- سماعۇل اعا، تاياۋدا ەلباسىنىڭ قابىل­داۋىندا بولىپ كەلدىڭىز. كەزدەسۋدە قانداي ماسەلەلەردى تالقىعا سالدىڭىزدار؟ ءسوز باسىندا وسىعان توقتالىپ وتسەڭىز...
- جۋىردا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولدىم. ەلباسىنىڭ الماتىداعى رەزيدەنتسياسىندا 45 مينۋتتىق پىكىر الماسۋ بولدى. حالقىمىزدى تولعاندىرىپ وتىرعان ءبىراز ماسەلەلەر ايتىلدى. سونىڭ ىشىندە اشارشىلىق قۇرباندارىن ۇلىقتاۋ ماسەلەسى مەن كوشى-قون ماسەلەسىنە كەڭىنەن توقتالدىق. ەلباسى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قويىلعان ساۋالدارعا تولىمدى جاۋاپ بەردى. كەزدەسۋدەن العان اسەرىمدى كوپ كەشىكپەي قاعازعا تۇسىرەمىن.
- قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا ەلباسى: ««اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان «اق بوز ءۇي» رومانىڭىزدى باستان-اياق وقىپ شىقتىم. ءبىز مۇنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ ەسىندە قالدىرۋىمىز قاجەت...»، - دەپ باسا ايتتى. قازىرگى تاڭدا كەڭەستىك كەزەڭدەگى حالقىمىزدىڭ باستان وتكەرگەن سۇراپىل اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان وسى شىعارماڭىزدى، اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاق زور ىقىلاسپەن وقىپ جاتىر. «اق بوز ءۇي» تريلوگياسىنىڭ جازىلۋىنا كەزىندە قانداي جاعداي سەبەپ بولىپ ەدى؟ روماننىڭ جازىلۋ تاريحى قانداي؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- سماعۇل اعا، تاياۋدا ەلباسىنىڭ قابىل­داۋىندا بولىپ كەلدىڭىز. كەزدەسۋدە قانداي ماسەلەلەردى تالقىعا سالدىڭىزدار؟ ءسوز باسىندا وسىعان توقتالىپ وتسەڭىز...
- جۋىردا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولدىم. ەلباسىنىڭ الماتىداعى رەزيدەنتسياسىندا 45 مينۋتتىق پىكىر الماسۋ بولدى. حالقىمىزدى تولعاندىرىپ وتىرعان ءبىراز ماسەلەلەر ايتىلدى. سونىڭ ىشىندە اشارشىلىق قۇرباندارىن ۇلىقتاۋ ماسەلەسى مەن كوشى-قون ماسەلەسىنە كەڭىنەن توقتالدىق. ەلباسى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قويىلعان ساۋالدارعا تولىمدى جاۋاپ بەردى. كەزدەسۋدەن العان اسەرىمدى كوپ كەشىكپەي قاعازعا تۇسىرەمىن.
- قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا ەلباسى: ««اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان «اق بوز ءۇي» رومانىڭىزدى باستان-اياق وقىپ شىقتىم. ءبىز مۇنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ ەسىندە قالدىرۋىمىز قاجەت...»، - دەپ باسا ايتتى. قازىرگى تاڭدا كەڭەستىك كەزەڭدەگى حالقىمىزدىڭ باستان وتكەرگەن سۇراپىل اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان وسى شىعارماڭىزدى، اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاق زور ىقىلاسپەن وقىپ جاتىر. «اق بوز ءۇي» تريلوگياسىنىڭ جازىلۋىنا كەزىندە قانداي جاعداي سەبەپ بولىپ ەدى؟ روماننىڭ جازىلۋ تاريحى قانداي؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- روماننىڭ جازىلۋ جايىن بۇعان دەيىن دە باسپاسوزدە كوپ ايتقان ەدىم. نەگىزى، روماننىڭ جازىلۋىنا كەڭەس تاريحىنداعى ادام شوشىرلىق ادىلەتسىزدىك سەبەپ بولدى. ءبىز ادىلەتسىزدىكتى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن بالا كەزىمىزدەن سەزدىك. ويتكەنى ءبىزدىڭ رەسمي تاريحتا 1920-1930 جىلدارداعى اشارشىلىق جايلى ءبىر اۋىز ءسوز جوق بولدى. تەك قانا «اسىرا سىلتەۋ بولدى» دەگەن بىرەر سويلەم كورەتىنبىز. ال، ءبىزدىڭ اۋىلىمىز سول دوزاقتى باستان كەشكەن اۋىل ەدى. سوندىقتان انا-انالارىمىزدىڭ ول جىلدار تۋرالى اڭگىمەسى رەسمي تاريحقا مۇلدەم قاراما-قايشى ەدى. سوندىقتان دا ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ تاريحىنا سەنبەدىك. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ (قازىرگى قازۇۋ - س.ق.) جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەنىمىزدە اكە-شەشەمىزدەن، اۋىلداعى اقساقالداردان ەستىگەن اڭگىمەلەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، جيناي باستادىق. ءبىزدىڭ اۋىلىمىز 1920-شى جىلدار اياعىندا گولوششەكين زامانىندا اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانىنان قاشا-كوشىپ، ءۇستىرت اسىپ قاراقالپاقستانعا ءوتىپ، ودان تۇركمەنستانعا اۋعان كوشپەلى اۋىل. سول اۋىلدىڭ تاعدىرى جايلى العاش «اداسقان اۋىل» دەگەن رو­ماننىڭ نۇسقاسىن قاعازعا ءتۇسىردىم. بىراق ادەبي تاجىريبەمىزدىڭ جوقتىعىنان ءجا­نە تاريحي ماتەريالىمىزدىڭ ازدىعىنان بۇل اۋىر تاقىرىپتى ازىرگە كوتەرە الماسىمىزدى ءبىلىپ، ونى ۋاقىتشا توقتاتتىق. ءسويتىپ، تەك 1982 جىلى عانا كينوستۋدياداعى جۇمىسىمىزدى تاستاپ، سول اتا-بابامىزدىڭ كوشكەن جۇرتى بايعانين اۋدانىنا بارىپ، ەلۋباي اتامىزدىڭ زيراتىنا دۇعا قىلىپ، ارى قاراي وسى ءۇستىرت اسىپ، قاراقالپاقستانعا جەتتىك. 1980 جىلدارى سول سۇراپىل اشارشىلىقتى كوزبەن كورگەن ادامدار ءتىرى بولدى. سول كىسىلەرمەن سويلەستىم، اڭگىمەلەرىن تىڭدادىم. سودان كەيىن ەل ارالاپ، قاراقالپاقستاننىڭ حوجەلى، شوماناي، قوڭىرات اۋداندارىندا بولدىم. ول ايماقتا دا كەزىندە ەلدەن كەتكەن اۋىل اقساقالدارى بار ەكەن. ولارمەن قاۋىشتىق. اڭگىمەلەرىن تىڭدادىق. ودان ءارى تۇرىكمەنستاننىڭ تاشاۋىز وبلىسىنا بارىپ، وندا دا كەزىندە اقتوبەدەن كەتكەن قاريالاردى تىڭدادىق. مىنەكەي، وسىنداي ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە «اق بوز ءۇي» تريلوگياسى جازىلدى. رومانعا نەگىزىنەن 1930 جىلداردىڭ اپاتىن كوزبەن كورگەن ادامداردىڭ بەرگەن مالىمەتتەرى نەگىز بولدى. ويتكەنى كەڭەس وداعىنىڭ مۇراعاتىندا اشارشىلىقتى كەڭ سۋرەتتەگەن قۇجاتتار جويىلعان ەدى. وسى كۇنگە دەيىن ءبىز وسىنىڭ زاردابىن شەگىپ كەلەمىز. سوۆەت تاريحناماسى اشارشىلىقتىڭ تولىق كارتيناسىن جاساۋدىڭ جولىن بايلاپ وتىردى. سول سەبەپتى ءبىز سول ناۋبەت زاماندى باستان كەشكەن ادامداردىڭ اڭگىمەسىنە دەن قويدىق. سونىمەن قاتار، ءبىز سول 1920-1930 جىلدارى شىققان گازەت-جۋرنالعا سۇيەندىك. تاعى ءبىر اتاپ وتەر جايت - وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدار پسيحولوگياسىن تانۋعا بىزگە ءبىر باعىت بەرگەن بەيىمبەت مايلين اڭگىمەلەرى ەدى. ول ۇلى تالانتتىڭ اشارشىلىق جايلى ەكى-ءۇش اڭگىمەسى بار. وسىنىڭ ءوزى سول كەزدەگى تراگەديانى ۇعىنۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.
- ەلباسى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن رەسپۋبليكا بويىنشا لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە تاپسىرما بەرگەنى كوپشىلىككە بەلگىلى. وسى ورايدا، ۇلتتىق قاسىرەتىمىز بولعان اشارشىلىقتى ەسكە الۋ شارالارى قالاي ءوتۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن كەزدەسۋ كەزىندە مەن «4 ميلليون حالىق قىرىلدى» دەپ جۇرگەن سەبەبىم­دى دە ايتتىم. قازىرگى ۋاقىتتا 1931-1933 جىلدارى قىرىلعان حالىقتىڭ سانى رەسمي ناقتىلاندى عوي. تاريحشىلارىمىز ونى 2 ميلليون 300 مىڭ دەپ ناقتىلادى. ال ەندى، 1918-1922 جىلدارى، اسىرەسە، 1921 جىلى اشارشىلىق شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. سول 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق زاردابىن زەرتتەۋگە الاش وردا ازاماتتارى كوميسسيا جاساقتاپ ول كوميسسيا قازاقستان بويىنشا دەرەكتەر جيناعان. زەرتتەۋ ناتيجەسىن مۇحتار اۋەزوۆكە رەسمي جيىنداردىڭ بارىندە جاريا ەتۋدى تاپسىرعان. بىرنەشە جيىندا م.اۋەزوۆ: «1921-1922 جىلدارى 1 ميلليون 700 مىڭ قازاق قىرىلدى. ونىڭ 700 مىڭى بابالار بولدى» دەپ مالىمدەپ وتىرعان. ول قۇجاتتى تاريحشى، عالىم تۇرسىن جۇرتباي ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىنان تاۋىپ الىپ، ءوز كىتابىندا جاريالادى. ءبىز ەلباسىعا وسى قۇجاتتى دا ايتتىق. ەكى اشارشىلىقتى قوسساق، م.اۋەزوۆ ايتقان 1921-1922 جىلدارداعى 1 ميلليون 700 مىڭ مەن 1932-1933 جىلدارداعى 2 ميلليون 300 مىڭدى قوسساق، قاراپايىم اريفمەتيكا، ياعني 4 ميلليون قىرىلعان ادام سانى شىعا كەلەدى. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن. سوندىقتان دا اشارشىلىقتى ۇلىقتاۋ ماسەلەسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز قاجەت. وسىعان بايلانىستى ەلباسىنىڭ نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە مالىمدەمە جاساۋى، 1932 جىلدىڭ اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە جانە وسىناۋ 4 ميلليون جوقتاۋسىز كەتكەن حالىقتىڭ ارۋاعىنا ارنالىپ العاش رەت بەلگى قويۋ­عا نۇسقاۋ بەرۋى ۇلكەن ۇلتتىق قوزعالىستىڭ باسى بولدى. سۇراۋسىز كەتكەن جارتى حالىق ارۋاعىن ءوز دەنگەيىندە ۇلىقتاۋ بيلىككە دە، حالىققا دا، زيالى قاۋىمعا دا ۇلكەن سىن. ەگەر ءبىز وسى ماسەلەدە سۇرىنسەك، الداعى تاريح الدىڭدا دا سۇرىنگەن بولار ەدىك. ەندى مىنە، قۇدايعا شۇكىر، 31 مامىر كۇنى سول كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋعا العاشقى قادام جاسالىنعالى وتىر. استانا قالاسىندا اشارشىلىق قۇربان­دارىنا ارنالعان العاشقى ەسكەرتكىش ورناتىلادى. «تاعى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەنگە كەلسەك، ەۋروپادا ۇلتتىق گەنوتسيدتەرگە قويىلعان حولوكوست ۇلگىسىندەگى مەموريالدىق كەشەندەر بار. حولوكوست بولعاندا، مىسالى، مەموريالدىڭ ءبىر ەسىگىنەن كىرىپ، ەكىنشى ەسىگىنەن شىققاندا جۇرت سوناۋ 1916 جىلدان 1986 جىلعا دەيىنگى كەڭەس زامانىنداعى اشارشىلىق، رەپرەسسيا، توتاليتارلىق رەجيم قۇرباندارىنىڭ، ياعني، اقتاڭداقتار تاريحىن كورىپ شىققانداي اسەر الىپ، بەينە ءبىر ايتىلماعان تاريحتىڭ كۋاسى بو­لىپ شىعۋى كەرەك ەدى. مۇنىڭ جاستار ءۇشىن تاربيە­لىك ماڭىزى وراسان زور بولماق. اشارشىلىق قۇرباندارىن ۇلىقتاۋدا قازاقستاندا دا حولوكوست ۇلگىسىندەگى وسىنداي ۇلكەن مەموريال-كەشەن اشىلسا ءلازىم بولار ەدى دەدىك. ەلباسى بۇل پىكىردى دۇرىس قابىلدادى. «استانادا تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ جانىنان ۇلكەن جاڭا مەملەكەتتىك مۇراجاي سالىنىپ جاتىر. سول مۇراجايدىڭ ءبىر قاباتىن 1916 جىلدان 1986 جىلعا دەيىن تاريح اقتاڭداقتارىن باياندايتىن بولاشاق مەموريال-كەشەن ۇلگىسىمەن جاساقتاۋعا بولادى» دەدى نۇر­سۇلتان ءابىشۇلى. ەلباسىنىڭ بۇل شەشىمى ءبىزدى قاتتى قۋانتتى. وسىلايشا ميلليونداعان ارۋاق رازى بولار كيەلى ىسكە تابان استىندا قاسيەتتى قادام جاسالىندى.
اشارشىلىق - قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسىرەتى. سول جىلدارى حالقىمىز جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىڭدا تۇردى. ۇلتتىق قاسىرەتىن ۇلىقتاي الماعان ۇلت - ۇلت ەمەس. ۇلت بولۋىمىزدىڭ كەپىلى - وسى ۇلتتىق قاسىرەتتى ۇلىقتاي بىلۋىمىزدە. ەگەر دە ءبىز بۇل ۇلتتىق قاسىرەتىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە ۇلىقتاي الماساق، بولاشاق الدىندا، تاريح الدىندا ءجۇزىمىز جارقىن بولماق ەمەس. بۇل ۇلىقتاۋدىڭ ۇلتقا سىن ەكەندىگى وسىدان. 31 مامىر كۇنى بۇكىل ەلدە ءبىر ساتكە بولسا دا تۋلارىمىز تومەن ەنكەيتىلىپ، وسىناۋ ورنى تولماس قاسىرەت الدىندا بىرەر مينۋت ءۇنسىز باس ءيىلىپ، دۇعا وقىلسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ارينە، بارلىق مەشىتتەردە قۇران وقىلادى دەپ بىلەمىن. وتاندىق تەلەارنالاردا بۇل كۇنى ويىن-ساۋىق باعدارلامالارى توقتاتىلىپ، اشارشىلىقتىڭ اششى شىندىعى جايلى دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر كورسەتىلسە. وسىنداي شارالار ءبىزدى بىرىكتىرە تۇسەرى ءسوزسىز. سوندا قازاقستان حالقى قازاق حالقىنىڭ ءتوڭى­رەگىنە توپتاسا تۇسەرى ءسوزسىز. سوڭعى كەزدە ءار جەردە قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلت وكىلدەرى اشارشىلىق رەپرەسسيا قۇرباندارىن بىرىگىپ اتاپ ءوتىپ، جازىقسىز شەيىت بولعان اتا-بابالار رۋحىنا بىرىگىپ باس ءيىپ جاتىر. سونداي ءبىر شاراعا مەن كۇنى كەشە قاتىسىپ قايتتىم. تالدىقورعان قالاسىندا اسسامبلەيا مۇشەلەرىمەن بىرگە دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. ۇشتوبەدە قازاقستانداعى كارىس دياسپوراسى 1937 جىلى دەپورتاتسيالانىپ كەلگەن، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىننەن قاراپايىم قازاقتاردىڭ كومە­گىمەن امان قالعانىن ەسكە الدى. سول جەرگە «قازاق حالقىنا مىڭ العىس!» دەپ جازىپ مونۋمەنت ورناتتى. شارانى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى وتكىزدى.
- سول سۇراپىل زاماننان حابار بەرەتىن ب.ءمايليننىڭ «كۇلپاش» اتتى اڭگىمەسى مەكتەپ وقۋلىقتارىندا بۇرىندارى بار بولاتىن. قازىرگى وقۋلىقتاردا ول جوق. قالاي ويلايسىز، اشارشىلىق تاقىرىبىن جىلى جاۋىپ قويۋ كىمدەرگە ءتيىمدى؟
- مەنىڭ ءبىر شوشىعانىم، ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان نەمەسە ەلباسى اسسامبلەيا سەسسياسىندا اتاپ وتكەن «اق بوز ءۇي» رومانى وسى 1990 جىلداردىڭ باسىندا مەكتەپتە ادەبيەت پانىندە اشىق ساباق رەتىندە وقىتىلاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، 10 جىل بويى وقىتىلىپ كەلدى دە، سوڭعى 5 جىلدا ادەبيەت پانىنەن الىنىپ تاستالدى. مەن بۇعان قاتتى تاڭعالدىم. «بۇل نە؟ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى كەڭەستىك كوزقاراستىڭ قايتا ورناعانى ما؟» دەپ مەن ءبىر ءمينيستردىڭ الدىندا قاتتى ايتتىم. سوندىقتان اشارشىلىقتىڭ اششى شىندىعى مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جازىلۋى كەرەك. بۇدان بولەك، مەكتەپ وقۋلىقتارىندا اشارشىلىقتا قۇربان بولعان حالىق سانى ناقتى كورسەتىلمەيدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز 1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتى ايتادى دا، 1921-1922 جىلدارداعى ناۋبەتتى كەيدە ۇمىتىپ كەتە بەرەدى. تاريحقا قيانات جاسايدى. بۇل نەگە ەكەنىن تۇسىنبەيمىن. مەن وسى ەكى اشارشىلىقتىڭ قورىتىندى سانىن شىعارعان دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتىموۆ مالىمەتىن قولدايمىن. ماقاڭ ەكى اشارشىلىقتا قىرىلعان قازاق سانىن 4 ميلليونعا جاقىنداتتى.
- ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا، 1911 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا قازاق حالقى 10 ميلليونعا جەتەعابىل بولعان دەگەندى ايتىپ قالعان ەدىڭىز. وسى تاريحي فاكتىنى كەڭىنەن ايتىپ بەرسەڭىز...
- 1897 جىلعى ءبىرىنشى رەسەي يمپەريالىق ساناعىندا قازاقتاردىڭ سانى 4 ميلليون 84 مىڭ بولعان. ونى قازىر جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ال ەندى 1911 جىلعى حالىق ساناعى ەمەس، جالپى مالىمەتتەردى قورىتقان رەۆيزيا بويىنشا قازاق حالقىنىڭ سانى 8 ميلليوننان اسقانىن چۋلوششنيكوۆ دەگەن ورىس تاريحشىسى 1921 جىلى جاريالاعان ءوزىنىڭ «قىرعىز-قايساقتار تاريحى» دەگەن كىتابىندا كەلتىرەدى. ول كىتاپتى ورىنبور مۇراعاتىنان تاۋىپ الىپ، جاريا ەتكەن - اكادەميك مىرزاتاي جولداسبەكوۆ. بۇل كىتاپ قازىر مەنىڭ قولىمدا. مىنە، بۇل تاريحي دەرەك. سوندا 1911 جىلى قازاق 8 ميلليون بولسا وندا 1932 جىلعى اشارشىلىققا دەيىن حالىق كەمىندە ەكى ەسە كوبەيۋى كەرەك ەدى. كەمىندە 16 ميلليون بولۋى كەرەك ەدى. سوندىقتان اشارشىلىقتىڭ ەكى كەزەڭىندە قازاقتىڭ قىرىلۋى اقىل جەتپەس الاپات مولشەردە بولعان دەپ ويلايمىن. ەڭ قىلمىستىڭ سۇراپىلى، ەڭ قىلمىستىڭ سوراقىسى مىناۋ - كەڭەس تاريحشىلارى، ستاتيستەرى جانە ولاردى باسقارىپ وتىرعان ستالين، گولوششەكيننىڭ يدەولوگتارى ەكى اشارشىلىقتا قازاقتى قىرىپ العاننان كەيىن، وسى قىلمىستارىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن ستاتيستيكانى ابدەن بۇرمالادى دەپ ويلايمىن. 1939 جىلعى ستاليندىك ساناقتىڭ ءبىر قورىتىندىسىندا قازاقتاردىڭ نەبارى 1 ميلليون 900 مىڭ ادام قالعانى كەلتىرىلگەن. ستالين، گولوششەكين باسقارعان بولشەۆيكتەر قازاقتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگىسى كەلگەن بولدى-اۋ دەپ ويلاماسقا شاراڭ جوق. وسىنداي ويلاۋعا 1921 جىلى توبولين دەگەن ورتالىقتان كەلگەن ءبىر كوميسساردىڭ رەسمي جيىندا: «مىنا قازاق دەگەن حالىق سوتسياليزمگە جارامسىز ەكەن. سوندىقتان بۇلاردىڭ اشتىقتان قىرىلىپ جاتۋى زاڭدى» دەپ مالىمدەگەنى بەلگىلى. ياعني قازاقتىڭ قىرىلۋىن زاڭداستىرايىن دەگەن. مىنەكەي، بولشەۆيكتەر قازاق حالقىنا بايلانىستى وسىنداي سۇراپىل، سوراقى، تاريحي قىلمىس جاسادى. سوندىقتان دا مىنا ۇلىقتاۋدىڭ لوگيكالىق ءتۇيىنى ەندى «بۇل ميلليونداعان حالىقتى قىرعان (ونىڭ ىشىندە ورىستار دا بار، 250 مىڭ قازاق ەمەس شارۋالار دا قىرىلعان) قىلمىسى ءۇشىن كىم جاۋاپتى؟» دەگەن ساۋالعا تىرەلەرى حاق. وسىنداي سۇراققا جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك. ءبىز بۇل حالىققا قارسى جاسالعان سۇراپىل قىلمىس جاساعاندار ستالين، گولوششەكين جانە وسى ەكەۋى باسقارعان بولشەۆيكتەر پارتياسى دەپ بىلەمىز. وسى پارتياعا قازاقستاندا سيمۆوليكالىق تۇردە اشىق سوت بولۋى كەرەك دەپ بىلەمىز. كومپارتيانىڭ قازاقستانداعى مۇراگەرى سوت الدىندا جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ەڭ بولماعاندا، بۇل پارتيا وتىزىنشى جىلدارى جاساعان زۇلىمدىعىن مويىنداپ، حالىق الدىندا كەشىرىم سۇراۋى كەرەك.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- ءبىراز ۋاقىتتان بەرى «قازاقفيلم» اق-ىندا قىزمەت اتقارىپ كەلەسىز. بۇگىندە اشارشىلىق جايلى، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جايلى دەرەكتى جانە كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ جاعى قالاي، وسى؟
- اشارشىلىق جايلى دەرەكتى ءفيلمدى قاليوللا وماروۆ ءتۇسىردى. ءوزىم كورگەنىم جوق ءالى، بىراق كورگەندەر جاقسى تۇسىرىلگەن دەيدى. بيىل دا ءبىر جاس رەجيسسەر اشارشىلىق تاقىرىبىنا كوركەم فيلم ءتۇسىرىپ جاتىر. ونىڭ ناتيجەسىن ءالى كورگەن جوقپىز. ال ەندى اڭگىمەلەسىپ وتىرعان اعاڭىزدىڭ «اق بوز ءۇي» رومانى بويىنشا 1990 جىلى «سۇراپىل سۇرجەكەي» دەگەن ەكى سەريالدى فيلم ءتۇسىرىلدى. رەجيسسەرى - د.ماناباەۆ. سول كەزدەگى قارجى تاپشىلىعى فيلم ساپاسىنا كەرى اسەر ەتتى. سول فيلم ازىرشە اشارشىلىق تاقىرىبىنا بايلانىستى تۇسىرىلگەن ەڭ ۇلكەن كوركەم فيلم. دەگەنمەن، بۇل سوڭى بولماۋعا ءتيىس. اشارشىلىق جايلى فيلمدەر تاعى دا ءتۇسىرىلۋى قاجەت.
- اشارشىلىق تاقىرىبىن ايتىپ وتىرىپ، قازاق كوشى جايلى ايتپاي كەتۋگە بولماس. قازىرگى ۋاقىتتا شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى قالاي؟ بۇل ماسەلەدەن حابارىڭىز بار ما؟
- كەزىندە «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن» زامان بولدى. مىناۋ قازىر شەتەلدە تۇرىپ جاتقان 5 ميلليونعا جۋىق قازاق سول كەزدە اشارشىلىقتا تورعايداي توزىپ كەتكەن حالىق ۇرپاعى. وزبەكستان، قىتاي، تۇركمەنستان، تاجىكستان، يران، اۋعان اسىپ، ۇزىن-سانى الەمنىڭ 40 شاقتى ەلىندە تۇرىپ جاتىر بۇگىندە. ولاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋعا دەگەن قۇقىعى بار. بۇۇ-نىڭ «ادام قۇقى دەكلاراتسياسىندا» كەزىندە بوسىپ كەتكەن ءاربىر ادامنىڭ ءوز تاريحي وتانىنا ورالۋعا دەگەن قۇقىعى جازىلعان. ءبىز سول حالىقارالىق زاڭدى سىيلاۋىمىز قاجەت، سىيلاپ تا جاتىرمىز. سوڭعى جيىرما جىل بويى قازاق كوشى توقتاعان جوق. ول توقتاماۋعا ءتيىس. ەلباسىمەن بولعان اڭگىمەدە وسى ماسەلە دە كوتەرىلدى. «قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى، ارينە، حالىققا تولىپ وتىر. سوندىقتان دا جۇمىس، باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن قانداستارىمىزدىڭ ەندىگى كوشى سولتۇستىك وبلىستارعا باعىتتالۋى كەرەك» دەدى ەلباسى. وتە دۇرىس ساياسات. قازاق كوشى سولاي بەت بۇراتىن بولسا، سولتۇستىك وڭىردەگى ءتىل ماسەلەسى دە شەشىلىپ قالار ەدى. جالپى ءبىزدىڭ ۇكىمەت جەرگىلىكتى جەرلەردە ورىن العان كەيبىر داعدارىستى ماسەلەنى دەر كەزىندە شەشە الماعان ءوز كىناسىن مويىنداماي بارلىق كىنانى ورالماندارعا جابا سالۋ ادەتىنەن ارىلۋى كەرەك دەپ بىلەمىن. ازاماتتىق الىپ قالتاسىنا قازاقستان پاسپورتىن سالعاندار شىنتۋايتىنا كەلگەندە ورالماندار ەمەس، قازاقستان ازاماتتارى. ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقىنىڭ كوبەيۋىن كوپتەن ارمانداپ كەلەدى. «ەگەر سول اشارشىلىق اپاتتارى بولماعاندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى بۇگىندە 45-50 ميلليون بولار ەدى!» دەدى پرەزيدەنت جاقىندا بۇكىل ەل الدىندا. تاۋەلسىزدىك ستراتەگياسى، مىنە، وسى. قازاق كوشىنە زارەدەي زيان كەلتىرگەن شەنەۋنىك ەلباسىنىڭ وسى ارمانىن تۇسىنبەگەن، مەملەكەت مۇددەسىنە زياندى شەنەۋنىك. وندايلار ءوز ورىنتاعىمەن قوشتاسۋعا ءتيىس. ويتكەنى ونداي شەنەۋنىكتەر جولى - تاۋەلسىزدىك جولىمەن قابىسپايدى. ال، تاۋەلسىزدىك بولسا حالىق پەشەنەسىنە مىڭ جىلدا، ءجۇز جىلدا ءبىر جازىلار ۇلى مۇرات. ول مۇرات ماڭگىلىك تولىققاندى بولۋ ءۇشىن، الدىمەن، ماڭگىلىك تولىقساندى ۇلت بولۋ كەرەك ەمەس پە؟!
- ءسىزدىڭ سوڭعى شىققان «قيامەت-قايىم عاسىرى» اتتى كىتابىڭىز قوعامدا ۇلكەن وي-پىكىر تۋعىزۋدا. كىتاپتا ءدىني-پالساپالىق ماسەلەلەردى تەرەڭنەن كوتەرگەنىڭىز وقىرمان قاۋىمعا ءمالىم. «ءدىنى ەكەۋدىڭ - ءتىلى ەكەۋ» دەپ ابۋباكىر كەردەرى اتامىز ايتقانداي، بۇگىندە ەلىمىزدە ءتىل ماسەلەسى دە، ءدىن ماسەلەسى دە تولىقتاي ءوز شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدەن بولىپ وتىر؟
- وتكەن XX عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا بولعان ۇلتتىق اپاتتىڭ رۋحاني-مادەني سالدارلارى دا سۇراپىل بولدى. ياعني ونىڭ سالدارلارى دا اپاتتى بولدى. ءبىز دىنىمىزدەن، تىلىمىزدەن، ۇلتتىق رۋحىمىزدان ايىرىلىپ قالا جازدادىق. كرەمل ايتسا بولدى، «قۇلدىق!» دەپ وتىراتىن، قورقاق كوم­­فورميست زيالى قاۋىم، ساياسي ەليتا پايدا بولدى. جوعارىدا ايتتىق قوي، قىزىل يمپەريا­نىڭ قازاقتى جەر بەتىنەن جويۋعا تىرىسقانىن. سول كەزدەگى كومفورميستتىك زيالى قاۋىم كرەمل ساياساتىن ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىردى. سول ءۇشىن ولاردى كرەمل ارقادان قاقتى. وردەندەر بەردى. ال قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىنى بولسا سورلاپ جاتتى. ەلىمىزدە 700 قازاق مەكتەبى جابىلدى. مەشىتتەر جويىلدى. قازاق ميلليونداپ ورىستاندى. حالقىمىز رۋحاني تۇرعىدان جويىلۋعا بەت الدى. ۇلتقا دەگەن رۋحاني ساتقىندىق 1970-1980 جىلدارى ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. قۇدايدان بەزگەنىمىز سونشا، ىشىمدىكسىز داستارقان جايىلمايتىن ەدى. شالا ماس كەمپىر-شالدارىمىز قيسالاڭداپ جاس­تار الدىڭدا بيلەپ جۇرەتىن. رۋحاني قۇلدىراۋ اسقىندادى. بىرەۋلەر ايتادى: «برەجنەۆ زامانى قازاقتىڭ باقىتتى زامانى بولدى» دەپ. مەنىڭشە، ولار ناداندىقتان، اقىلى جەتپەگەندىكتەن ايتادى. برەجنەۆتىڭ تۇسىندا ەشقانداي باقىتتى زامان بولعان جوق. برەجنەۆتىڭ كەزىندە قازاق تىلسىزدەندى، دىنسىزدەندى، قالا بەردى، ميلليونداپ ورىستاندى، ۇلتسىزداندى. ازۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟! سوندىقتان 1930 جىلدارداعى اپاتتىڭ ساياسي، رۋحاني، مادەني سالدارلارى ءدال بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق قالپىنا ءالى تۇسكەن جوق. «قيامەت-قايىم عاسىرى» كىتابىنىڭ جازىلۋى - وسى ءبىزدىڭ دىنسىزدىگىمىزبەن كۇرەستىڭ ءبىر فورماسى. كىتاپتىڭ جازىلۋىنا جوعارىدان بۇيرىق بولدى. كىتاپ وتكەن جىلى «مەرەكە» باس­پاسىنان شىقتى. ءسوز ورايى كەلگەندە، مەرەكە قۇلكەنوۆكە العىس ايتامىن. ناعىز ازامات ەكەن، كىتاپتى ءوز قاراجاتىنا شىعاردى. ەندى كىتاپتىڭ جاڭا تاراۋلارىن جازىپ جاتىرمىن. بۇل كىتاپ وسى جىلى جازدا تولىعىپ، قايتا باسىلىپ شىعادى.
- ەل ازاتتىعىنا جيىرما جىل بولدى دەسەك تە، ءالى دە بولسا، اياقتالماعان ءبىر ءىس بار. ول - قازاق ساناسىنىڭ دەكولونيزاتسيا - وتارسىزدانۋ ۇدەرىسىنىڭ شابانداۋى. قالاي ويلايسىز، حالقىمىزدىڭ تولىقتاي رۋحاني ازات بولۋى ءۇشىن قانشا ۋاقىت قاجەت؟
- ارينە، 20 جىل بويى ەكونوميكا سالاسىندا، قازاقستاندى الەمگە تانىتۋ باعىتىندا ۇلكەن تاريحي جۇمىستار اتقارىلدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاقستان بۇرىن-سوڭدى بولماعان بيىككە كوتەرىلدى. قۇدايعا شۇكىر، بۇگىندە ەلىمىزدە تۇراقتىلىق بار. دەگەنمەن، وتارسىزدانۋ ۇدەرىسى بىزدە شىنىن ايتقاندا، مەملەكەتتىك ساياسات رەتىندە تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ جۇزەگە اسىرىلا باستاۋى كەرەك ەدى. الايدا ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋى ونى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلدى. سوندىقتان 300 جىل وتارلىق قامىتىن كيگەن ۇلتتى وتارلىق يدەولوگيادان ادا ەتۋ، ازات ەتۋ، ونىڭ ساناسىن تازالاۋ ءىسى ءسال كەشەۋىلدەپ جاتىر. مىناۋ اشارشىلىق ماسەلەسىنىڭ اراعا جيىرما جىل سالىپ ۇلىقتالىپ جاتۋى دا سونىڭ سالدارى. سول سەبەپتى ءبىز يدەولوگيا سالاسىندا كوپ نارسەدەن ۇتىلدىق دەپ ويلايمىن. بىراق «ەشتەن كەش جاقسى». ەندىگى كەزەكتە ءبىز ەلباسىمەن بىرىگە وتىرىپ، وسى ماسەلەدە ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا وتىرىپ، قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ول ارقايسىمىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز. ۇلتتى قايتا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن 300 جىل بويى قازاق ساناسىن ۋلاعان قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتىلۋ شارت. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ تاريحىمىز، مادەنيەتىمىز، ءتىلىمىز قالپىنا كەلۋى كەرەك. بىزگە بيلىك تاراپىنان ۋادە ەتىلگەندەي، 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 95 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك. ەلباسى وسىنداي تالاپ قويعاننان كەيىن كەز كەلگەن قازاقستان ازاماتى 2020 جىلعا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ءتيىس. شەنەۋنىكتەر بولسا ەلباسىنىڭ ەل الدىندا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋ ءۇشىن ءتىل ۇيرەنۋ سالاسىنداعى بارلىق تەتىكتەردى باسۋى كەرەك. ەگەر دە، وسى ۋادە جۇزەگە اسىپ، 2020 جىلى قازاقستان حالقى 95 پايىزعا قازاق تىلىندە سويلەر بولسا، وندا بولاشاق تاريح الدىندا ءبارىمىزدىڭ دە ءجۇزىمىز جارقىن بولماق. رۋحاني ازاتتىق دەگەن وسى. الاش ارمانى - وسى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. حالقىمىز امان، ەلىمىز تىنىش بولعاي!

اڭگىمەلەسكەن سۇلتان قادىربەك

«انا ءتىلى» گازەتى