ءامىر تەمىر بۇرىنعى حورەزم يمپەرياسىن جانە ونىڭ ماۋەرەنناحر اۋماعىن تولىقتاي جاۋلاپ العان سوڭ، ورتالىق ازيالىق قالا سامارقاندتى ءوزىنىڭ رەزيدەنتسياسىنا اينالدىردى. كوشپەلى حالىق يمپەرياسى ءۇشىن سامارقاند ءۇندىستان جانە  مىسىرعا، باسقا دا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە باراتىن جىبەك جولىنىڭ ءدال توسىنە ورنالاسقان بولاتىن.

وسمان تۇرىكتەرى ۆيزانتيالىق كونستانتينوپولدى جاۋلاپ الىپ، يمپەريانىڭ باسقارۋ پۋنكتىنە اينالدىرسا (ارتىنان ستامبۇل دەپ اتادى), تەمىرلان حورەزمنەن سامارقاندتى تارتىپ العان سوڭ، ونى باسقارۋ ورتالىعىنا اينالدىرا ءبىلدى. وسى ارادا كىشكەنە شەگىنىس جاساپ، ەندى تەمىرلان تۋرالى ايتا كەتسەك دەيمىز. امىرتەمىر 1336 جىلى (تىشقان جىلى) توعىزىنشى ساۋىردە شاحريسابز قىستاعىندا تۋعان بولاتىن. اكەسى تاراعاي (نەمەسە تارعىن) نايمان تايپاسىنىڭ  بارلاس رۋىنان. تۇركى قىپشاقتار (شىڭعىس حان قاعاناتى) ماۋەرەنناحردى جاۋلاپ العاندا شىڭعىس حاننىڭ ۇلى شاعاتايمەن بىرگە كەلگەن نايماننىڭ ءبىراز اتاسى (شىڭعىس حانعا قاراعان نايماندار)  وسى اراعا قونىس تەپكەن ەدى. سول زاماننىڭ اتاقتى جىلناماشىسى ءارى تاريحشىسى، يسپان ەلشىسى كلاۆيحونىڭ جازعاندارىنا كوڭىل بولەيىك. دالمە-ءدال ماعىنا بەرسىن دەپ، اۋدارماي ورىسشاسىن بەردىك. « تيمۋر ۋناسلەدوۆال ورگانيزاتسيۋ ارمي وت چينگيزا، پرەدۋسماتريۆاۆشۋيۋ ەە رازدەلەنيە. ەتو يەرارحيچەسكايا سيستەما رازدەليالا كاجدىي دومەن نا ۆوەننىە سوەدينەنيا، سووتۆەتستۆەن نو چيسلۋ ليۋدەي ۆ سبوراح. تيمۋر ي ەگو دوم سۆياتو وتنوسيليس ك زاكونوم چينگيزا. ۆ يح وترياداح، يح دۆوراح، يح پرازدنەستۆاح، يح دەيستۆياح وني نيكوگدا نە دەيستۆوۆالي پروتيۆ ينستيتۋتوۆ چينگيزا». ءامىر تەمىردىڭ  ءوزى  مەن ونىڭ ارمياسى نەگىزىنەن كوشپەلى تايپالاردىڭ نەگىزىندە قۇرالعاندىقتان، ولارعا شىڭعىس حان جاساقتارىنىڭ اسكەري قۇرىلىمى جانە سوعىس تاسىلدەرى سونشالىقتى جاقىن بولدى.  ءامىردىڭ ءوزى دە كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنىڭ ۇلانى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مۇنى، اتاقتى بيلەۋشىنى زەرتتەگەن جانە جازعان امەريكا، سونىمەن قاتار، ەۋروپا عالىمدارى دالەلدەپ وتىر.

مىسالى، زەرتتەۋ جازبالارىندا بىلاي دەيدى: «كوگدا تيمۋر پريزۆال سۆوي نارود ك ۆوينە، پيسال كلاۆيحو, سوبيراليس ۆسە، ۆكليۋچايا جەن ي دەتەي، ي ۆىستۋپالي س نيم، وكرۋجەننىە ستادامي».

«نيكتو نيكوگدا نە وتدەلياەتسيا وت سۆويح ستاد. ەتي يدۋت س نيمي ۆمەستە نا ۆوينۋ، پەرەمەششاياس س ودنو مەستا نا درۋگوە. پري ەتوم جەنششينى، كوتورىە يمەيۋت مالەنكيح دەتەي، ۆەزۋت يح ۆ مالەنكيح كولىبەلياح، ا كوگدا جەنششينى ەدەت نا لوشادي، ونا كلادەت رەبەنكا نا پەرەدنيۋيۋ لۋكۋ سەدلا. يمەليس تاكجە ۆ ەگو (تيمۋرا)ارمي منوگو جەنششين، كوتورىە ۆمەشيۆاليس ۆ رۋكوپاشنىە سحۆاتكي ۆ سامىح جەستوكيح بوياح ي بوروليس س مۋجچينامي ي سراجاليس س حرابرىمي ۆوينامي، ودولەۆالي موششنىە وردى ۆ سراجەنياح ۋدارامي پيك، سابەل ي سترەلبوي سترەلامي».

اتقا ءمىنىپ ۇيرەنگەن، ەرلەرىمەن تىزە قوسىپ سوعىسىپجاتتىققان، كونبىس قازاقتىڭ قىزدارى مەن ايەلدەرى بولماسا، قاي حالىقتىڭ، سونىڭىشىندە وتىرىقشى ەلدەردىڭ (وسەدلىح) ايەلدەرى مۇنداي جورىقتارعا توزەر مە ەدى؟

ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى قىرانشى باتىردان: «بۇكىل سامارقاندتى، بۇحارانى، حيۋا مەن ۇرگەنىشتى، ماۋەرەنناحردى باعىندىردىق، ەندى بۇلاردىڭ تۇرعىندارىن اسكەرگە دايىندايمىز با، نە ىستەيمىز؟» – دەپ سۇرا عانى بار. سوندا قىرانشى باتىر: «بۇلار قىستاقتان شىقپايتىن  ەل عوي، ات ۇستىندە وتىرىپ جاۋعا دۇرىس  شابا المايدى. تاقىمدارى ءالسىز. ەسەك ۇستىندە وتىرىپ جۇك تارتپاسا. بۇلاردىڭ ۇستالارىن جيناپ الىپ، قارۋ-جاراق، جەبە جاساتقانىمىز الدەقايدا وڭدى بولار. ات ۇستىندە ويناپ وسكەن ءوزىڭىزدىڭ قىپشاقتارىڭىز – اسكەرىڭىزدىڭ نەگىزگى كۇشى ەمەس پە؟ مىنا  سارتتاردى قوسساڭىز، اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىن السىرەتىپ الۋىڭىز مۇمكىن»، – دەگەنى بار. سونى ەسكەرىپ، امىرتەمىر وسى ولكەنىڭ ۇستالارىن جيناپ الىپ، اربا-اربا جەبە جاساتىپ وتىردى. سونداي-اق، ۇستالاردى ۇنەمى جورىققا دا بىرگە الىپ ءجۇردى.

ەۋروپالىق حريستيانداردى كوشپەلى قازاق تايپالارىنىڭ (اسىرەسە،  جالايىرلاردىڭ ) كۇشىمەن  اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ كەلگەن نايزاعايداي جىلدام بايازيد كىشى ازياعا تيمۋردى جىبەرگىسى كەلمەدى. ال ءامىر تەمىردىڭ ماقساتى – كىشى ازيانى جاۋلاپ الىپ، سودان كەيىن ءۇندىستاندى، مىسىرعا دەيىنگى ەل-جۇرتتى جانە مىسىردى باسىپ الىپ، ءسويتىپ، بۇكىل ازيا قۇرلىعىن وزىنە باعىندىرۋ بولاتىن.

امەريكالىق عالىم حيلدا حۋكحەم ءوزىنىڭ ءامىر تەمىر تۋرالى جازعان عىلىمي - زەرتتەۋ جۇمىستارىندا سول ۋاقىتتاعى  كوپ وقيعالارعا  وتە ۇقىپتى، شىنايىلىقپەن  كوڭىل ۋادارىپ، كوپتەگەن  دەرەكتەردى اشىق تۇردە ناقتى تالداپ، ءمان بەرە   كورسەتكەن. «وردى تەميرلانا،  تيۋركسكيە پو سۆوەمۋ پرويسحوجدەنيۋ، حوتيا وتنيۋد نە چينگيزسكوگو كلونا-سوستاۆليالي گلاۆنۋيۋ سيلۋ تيمۋرا، ا سەردتسەۆينۋ ي رۋكوۆودياششەە يادرو سوستاۆليالي پرەدستاۆيتەلي ەگو سوبستۆەننوگو پلەمەني نايمانوۆ يز ەگو رودا بارلاسوۆ».

سول حيلدا حۋكحەمنىڭ  جازعانىنداي،  «نايماننىڭ سايىپقىرانى» بۇل كەزەڭگە دەيىن بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرىن بىرىكتىرىپ، كاۆكاز بەن قىرىمدى جاۋلاپ الدى. 1402 جىلى شىلدە ايىنىڭ جيىرما سەگىزى كۇنى انكارا تۇبىندە سول زاماننىڭ اسا زور سوعىسى باستالدى. جالپى، وسمان تۇرىكتەرى اسكەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسى دەشتى قىپشاق جەرىنىڭ جالايىرلارى  بولاتىن. كەزىندە ات ۇستىندە وتىرىپ سوعىس جۇرگىزە المايتىن يانىچارلارى (جاياۋ اسكەرلەرى) كوپ ەلدەرگە شاماسى كەلمەي جەڭىلىپ قالا بەرگەن سوڭ، تۇرىك سۇلتاندارى  كوشپەلى قىپشاقتاردىڭ حاندارى مەن تايپا باسشىلارىنا ەلشىلەرىن جىبەرىپ، التىن مەن كۇمىستى اياماي توگىپ، ولاردىڭ اتتى اسكەرلەرىن جالعا العان بولاتىن. ءسويتىپ بارىپ قىپشاقتار (ناقتىراق ايتقاندا جالايىرلار)  وسمان تۇرىكتەرىنە يمپەريا بولۋعا جول اشىپ  جانە يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن  قۇرىپ بەردى. قىپشاقتىڭ اتتى ساربازدارىنىڭ كۇشىمەن ەۋروپانىڭ جانە ازيانىڭ ءبىراز بولىگىن باسىپ الدى. تۇرىك يانىچارلارى تەك ارتتا ءجۇرىپ، دەمەۋشى سوعىسكەرلەردىڭ ءرولىن اتقاردى. وسمان تۇرىكتەرى مەن ءامىر تەمىر اسكەرلەرى انكارا تۇبىندە سوعىسۋعا قارسى تۇرعان كەزدە جاڭاعى جالايىرلار  وز قانداستارىنا قول كوتەرۋگە ءداتى جەتپەي، تەمىرلان جاعىنا شىعىپ كەتتى. ونى يسپاندىق كلاۆيحا بىلاي دەپ جازادى: «كوگدا وني سبليزيليس درۋگ س درۋگوم دليا بيتۆى، پەرۆوە نەسچاستە، كوتوروە وبرۋشيلوس نا بايازيدا، بىلو تو، چتو كوچەۆوە پلەميا جالايىرى, ۆسە پوگولوۆنو پرەدالي ەگو، ا تاك كاك وني سوستاۆليالي گلاۆنۋيۋ چاست ەگو ۆويسك، تو ەگو ارميا بىلا سيلنو وسلابلەنا». امالى قالماعان بايازيد قولىنا قىلىشى مەن بالتاسىن الىپ، سوعىسقا ءوزى ارالاستى. بىراق، قىپشاقتىڭ بولاتتاي بەرىك ساربازدارى قويسىنبا، بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە تۇرىك يانىچارلارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. «يسترەبيتەل حريستيانسكوگو زاپادا بىل رازگروملەن ورلوم بارلاسوۆ» (حيلدا حۋكحەم). بايازيد پەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ كوبى قولعا ءتۇستى. ايەلدىككە العانىنا بىرنەشە ايعانا بولعان سەرب قىزى وليۆەر مەن ۇلتى تۇرىك جاس توقالى پاتما ەكەۋى ءامىر تەمىردىڭ قولىنا ءوتىپ، جورىقتا جۇرگەن يمپەراتوردىڭ سۇيىكتىسىنە اينالدى. وڭباي جەڭىلگەن  تۇرىك قاعاناتىنىڭ كوتەرىلۋىنە جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت كەتتى. دەگەنىمەن، ولار ەندى قىپشاق تايپالارىنسىز كوپ ەشكىمدى جاۋلاپ الا المادى.  وسمان يمپەرياسىن ءبىر جورىعىندا عانا ويرانىن شىعارىپ، قۇردىمعا كەتىرسە، التىن وردا يمپەرياسىن ءۇش رەت سوققى بەرىپ، ارەڭ السىرەتتى (قالاي دەسەكتە، ەكەۋىدە قىپشاق تايپالارىنىڭ يمپەرياسى ەمەسپە). بىراق، ىدىراتا المادى. التىن وردا توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ جانە مامايدىڭ تاققا تالاسۋىنان جەكە حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz