وسىدان 96 جىل بۇرىن شىققان قازاقتىڭ العاشقى پەداگوگيكالىق جۋرنالى «جاڭا مەكتەپتىڭ» العاشقى ساندارىن پاراقتاپ وتىرىپ قازاقتىڭ وتكەن تاريحى مەن ادەبيەتىنە قاتىستى ءبىرتالاي تىڭ دۇنيەلەرمەن تانىسۋعا بولادى. مىسالى، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ كىتاپتارى 1928 جىلى اقپان ايىندا قىزىلورداداعى «مەمەلەكەت باسپاسى» جاعىنان 40 باسپا تاباق كولەمىندە 10 مىڭ تيراجبەن باسىلۋ جوسپارى بولعانى سياقتى دەرەكتەر ەدى. سولاردىڭ اراسىندا تاعى ءبىر نازار اۋدارعانىم «ماحامبەتتىڭ بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقان ءسوزى» دەگەن جىرى بولدى. ءوزىمىز مەكتەپكە وقىپ وسكەن «ماحامبەتتىڭ جىرىنا» ۇقسامايتىن ۇيقاستارى بار بۇل جىردى وقىرمان نازارىنا دا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ، تەرىپ دايىنداپ، جاريالاپ وتىرمىز. جىر سوڭىندا، «باسقارما» جاعىنان تۇسىنىكتەمە جازىلعان. وندا: بۇل جىردى 1894 جىلى احمەت ءبىرىمجانوۆ ورىنبور ماڭىندا جازىپ العانى ايتىلادى. بۇل جىلدارى احمەت ءبىرىمجانوۆ قازان ۋينۆەرسيتەتىندە ستۋدەنت ەدى.

احمەت ءبىرىمجانوۆ 1891 جىلى ورىنبور گيمنازياسىن، 1895 جىلى قازان ۋينۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1906 جىلى  جانە 1907 جىلدارى  رەسەي  ى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋماسىنا تورعاي وبلىسى اتىنان دەپۋتات بولعان. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. 1928 جىلى 5 قاڭتار كۇنى لەنينگرادتا قىلتاماق ناۋقاسىمەن قايتىس بولعان.

تومەندە ماحامبەت جىرىنىڭ احمەت ءبىرىمجانوۆتان جەتكەن نۇسقاسى:

بايماعامبەت پراۆيتەلگە بەرىش ماحامبەت باتىردىڭ ايتقان ءسوزى

بايماعامبەت سۇلتانىم،
سۇلتانداردىڭ ىشىندە،
سەندەر ءبىر اتادان
انايى تۋعان سۇڭقارىم.
سەندەر ءبىر قايىڭعا،
قارسى بىتكەن بۇتاقسىڭ،
شاۋىپ ەدىم بالتام كەتىلدى،
قايراپ ەدىم تاعى جەتىلدى،
اتپاي، شاپپاي ولجا ەتتىڭ،
ماحامبەت سىندى جەتىمدى.
زامانىمدا بولعان پاتشام دەپ،
الديار تاقىر ءادىل حان،
ايتا كەلدىم ءوتىلدى.
قاسارعان جەردەن قان العان،
قاس پاتشام سەن ەدىڭ.
قامالعاندا قاپ تۇبىندە جاتپاساڭ،
قاس قاراشىڭ مەن ەدىم.
ويلاي بىلسەڭ تاقسىر-اۋ!
قاراشىعىڭنىڭ قاي بىرىنەن كەم ەدىم؟
ەسىكتەگى كۇڭىڭ مەن قۇلىڭا تەڭەدىڭ.
بەتىمە جەتىمىڭدەيدەي قارادىڭ;
حاننان كەگىم الا الماي،
ارقانىڭ الپىس ەكى سالاسىنا بارعانىم;
قاس ۇلىكتەي نار كەرەك،
ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە
قابىرعاسىن قاۋساتىپ،
ءبىرىن – ءبىرى سوكسە دە
قاباعىن شىتپاس ەر كەرەك.
ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە،
اتاڭا نالەت ايتتىرىپ،
ات باسىنا سوقتىرىپ،
ءبىزدىڭ قازاق بالاسى
بۇيتكەن لاعنەت ءجۇرىسىڭ.
ايدا قارداي اربادىڭ،
اربادىڭ دا قالمادىڭ،
قايرات قىلار ەرىڭ ءبىز بولساق،
زامانىمدا بولعان سۇلتانىم،
الاي ما سۇلتان الاي ما؟
استىڭا مىنگەن ارعىماق،
اياڭداي ءتۇسىپ جاراي ما؟
ارعىماق دەگەن جىعىلعىر،
نايزا بويى جار كورسە،
جابىدايىن جالتاڭداپ
جانۋار تۇسەر جەرىن قاراي ما؟
ارعىماق اتقا ايداي تاعا قاقتىرسام،
كىلەگەي قاتقان ەدىلدىڭ،
كوكشە مۇزدان تايار ما؟
اتانىڭ ۇلى جاقسىعا،
مالىڭ بەر دە باسىڭ قوس،
باسىڭدى قوس تا بەك سيلاس;
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
جەتەسى جامان بولماسا،
شىبىن جانىن ايار ما؟
قالى كىلەم قارا نار
جاراسادى قاتارعا:
ارۋانا جيساڭ جاراسار،
ول كۇنىندە ساپارعا.
قامالاعان كوپ دۇشمان
حالىقتا بار دا مەندە جوق،
ارىزىمدى ايتارعا.
كۇمىستى مىلتىق قولعا الىپ،
كولدەن قۋلار ۇشىردىم
قولىمداعى قۇسىمدى.
قاپىلدىقپەن ۇشىردىم،
التىننان ايبات تور جاساپ،
اقىردا قولعا ءتۇسىردىم.
قىزعىش قۇس اۋ، قىزعىش قۇس
قاناتىڭ قىسقا بايعۇس قۇس
سەنى كولدەن ايىرعان،
اڭ سۇڭقار قۇستىڭ تەپكىنى.
مەنى ەلدەن ايىرعان،
حان جاڭگىردىڭ ەكپىنى:
قارشىعا دەگەن ءبىر قۇس بار،
قاناتى ايدىڭ استىندا
ۇياسى ونىڭ سايادا
قاراعاي قايىڭ باسىندا.
اڭقاۋ وسكەن ەر ەدىم،
بۇلا بولىپ جاسىمدا،
بۇ قونىسقا قوندىرعان
اتا-بابام وڭباسىن.
تەڭدىكتى سۇرار كۇن بولسا،
وتىرامىز ۇكىمگە،
تاڭدا سيرات باسىندا،
اينالايىن اق جايىق
ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
ەڭكەيە كىرەر كۇن قايدا؟
قارا بۇلاننىڭ تەرىسىنەن
ەتىك قىلار كۇن قايدا;
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
ساۋىت كيەر كۇن قايدا؟
كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا؟
تولعامالى اق مىلتىق،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا؟
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنا شانشار كۇن قايدا؟
ساداق تولعان سايگەز وق
ماساعىنان وتكىزىپ،
باسىن قولعا جەتكىزىپ،
سوزىپ تارتات كۇن قايدا؟
كەتبۇعاداي بيلەردەن،
اقىل سۇرار كۇن قايدا؟
ءبىزدى تاپقان انانىڭ،
اسىراعان اتانىڭ،
ىرازىلىقپەن جايلاسىپ،
قولىن الار كۇن قايدا؟
ەدىلدىڭ بويىن ەن جايلاپ،
شالعىنعا بيە ءبىر بايلاپ،
ورىندىقتى سابادان،
بوز بالا مەن كۇلىپ ويناپ،
قىمىز ىشەر كۇن قايدا؟
بالداعى التىن، اق بولات،
سالايىن دەسەم قىندا جوق;
جاعاسى التىن كىرەۋكە،
كيەيىن دەسەم ودا جوق;
تار قولتىقتان وق تيسە،
تارىققاندا قايىرىلار
قارىنداسىم جانە جوق.
سويلە-سويلە دەدىڭ بە؟
زامانىندا بولعان سۇلتانىم.
يت العان قۇت اسىندا جوق،
تاۋداي بولعان تالاپتىڭ
نازارى قايتقان كۇن بولعان.
جىبەكتەن باۋىر كوتەرىپ
اق سۇڭقار ۇشقان كۇن بولعان.
جاعانالى بوز وردا
ەڭكەيىڭكى كۇن بولعان;
ەدىلدەن شىققان سىز اشىق
ءبىز كورگەندە تىزەگە
جەتەر-جەتپەس سۋ ەدى.
تەلەگەيدەي تەڭىز ەتسە ءتاڭىرى ەتتى
جاعاسىنا بىتكەن قۇبا تال
ءۇي اعاشقا جارار جاراماس
جاپىراعىن جايقالتىپ،
تەرەك ەتسە ءتاڭىرى ەتتى.
القالاعان جەر بولسا،
ازامات باسى قۇرالسا،
ماشۋرات كەڭەس سۇرالسا،
ماشۋرات بەرەر ەر ەدىك،
بىزگە ءسىزدى كىرىپتار ەتسە ءتاڭىرى ەتتى،
كەتكەنىم جوق ولجا ءۇشىن.
كەتىپ ەدىم ەلىمنەن،
اتاڭا لانەت جاڭگىر مەن
ءبىر اۋىز ايتقان ءسوز ءۇشىن.
بادانامدى باسا بوكتەرىپ
قاسىما جاتتان جولداس ەرتىپ
كۇن قاتىپ جۇرگەن مەن
انا نارىندا جاتقان
جاس بالانىڭ قامى ءۇشىن.
الاش-الاش بولعالى،
الاشقا حان بولعالى
كوك يىرىمدە سۋارىپ
كوك قامىسقا ات بايلاپ
التى كۇندەي الاۋلاپ
ون ەكى كۇندەي وي ويلاپ،
اقىلدى الىس جاققا جاپتىرىپ،
اقىلى جونگە كەلگەن سوڭ،
تولعاي-تولعاي جۇگىرگەن،
توپىراعىن سۋارعان
ەرتەدەن سالسا كەشكە وزعان،
ىلديدان سالسا توسكە وزعان،
قوي مويىندى كوك جۇلىن
كوك جۇلىندى جەتەكتەپ،
قيسىق جەردەن توتەلەپ،
قابىرعا، قول سوگىلىپ
ارعىماق ات بۇگىلىپ،
ازىرەتتەن انت ءىشىپ
اقىرەتتە جانعا بايلانىپ،
تالاي جۇردىك دالادا.
ءادىل جاننان ءتۇڭىلىپ.
ەرەۋىل اتقا ەر سالماي
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي
قوڭىر سالقىن توسكە الماي
قۇبىلانى ءتورت كۇل وڭعا الماي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەرمە؟
تەبىنگىنى تەرگە شىرىتپەي،
تەرلىكتى سۇتتەي ىرىتپەي،
ولەڭدى توسەپ ەت جەمەي
ۇلى تۇسكە ۇرىنباي،
جانعا سالعان مالتانىڭ،
ءبىر  ءتۇيىرى اس بولماي
اتىڭدى بايلاپ كەلگەندە
قاتىن، بالا جات بولماي،
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ ءتوس قاشپاي،
تەمىر قازىق جاستانباي،
قۋ توعالاي باستانباي
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەرمە؟
ءبىز نەتكەن ەر، نەتكەن ەر
سەرگەلدەڭ مەن وتكەن ەر،
ەدىل مەنەن دەندەردەن
ساعىز مەنەن جەمدەردەن
ونان تالاپ ەتكەن ەر.
ارقادا ءالىم باردى دەپ،
قايىسپاس قارا ناردى دەپ،
ونان تالاپ ەتكەن ەر.
ءبىز ەر ەدىك، ەر ەدىك.
ەن نارىندا جۇرگەندە:
ەرىككەندە ەر ەدىك،
ەرىنگەندە بي ەدىك،
بايماعامبەت سۇلتانىم،
اشىققان كۇنى كەز كەلسەڭ،
سەندەي قالماق شاتىسقانداردى،
قابىلانداي قايىرعا سوعىپ،
ەتىڭدى تالاي جەر ەدىك.
قاتا كەتتى بۇل ءسوزىم،
و، وسى جولى نە دەدىڭ
ءبىز وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك،
سول ونىمىز جۇرگەندە،
مىڭ سان اسكەر قول ەدىك.
ءبىزدىڭ ءجايدى سۇراساڭ،
ەرتەدەن كوشىپ كەش قونعان،
سالقارا كوشىپ شەك قونعان،
ساناۋلى ساندى وردانىڭ ءبىرى ەدىك.
كۇن قاقتى ەردىڭ استىندا،
كوپ جۇگىرەتىن كولىك بار:
كون ساداقتىڭ ىشىندە،
ساۋىتتى بۇزار جەبە بار;
قاباعىن قارا بورىك باسقان،
جاۋىرنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان،
قارايعاننىڭ سۇلتانىم،
ءبارىن كىسى دەمەڭىز،
كۇپە كۇندىز تايراڭداپ،
تۇزگە شىقپاس ەرلەر بار.
تاۋدا بولار تارعىل تاس
تارىقسا شىعار كوزدەن جاس،
وردالىعا كوز سالما،
وعى قالسا جوعالماس.
تاپتان وزعان تارلان بوز،
تۋراسىنان ايىرىلسا،
تاستى باسىپ تۇرا الماس.
اسىلدان بولات ۇل تۋسا;
ەكى جاق بولىپ تۇرعاندا
ەگەسكەن جەردە شارت كەتەر
جاۋىرىننان ءوتىپ السا دا،
جاماندارعا جالىنباس.
اي تاقسىر اۋ، تاقسىر اۋ
بويىڭ جەتپەس بيىكتى;
بولاتقا جەتپەي شارت سىنباس
ايتا كەلگەن ءسوزىم بار،
نە قىلساڭدا جاسىرمان.
قارىق قىلار دەپ تاقسىر اۋ
اياعىڭا باس ۇرمان،
شامدانسام جىعار اساۋمىن،
شامىرقانسام سىنار بولاتپىن،
كەسكىلەسپەي باسىلمان.
ايىردان تۋعان جان بوز بار
جۇگىن نارعا سالار ما؟
ناردان تۋعان قوسپاق بار،
حايۋان دەسە نانار ما؟
اي استىندا ءبىر كول بار،
ات شاپتىرسا جەتكىسىز.
ورتاسىندا الۋا شەكەر بار
تاتقان قۋلار كەتكىسىز.
قارادا دا قارا بار،
حان ۇلى سۇلتان باسىپ وتكىسىز.
اللانىڭ ءبىر-ءبىر كۇنى بار
ءبىر جارىم ايعا بەرگىسىز
وزىڭدەي جاقسى بولماسا،
مەنىڭ ايتقان بۇل ءسوزىم،
قۇلقىنعا جامان جەتكىسىز.
بوز وردانى تىكتىم دەپ،
بوز اعاشتى جىقتىم دەپ،
حانىم-حانىم دەگەنگە
كوتەرمەڭىز بۇتىڭدى،
كوپتىرمەڭىز ۋىتىڭدى.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا
وزىڭنەن مىقتى تابىلسا،
زامانىمدا بولعان سۇلتانىم،
تۋ سىرتىڭنان جارماي الار ءوتىڭدى
كەشە ءبىر زىنداندا جاتىپ قۇبىلدىق;
قامالاعان كوپ دۇشپاندا قور بولدىق.
ورىستىڭ ءبىز تاس ۇيىندە جاتقاندا
تەرەزەدەن تەلمىرىپ;
اعايىن مەن تۋعاندى،
ءبىر كورۋگە زار بولدىق.
كەشەگى كۇلدىر كۇرەڭىمنىڭ بارىندا
قازاقتىڭ كولىگىنە جالىنبان.
جايىقتىڭ بويى كوك شالعىن،
كۇزەرمىز دە جايلارمىز.
كۇمىستەي سىندى كۇرەڭدى،
كۇدىرەيتىپ كۇندە بايلارمىز.
قۇداي ءىستى وڭداسا،
ءىسىم جونگە كەلگەندە
قامالاعان كوپ دۇشمان،
الدە بولسا كۇڭ مەن قۇلداي قىلىپ ايدارمىن.
اسپانداعى بوز تورعاي
بوزاڭدا بولار ۇياسى
بوزاڭنىڭ ءتۇبىن سۋ السا،
قايعىدا بولار اناسى;
قارا لاشىن، اق تۇيعىن،
قايىڭدا بولار ۇياسى.
قايىڭنىڭ باسىن جەل شالسا،
قايعىدا بولار اناسى.
ايلانباستىڭ الاتاۋ
باۋىرىندا بولار ساياسى.
توقسان تاراۋدان سۋ اقسا،
داريا بولار ساعاسى.
سان شەرۋلى قول بولسا،
پاتشا بولار اعاسى.
از سويلەتىپ كوپ تىڭدا،
قاسى اسىلدىڭ بالاسى.

باسقارمادان: بۇل ولەڭدى 1894 جىلى احمەت ءبىرىمجانۇلى مارقۇم ورىنبور اۋزىنداعى احمەت دەگەن جىراۋ اۋزىنان جازىپ العان.

احاڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل ولەڭدى ماحامبەت بايماعامبەتتىڭ الدىنا شاقىرتىلىپ كەلىپ وتىرعاندا ايتقان بولسا كەرەك. يساتايدان ايىرىلىپ، ماحامبەت جالعىز جۇرگەندە بايماعامبەت شاقىرتادى. قاسىندا ءۇبى تاعى باسقا باستى ادامدارمەن ماحامبەت بايماعامبەتتىڭ ورداسىنا كەلەدى.

بايماعامبەت توردە جاستىققا شىنتاقتاپ جاتىر ەكەن. باسقالارعا كورىسىپ، كىرىپ كەلىپ ۇمىسىنعان ماحامبەتكە قولىن بەرمەيدى. ماحامبەت قارۋ-جاراعىمەن، جۇگىنىپ ەسىككە وتىرا كەتەدى; قىلىشىن سۇيەنە وتىرادى. جۇرت تىم-تىرىس. بايماعامبەت تە تىم-تىرىس. ءبىر ازدان سوڭ بايماعامبەت ۇبىگە:

– وسىنداي سويلەيتىنىڭ بار ەدى – عوي، –  دەيدى.

ءۇبى:

مەن نە سويلەيىن. ماحامبەت سويلەمەسە، – دەيدى. بايماعامبەت:

–  ەندەشە، ماحامبەت سەن سويلە! دەيدى. سوندا ىزا كەرنەپ وتىرعان يساتايدان ايىرىلىپ نالىپ جۇرگەن ماحامبەت جوعارعى ولەڭدى ايتقان ەكەن دەيتۇعىن اقاڭ.

ماحامبەت يساتايدىڭ جان جولداسى. جاڭگىرگە قارسى كوتەرىلگەن قارا بۇقارانىڭ باستىعىنىڭ ءبىرى. ءارى باتىر، ءارى شەشەن، ءارى اقىن. وسى ولەڭىندە ماحامبەت سوڭىنا ەرگەن بۇقارا مەن حان تۇقىمىنا قالاي قاس بولعانىن ايقىن سۋرەتتەگەن. يساتاي –  ماحامبەت كوتەرىلىسى بوكەيلىكتەن باستالىپ، ءۇش-ءتورت جىل سوزىلعان.

بۇل 1936 جىل مەن قىرقىنشى جىلدار اراسى.

«جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى. № 7-8 (22-23). 1927 جىل.  51-56 بەتتەر.

«جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى تۋرالى الدىڭعى جازبا: 95 جىلدىڭ الدىندا جارىق كورگەن جۋرنال

ازىرلەگەن اباي مىرزاعالي

Abai.kz