اقيقاتپەن (مەيلى ول ابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى ماندەگى اقيقات بولسىن), وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارمەن (مەيلى ول تابيعات زاڭدىلىقتارى نەمسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار بولسىن، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار بولسىن، جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار بولسىن), قاعيدالارمەن، عىلىممەن، عىلىميلىقپەن، ءتۇرلى ءبىلىم-ىلىممەن مازمۇنى بايىتىلعان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنبەگەن (تەوريالىق نەگىزدەرى مىقتى قالانباعان، تەوريالىق فۋندامەنتى جۇقا) كەز-كەلگەن ءبىر قوعام - دامۋ جولىن تابا الماي اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ء(بىر قوعام، ءتىپتى ءبىر كاسىپ ورىن، جەكە ءبىر ادام بولسىن) شىنىمەن دامۋدا ما، جوقپا جانە بولاشاق بولجامى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەگە باعا بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ دامۋداعى سۇيەنگەن دۇرىس (عىلىمي) تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىنە، سۇيەنگەن فيلوسوفياسىنا قاراۋ كەرەك.

اۆتور

زاتتاردىڭ دامۋ سەبەبى

ءى. دامۋدىڭ ارعى تەگى

اقيقاتپەن (مەيلى ول ابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى ماندەگى اقيقات بولسىن), وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارمەن (مەيلى ول تابيعات زاڭدىلىقتارى نەمسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار بولسىن، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار بولسىن، جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار بولسىن), قاعيدالارمەن، عىلىممەن، عىلىميلىقپەن، ءتۇرلى ءبىلىم-ىلىممەن مازمۇنى بايىتىلعان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنبەگەن (تەوريالىق نەگىزدەرى مىقتى قالانباعان، تەوريالىق فۋندامەنتى جۇقا) كەز-كەلگەن ءبىر قوعام - دامۋ جولىن تابا الماي اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ء(بىر قوعام، ءتىپتى ءبىر كاسىپ ورىن، جەكە ءبىر ادام بولسىن) شىنىمەن دامۋدا ما، جوقپا جانە بولاشاق بولجامى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەگە باعا بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ دامۋداعى سۇيەنگەن دۇرىس (عىلىمي) تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىنە، سۇيەنگەن فيلوسوفياسىنا قاراۋ كەرەك.

اۆتور

زاتتاردىڭ دامۋ سەبەبى

ءى. دامۋدىڭ ارعى تەگى

ءبىز بارلىعىمىز، مەيلى قاراپايىم ءبىر جەكە ازاماتتار بولسىن، مەيلى زيالىلار بولسىن، ءار سالادا ىستەپ جاتقان ماماندار بولسىن، مەملەكەتتىك بيلىكتە جۇرگەن تۇلعالار بولسىن، ۇلكەن-كىشى، كارى-جاسىمىز، ءبارىمىز دە بىردەي دامۋعا قاتتى ءمان بەرۋدەمىز. «دامۋ» ءسوزى ءبىزدىڭ قوعامدا مۇمكىن مينۋتىنا ءبىر رەت ايتىلىپ تۇراتىن شىعار دەسەم ارتىق بولماس. كورىنىپ تۇر، قوعامنىڭ دامۋى بارىمىزگە بىردەي كەرەك، دامۋ تۇتاس ەل حالقىنىڭ ورتاق ءبىر تىلەگى، ورتاق ارمانى. دامۋ بولسا ءومىر جاقسارادى; كەدەيلىك، قىلمىس، ادامداردىڭ ازعىنداۋى سياقتى ءتۇرلى جاعىمسىز قوعامدىق قۇبىلىستار ازايادى ت.ب. دەگەنەي. ولاي بولسا دامۋدىڭ ارعى تەگى نە؟

الەمدى قۇراعان زاتتاردىڭ (زات/ماتەريا، لات. مateria) بارلىعى ماڭگى قوزعالىستا بولاتىنىن بىلەمىز. ال قوزعالىستار، وزگەرىستەر مەن پروتسەسستەردىڭ نەگىزگى ءبىر بەتالىس باعىتى - دامۋ، ياعني دامۋ پروتسەسسى. كورىنىپ تۇر، زاتتاردا قوزعالىس، وزگەرىس بولماسا دامۋ دا بولمايدى. ياعني، دامۋدىڭ ارعى تەگى زاتتاردىڭ قوزعالىسىندا، وزگەرىسىندە جاتىر. بىراق، قوزعالىس، وزگەرىستەردىڭ ءبارى دە بىردەي دامۋعا باستاي بەرمەيدى (تولىق نۇسقاسىن الدىڭعى رەت جارىق كورگەن ماقالادان وقۋىڭىزعا بولادى).

قوزعالىس (ادام ءۇشىن ءىس-ارەكەت), وزگەرىس (ساندىق شاما وزگەرىسى، ساپا وزگەرىسى) - زاتتاردىڭ (ماتەريانىڭ) ءومىر ءسۇرۋ (ساقتالۋ) ءتاسىلى. قوزعالىس - زاتتارعا ءتان اۋەلدەن بار وزىندىك قاسيەتى. ياعني، زات دەگەنىمىز - ماڭگى قوزعالىستاعى زات. زاتتار (ماتەريا) قوزعالۋدىڭ ارقاسىندا ءومىر سۇرە الادى دەگەن ءسوز. ادام دا ارەكەت جاساماسا، تىرلىك ىستەمەسە (قوزعالىس) اشتان ولەدى نەمەسە ءومىرىنىڭ ءمانى دە قالمايدى. زاتتار قوزعالىسىنىڭ، وزگەرىسىنىڭ نەگىزگى باعىتى دامۋ بولعاندىقتان، دامۋ زاتتاردىڭ دۇرىس باعىتتاعى، الدىعا قاراي ىلگەرلەيتىن قوزعالىسى بولعاندىقتان، دامۋ دا - زاتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ (ساقتالۋىنىڭ) نەگىزگى ءتاسىلى دەگەن ءسوز. توبىقتاي ءتۇيىن ايتقاندا، دامۋ - زاتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ (ساقتالۋىنىڭ) جالعىز فورماسى ء(تاسىلى). كەرىسىنشە، دامۋى بولماسا سول زات توقىراۋعا ۇشىرايدى، كەرى كەتۋگە، قۇردىمعا بەت الادى. ءتىپتى قۇرىپ-جويىلادى. الەمدەگى بارلىق زاتتار دامۋدىڭ ارقاسىندا عانا ءومىر سۇرە الادى، ساقتالادى. ءبىر حالىق نەمەسە ءبىر ەل دە ودان تىسقىرى قالا المايدى. ادام اقىلدى بولماقتى قويىپ، ودان زورعى بولسا دا زاڭدىلىقتان شىعىپ ەشقايدا بارا المايدى. سوندىقتان، تەك الەمدى قۇراعان زاتتاردىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنا (ورتاق جانە جەكەلەگەن زاڭدىلىقتاردى ءوز ىشىنە الادى) قۇرمەت ەتكەن، زاڭدىلىقتارعا سۇيەنىپ ءىس ىستەگەن، تىرلىك جاساعان حالىق عانا كۇشتى بولا الادى. ولاي بولسا، ادام (حالىق) اۋەلى وزگەنىڭ كۇشتىلىگىنەن ەمەس، وزىنەن، ءوزىنىڭ زاڭدىلىققا سۇيەنبەيتىندىگىنەن، عىلىميسىز تىرلىگىنەن ياعني ءوزىنىڭ ءالسىز تۇستارىنان قورقۋ كەرەك.

ءبىر ەلدىڭ دامۋى دەگەنىمىز - ەڭ الدىمەن (ەڭ تومەنگى تالاپ) سول ەل حالقىنىڭ ءوز-ءوزىن اسىراپ دەربەس ءومىر سۇرە الۋى، دۇرىس ءومىر سۇرە الۋى دەگەن ءسوز. سونداي-اق وزگە دامىعان، دامۋشى ەلدەرگە جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ، بىرتىندەپ جويىلىپ كەتپەۋدىڭ ءوز شىعار جولىن تابۋ دەگەن ءسوز. ولاي بولسا فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ايتاتىن بولساق تاۋەلسىزدىكتىڭ (ەگەمەندىكتىڭ) ءتۇپ تىرەگى (باستى تىرەگى، فۋندامەنتى) - دامۋ (زاتتىق جانە رۋحاني بايلىقتى دامىتۋدى ءوز ىشىنە الادى) ەكەنىن ايقىن كورۋگە بولادى. سوندىقتان ءبىر ەل دامي السا عانا ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا نەگىز (فۋندامەنت) قالانادى.  بىلايشا ايتقاندا باستىسى دامۋ ارقىلى عانا تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ تۇرۋعا، نىعايتۋعا بولادى. ياعني، دامۋ تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋدا شەشۋشى رول وينايدى دەگەن ءسوز. تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋدا، نىعايتۋدا دامۋدىڭ شەشۋشى رول ويناۋى - دامۋدان باسقا شەشۋشى رول وينايتىن نارسە جوق، باسقاسى ماڭىزدى رول وينايدى دەگەن ءسوز. 1) ەگەر حالىق ءوزىن-ءوزى اسىراي الماسا، وزگە ەل حالقىنىڭ وندىرگەن ونىمىنە عانا سۇيەنىپ كۇن كورەتىن بولسا، ياعني، زاتتىق بايلىقتىڭ دامۋى بولماسا، ەكونوميكاسى وزگەگە تاۋەلدى بولسا، بۇل حالىق قالاي ساياسي تاۋەلسىزدىگىن ماڭگىلىك ساقتاپ تۇرا الادى؟ 2) ەگەر رۋحاني بايلىقتىڭ دامۋى بولماسا، حالىق ءوز جولىن ءوزى انىقتاي الماسا، وزگە ەلدىڭ كورسەتكەن جولىمەن عانا جۇرەتىن بولسا، ياعني وزگەنىڭ (وزگە ەلدىڭ) يديولوگياسىنا تاۋەلدى بولسا، بۇل حالىق قالاي ساياسي تاۋەلسىزدىگىن ماڭگى ساقتاپ تۇرا الادى؟ ال زاتتىق بايلىق پەن رۋحاني بايلىقتا وزگەگە تاۋەلدى بولعان حالىق ءوزىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ تۇرالاما؟ سوندىقتان مەنىڭشە تاۋەلسىزدىكتىڭ فۋندامەنتى - دامۋ. سول تاۋەلسىز ەلدىڭ دامۋى. باستىسى ونىڭ زاتتىق جانە رۋحاني بايلىق ءوندىرىسىنىڭ دامۋى.

بىرلىك پەن تاتۋلىق اسا ماڭىزدى ەكەنىن بارىمىزدە جاقسى بىلەمىز ءارى ماڭىزىن دا تۇسىنەمىز. سەبەبى، مەملەكەت قۇرۋشى نەگىزگى ۇلتتىڭ ءوز ىشكى بىرلىگى مەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى تاتۋلىق دامۋدىڭ ءبىر العى شارتى. دامۋ ءۇشىن سول شارت ورىندالۋ قاجەت. بىراق، بىرلىك دامۋدىڭ ءوزى ەمەس. بىرلىك، تاتۋلىق - دامۋ ەمەس. ياعني، دامۋدىڭ سينونيم ءسوزى بىرلىك، تاتۋلىق ەمەس. ەگەر ولاي بولعاندا الەمدەگى بارلىق ەلدەر وزگە ىسكە باسىن قاتىرماي بىرلىكتى، تاتۋلىقتى عانا ساقتاپ عارىشتاپ دامي بەرۋشى ەدى. الايدا، دامۋدىڭ ونداي وڭاي ءىس ەمەس ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، وزگە حالىقتار دا بىلەدى. ەگەر دامۋدىڭ ءبىر العى شارتى (بىرلىك، تاتۋلىق) ورىندالعانمەن، دامۋ بولماسا، ونىڭ دا ماڭىزى مەن جەتەر بيىگى شامالى بولادى. بىرلىكتى ساقتاۋداعى ءبىر ماقساتتىڭ ءوزى ءساتتى تۇردە جەدەل دامۋعا قول جەتكىزۋ. ەگەر اش بولساڭ، جالاڭاش بولساڭ بىرلىكتەن، تاتۋلىقتان ەش زيان كورمەسەڭ دە كورەتىن شاپاعاتىڭ دا شامالى بولادى. ەگەر ەشبىر دامۋ بولماسا كەدەيلىك، قىلمىس، ادامگەرشىلىكتىڭ ازايۋى، ادامداردىڭ ازعىنداۋى ءورشىپ، ول ءوز كەزەگىندە كەرىسىنشە بىرلىكتى جوعالتىپ، قوعامنان تىنىشتىق كەتىپ، تۇراقسىزدىق قالىپتاستىرىپ، تاۋەلەلسىزدىككە قاۋىپ اكەلۋى مۇمكىن. بۇدان شىعاتىن قورتىندى: بىرلىك پەن تاتۋلىق ماڭىزدى، دامۋدىڭ ءبىر العى شارتى; بىرلىكتى، تاتۋلىقتى ساقتاۋ قاجەت. بۇل ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارىنە بىردەي كەرەك. بىراق، بىرلىك، تاتۋلىق - ەگەمەندىكتى (تاۋەلسىزدىكتى) ساقتاۋدىڭ ءتۇپ (نەگىزگى) تىرەگى، كەپىلى بولا المايتىنىن ۇعىندىرادى. سوندىقتان، بىرلىكتى، تاتۋلىقتى ساقتاۋ اۋاداي قاجەت، بىراق ول باستى ماقساتقا اينالماۋى كەرەك. ۇيدەگى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ باستى ماقساتى ءبىر-ءبىرىنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرۋ ەمەس، جۇمىس ىستەپ (تىرلىك جاساپ) جان باعۋ، بالا-شاعانى اسىراۋ، وقىتۋ، ەل قاتارىنا قوسۋ ەمەسپە.

ءار نارسەنىڭ، ءار ءىستىڭ ءوز ورنى بولادى. پايدالى، ماڭىزدى ەكەن دەپ، ونىڭ اتقاراتىن رولىنىڭ قانشالىق، قاي دەڭگەيدە ەكەنىنە قاراماستان باستى ورىنعا قويىپ جىبەرۋگە، نەگىزگى ماقساتقا اينالدىرىپ الۋعا دا بولمايدى. ايتايىن دەگەنىم تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋدا بىرلىك، تاتۋلىق ماڭىزدى رول ويناعانىمەن، شەشۋشى رولدى دامۋ اتقارادى. سوندىقتان، ەڭ ماڭىزدىسى دامۋ (زاتتىق جانە رۋحاني بايلىقتىڭ دامۋىن ءوز ىشىنە الادى) دەگىم كەلەدى.

دامۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى ەكەندىگىن تۇسىنگەنمەن، دامۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە ەكەنىن، دامۋدىڭ سەبەبى نە، ونىڭ قوزعاۋشى كۇشى قايدا، دامۋدا قانداي ەرەكشەلىك، قانداي زاڭدىلىق بولاتىندىعىن بىلمەسەك، ءوز ەلىمىزدىڭ دامىپ جاتقان نە دامىماي جاتقانىن قالاي بىلەمىز، ءوز ەلىمىزدىڭ وزگە ەلدەردەن تەز نە باياۋ دامىپ جاتقانىن قالاي بىلەمىز، ءار نارسەنى باعالاۋدىڭ ورتاق ولشەمى بولادى. مىسالى مىنا ادامنىڭ دەنى ساۋ، انا ادامنىڭ اۋرۋى بار دەپ باعا بەرۋ ءۇشىن ونىڭ دا ورتاق ولشەمى بولادى. ولاي بولسا مىناۋ دامۋ بولىپ ەسەپتەلەدى، اناۋ دامۋ ەمەس دەپ ايتۋدىڭ قانداي ءبىر ورتاق ولشەمى بار بولۋ مۇمكىن، دامۋ ءۇشىن قالاي ىستەۋدىڭ، نەگە سۇيەنۋدى، نەگە نەگىزدەلۋدى بىلمەسەك، ارى قاراي دامۋدىڭ دۇرىس جولىنا قالاي قول جەتكىزە الامىز. ال بۇل ساۋالداردىڭ بارلىعىنا كىم جاۋاپ بەرەدى، ارينە فيلوسوفيا. حيميا، فيزيكا ت.ب. بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە المايدى. ساياسات تانۋ دا، سوتسيولوگيا دا بۇعان جاۋاپ بەرە المايدى. سەبەبى ولار دامۋعا مۇدەلى بولعانىمەن، دۇنيەنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىن زەرتتەۋ ولاردىڭ العا قويعان مىندەتى ەمەس. دامىعان ەلدەردە، كوپتەگەن دامۋشى ەلدەردە ساياسات تا، ەكونوميكا دا فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمدى نەگىزگى ارقاۋ ەتەدى. ايتپەگەندە ولار ءبىر مەزەت اداسىپ كەتۋى، وڭباي ۇتىلۋى، قوعامدا دامۋ ەمەس كەرى كەتۋ ورىن الۋى دا مۇمكىن.

ءار ءبىر زاتتىڭ قوزعالۋىندا، وزگەرۋىندە، دامۋىندا ىشكى جانە سىرتقى سەبەپتەرى بولاتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، ەگەمەندىكتى ساقتايتىن ىشكى سەبەپتەردىڭ ىشىندەگى باستىسى (شەشۋشى رول وينايتىنى) - دامۋ. ارينە، شەشۋشى رول وينايتىن ءبىر عانا ىشكى سەبەپ بولعانمەن، ىشكى سەبەپ بىرەۋ عانا بولادى دەگەن قاعيدا جوق. ىشكى سەبەپ بىرەۋ عانا ەمەس، بىرنەشەۋ، ءتىپتى كوپ تە بولادى. بىراق، ولاردىڭ بىرەۋى عانا شەشۋشى رول وينايدى. سوندىقتان، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى دەڭگەيدە تۇراتىن وزگە دە (بىرلىك، تاتۋلىقتان دا باسقا، مىسالى، نەگىزگى ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋى، مەملەكەتتىڭ قورعانىس كۇش-قۋاتى ت.ب.) ىشكى سەبەپتەرى بار بولۋى اپتەن مۇمكىن. قاي مەملەكەت بولماسىن ونىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ سىرتتان جانە ىشتەن، ەكى جاقتان دا كەلۋ مۇمكىندىگى بار. سىرتقى كۇشتەردىڭ اشىق جانە جاسىرىن سوعىسىن سىرتقى قاۋىپكە جاتقىزساق، ەلىمىزدەگى بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ساقتاي بىلگەن جاعدايدا (مىسالى، ەلىمىزدە بىرلىك، تاتۋلىق بار), ارى قاراي ىشكى قاۋىپتى نە تۋىنداۋ مۇمكىن؟ مەنىڭشە ەگەر دامۋ بولماسا، توقىراۋ ءتىپتى كەرى كەتۋ بەلەڭ السا سول تۋىندايدى. بىرلىك، تاتۋلىق بولسا، دامۋ بولسا، تاۋەلسىزدىككە ىشتەن باسقا قانداي قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن. جالپى ەل حالقىنىڭ تىلەگى دە، ارمانى دا تىنىشتىق (بىرلىكتىڭ ناتيجەسى) پەن جاقسى ءومىر (دامۋدىڭ ناتيجەسى) بولعاندىقتان، ىشتەن شىعاتىن باسقا قاۋىپ جوق دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ال تاۋەلسىزدىك پەن بىرتۇتاستىقتى (بۇتىندىكتى) ساقتاۋداعى سىرتقى سەبەبىنە توقتالساق - سىرتقى كۇشتەردىڭ اشىق جانە جاسىرىن سوعىسىنا توتەپ بەرۋ. باسشىلار مەن كادرلاردىڭ ساياسي، باسقارۋ (ۋپراۆلەنيە) قابىلەتىنىڭ جوعارى بولۋى، مەملەكەت قورعانىس كۇشىنىڭ دامۋى، حالىقتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋ وسى ماقساتتا جاسالادى دەپ ويلايمىن. قالاي بولسا دا، قاي جاعىنان الىپ قاراساقتا دامۋدىڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنى تۇسىنىكتى جايت. ولاي بولسا، دامۋدىڭ قانداي سەبەپتەرى بولۋ مۇمكىن؟ دامۋدىڭ سەبەبىن عىلىمي تۇرعىدا بىلمەي تۇرىپ دامۋ تۋرالى ءسوز ايتۋ، دامۋ وسىلاي بولادى، مىناۋ دامۋعا جاتادى، اناۋ دامۋعا جاتپايدى دەپ باعا بەرۋ ابەستىك بولار ەدى.

ءىى. زاتتاردىڭ قوزعالۋى مەن وزگەرۋىندەگى ەكى سەبەپ

فيلوسوفيادا زاتتار دامۋىنىڭ ەكى سەبەبى بولاتىندىعى ايتىلادى. ءبىر قاراساڭ دۇرىس ايتىلعان. جالپىلاما دۇرىس ايتىلعانمەن، بىراق، انىق ايتىلماعان، مۇمكىن انىقتاپ ايتپاعان. ناتيجەسىندە وڭاي شاتىساسىڭ ءارى وڭباي قاتەلەسەسىڭ. سەبەبى سول ەكى سەبەپ ارقاشان تەك دامۋعا عانا باستاي بەرمەيدى. بىرتىندەپ كەرى كەتۋگە، قۇرىپ جويىلۋعا اپارىپ سوعاتىن دا سول ەكى سەبەپ. دامۋدىڭ سەبەبى بولىپ، كەرى كەتۋدىڭ سەبەبى جوق بولۋ مۇمكىن ەمەس نارسە عوي. سەبەپسىز ناتيجە بولمايدى. ناتيجە بولسا ونىڭ مىندەتتى تۇردە سەبەبى بار دەگەن ءسوز. سوندىقتان، دۇرىسىن ناقتىلاپ ايتار بولساق، كەز-كەلگەن زاتتىڭ (تولىق ايتقاندا زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ / ۆەششي ي ياۆلەنيە) قوزعالۋى مەن وزگەرۋىندە ەكى سەبەپ، ياعني ىشكى سەبەپ جانە سىرتقى سەبەپ بولادى. ءارى وسى ەكى سەبەپ قاتار اسەر ەتكەن كەزدە عانا زاتتار قوزعالىسقا, وزگەرىسكە يە بولا الادى. قوزعالىستار مەن وزگەرىستەردىڭ ءبارى بىردەي دامۋ بولا بەرمەيتىنى وسىنىڭ الدىندا جارىق كورگەن العاشقى ماقالادا ايتىلعان. ىشكى سەبەپ - زاتتاردىڭ قوزعالۋى مەن وزگەرۋىنىڭ باستى سەبەبى، شەشۋشى رول وينايدى. زاتتاردىڭ قوزعالۋى مەن وزگەرۋىنىڭ باستى سەبەبى سول زاتتىڭ ءوز بويىندا، ءوز ىشىندە جاتاتىندىقتان ىشكى سەبەپ دەپ اتايدى.

سىرتقى سەبەپ - زاتتاردىڭ قوزعالۋى مەن وزگەرۋىندەگى ەكىنشى دەڭگەيدەگى سەبەبى بولىپ، ماڭىزدى رول وينايدى. ول وسى زاتتىڭ وزىنەن تىسقارى جاتادى، سىرتقى شارت-جاعدايى، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى نەمەسە قاتىستىلىعى بار ەكىنشى ءبىر زات بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ونى سىرتقى سەبەپ دەپ اتايدى. تابيعات دۇنيەسىندەگى زاتتاردا (ادامنىڭ ماقساتتى، ماقساتسىز ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى ونداي بولا بەرمەيدى) ىشكى سەبەپ زاتتار دامۋىنىڭ جالپى باعىتىن انىقتايدى. زات نەگىزگى باعىتىندا دامي ما جوق باسقا باعىتقا وزگەرەمە ول سىرتقى سەبەپكە دە بايلانىستى بولادى. مىسالى، جۇمىرتقانىڭ نەگىزگى قوزعالىس باعىتى بالاپانعا اينالۋ (ەمبريوننىڭ دامۋى - دامۋعا جاتادى). ول بالاپانعا اينالاما، جوق باسقا باعىتقا وزگەرەمە، ول سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرىنە بايلانىستى. بىراق، قاتىپ قالعان ىشكى سەبەپ پەن سىرتقى سەبەپ جوق. ولار بەلگىلى شارت-جاعداي استىندا ءبىر-بىرىنە اينالىپ كەتەدى. ياعني، ىشكى سەبەپ سىرتقى سەبەپكە، سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپكە اينالا الادى. سوندىقتان، ىشكى جانە سىرتقى سەبەپ ءبارى دە سالىستىرمالى ايتىلادى. ىشكى سەبەپتىڭ ساپاسى دا ءار ءتۇرلى بولادى.

ءىىى. دامۋدىڭ ەكى سەبەبى

1. ىشكى سەبەبى

كەز-كەلگەن زاتتىڭ قوزعالىسى مەن وزگەرىسىنىڭ سەبەپتەرى  سول زاتتىڭ ءوزى مەن ‚ سول زاتقا قاتىستىلىعى، بايلانىسى بار وزگە زاتتاردا، جاساعان ورتاسىندا، سىرتقى شارت-جاعدايدا بولاتىندىقتان، دامۋ قوزعالىستار مەن وزگەرىستەردىڭ نەگىزگى باعىتى بولعاندىقتان دامۋدىڭ دا ىشكى-سىرتقى سەبەپتەرى بولادى. ىشكى سەبەپ - زاتتاردىڭ قوزعالۋى مەن وزگەرۋىنىڭ باستى سەبەبى، قوزعاۋشى كۇشى بولعاندىقتان، زاتتار دامۋىنىڭ باستى سەبەبى، قوزعاۋشى كۇشى سول زاتتىڭ وزىندە ء(وز ىشىندە) بولادى دەگەن ءcوز. دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشىن سول زاتتىڭ ءوز ىشىنەن ىزدەۋ كەرەك. مىسالى، قاراپايىم ءبىر مالشى اينالدىرعان 5-10 جىل ىشىندە وزگە مالشىلارعا، اۋىلداعى وزگە وتباسىلارىنا قاراعاندا بايىپ كەتسە ء(وز ەڭبەگىمەن، زاڭدى جولمەن بايۋ دامۋدىڭ ءبىر كورنىسى), قاي-قاي جاعىنان دا وزگە اۋىلداستارىنان وق بويى وزىپ كەتسە، ونىڭ باستى سەبەبىن كورشىسىنەن، سول اۋىلدان ءتىپتى كورشى اۋىلدان ىزدەۋ دۇرىس بولمايدى. ەگەر وسى مالشىنىڭ بايۋ سەبەبى كورشىسىنەن بولسا، وندا كورشىسى الدىمەن ءوزىن بايىتپاي، ءوزىن ۇمىتىپ، وزگەنى دامىتقانىما؟ ەگەر وسى مالشىنىڭ  بايۋى وسى مالشى تۇرعان اۋىلدىڭ اسەرىنەن بولسا، وندا ءبىر اۋىلدىڭ تۇعىندارى جابىلىپ ءبىر مالشىنى عانا بايىتقانبا؟ بۇل ايتىلعان سىرتقى سەبەپتەر مۇلدەم اقىلعا سيمايدى، ءارى ءمۇنداي بولمايدى دا. سوندىقتان دامۋدىڭ باستى سەبەبى (شەشۋشى سەبەپ) دامىعان سول زاتتىڭ ءوز ىشىندە بولادى. مالشى بايىسا ونىڭ سەبەبىن سول مالشى وتباسىنىڭ وزىنەن ىزدەگەن دۇرىس. قازاق ەلى دامىسا، ونىڭ نەگىزگى سەبەبىن قازاق قوعامىنان ىزدەۋ كەرەك. قىرعىزستاننان، قىتايدان، روسسيادان، تۋركيادان ىزدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق.  قىتاي ەلى قارقىندى دامۋ ۇستىندە ەكەنىن قازىر الەم ەلدەرى جاقسى بىلەدى. سوندا ولاردىڭ دامۋ سەبەبى ءبىزدىڭ ەلدىڭ (قازاقستاننىڭ) اسەرىنەن نەمەسە امەريكانىڭ اسەرىنەن بولدىما؟ سوندا، ءبىز ءوز ەلىمىزدى دامىتپاي، قىتايدى دامىتتىقپا. سوندىقتان، كەز-كەلگەن زاتتىڭ دامۋىنىڭ باستى سەبەبى سول زاتتىڭ ءوز ءون بويىندا بولادى. دامۋدىڭ باستى سەبەبى تابىلمادى دەگەن ءسوز، دامۋدىڭ قاينار كوزى، قوزعاۋشى كۇشى تابىلمادى دەگەن ءسوز. دامىعىمىز كەلسە دە دۇرىس، تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسە الماي اداسىپ قالامىز دەگەن ءسوز.

بارلىق زاتتىڭ قوزعاۋشى كۇشى، قاينار كوزى سول زاتتاردىڭ ءوز ىشتەرىندە بولعانىمەن، ءار ءبىر ناقتى زات دامۋىنىڭ باستى سەبەبى، قوزعاۋشى كۇشى ءار ءتۇرلى بولادى. ءار زاتتىڭ (مىسالى، مالشىنىڭ، كاسىپ ورىننىڭ، جازۋشىنىڭ ت.ب.) دامۋىنىڭ وزىنە عانا ءتان باستى سەبەبى، قوزعاۋشى كۇشى بولادى. ءبارىن ءبىر فورمۋلاعا سالۋعا كەلمەيدى. ءبىر مالشىنىڭ بايۋى مەن ءبىر عالىمنىڭ عىلىمدا جاڭالىق اشۋى، ءبارى دە دامۋعا جاتادى. ولاردىڭ دامۋىندا ىشكى سەبەپ شەشۋشى رول وينايدى. بىراق، ولاردىڭ دامۋىنىڭ ناقتى ىشكى سەبەبى، قوزعاۋشى ءۇشى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى.

2. مالشى بايۋىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى سەبەبى

1)       بايىعان مالشىنىڭ (وتباسىنداعى بارلىق مۇشەلەردى قامتيدى) ءوز اقىل-پاراساتى، ءبىلىمى، ومىردەن تۇيگەنى جانە كاسىبى جونىندەگى تاجىريبە-ساباعى، ىسكەرلىگى ت.ب.

2)       ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋعا، بايۋعا دەگەن ىنتالىلىقتىڭ جوعارى بولۋى، ەڭبەكقورلىعى.

3)       بۇرىننان وزىندە ءبىراز قوردىڭ ياعني زاتتىق نەگىزدىڭ (مالى، ەڭبەك كۇشى، قورا جايى، جايىلىم جەرى ت.ب.) بولۋى.

ءبىر سوزبەن تۇيىندەپ ايتقاندا، مالشىدا ءوز كاسىبىن تولىققاندى جۇرگىزە الۋعا قاجەتتى رۋحاني بايلىق جانە زاتتىق بايلىق نەگىزىنىڭ بولۋى. رۋحاني بايلىعىنا - ومىردەن تۇيگەنى، كاسىبي تاجىريبەسى (وپىتى), ءوز اقىل-پاراساتى، ءبىلىمى، ەڭبەكقورلىعى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ۇيىمشىلدىعى ت.ب. جاتادى. زاتتىق بايلىعىنا - بۇرىننان قولىندا بار مالى، قورا-جايى، ەڭبەك كۇشى، جەكە مەنشىك جايلىمدىق جانە شابىندىق جەرىنىڭ بولۋى ت.ب. جاتادى. ال وسىلاردان باسقاسىنىڭ بارلىعى سىرتقى سەبەپكە جاتادى. مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى، مالشىلارعا قارجىلاي، زاتتاي جانە ينفورماتسيا جاقتاردان قولداۋ كورسەتۋى، مالدىڭ جانە مالدان شىعاتىن ءسۇت، ءجۇن، تەرى سياقتى ونىمدەردىڭ نارىقتا قۇندى بولۋى، مالدارىگەرلىك ءىسىنىڭ جۇيەگە ءتۇسۋى (مالداعى ءتۇرلى ىندەتتەردىڭ، اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ الدىن الۋ), ۇيدەگى تەلەديدار، تەلەفون سياقتى اقپارات جانە بايلانىس قۇرالدارى، كولىك-قاتىناس قۇرالدارى، جول، وسى اۋىلداعى جانە كورشى اۋىلداعى ۇرى-قارىلار، سول اۋماقتىڭ دالاسىندا ءومىر سۇرەتىن قاسقىرلار ت.ب. سىرتقى سەبەپكە جاتادى.

IV. ىشكى سەبەپ پەن سىرتقى سەبەپتى ايىرا تانۋ

ىشكى سەبەپ - ماڭگى ىشكى سەبەپ بولىپ تۇراتىن، سىرتقى سەبەپ - ماڭگى سىرتقى سەبەپ بولىپ قالاتىن قاتىپ قالعان نارسە ەمەس. ءبىرىسىنىڭ ىشكى سەبەپ بولۋى، وزگەسىنىڭ سىرتقى سەبەپ بولۋى سالىستىرمالى بولادى. شارت-جاعداي، ورتا وزگەرسە ءبىر-بىرىنە اۋىسىپ، ءبىر-بىرىنە اينالىپ كەتەدى. سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپكە، ىشكى سەبەپ سىرتقى سەبەپكە اينالادى، اۋىسادى. سوندىقتان ىشكى سەبەپ، سىرتقى سەبەپ ءبارى دە سالىستىرمالى ايتىلادى. مىسالى، جۇمىرتقانىڭ بالاپانعا اينالۋىندا ىشكى سەبەپ جۇمىرتقانىڭ ءوز ىشىندە، جۇمىرتقادا بولادى. ال ونى باساتىن ء(تىرى) تاۋىق سىرتقى سەبەپ. بىراق، سول جۇمىرتقا بالاپانعا اينالىپ، ءوسىپ جەتىلگەننەن كەيىن ەرەسەك تاۋىققا، ول ءوزى جۇمىرتقا تۋادى دا ءوز جۇمىرتقاسىنىڭ سىرتقى سەبەبىنە اينالادى. وتباسى (اكە-شەشەسى، ۇلكەن اعا-اپايلارى، ۇيدەگى تەلەۆيزور، كومپيۋتەر ت.ب.) وسى جانۇياداعى بالالاردىڭ ءبىلىمدى، بىلىكتى جاقسى ازامات بولۋىنداعى (دامۋىنداعى) سىرتقى سەبەپتەردىڭ بىرىنە جاتادى. بىراق، وسى وتباسى ءۇشىن وزگە وتباسىلارى، قوعامدىق ورتا، قورشاعان تابيعي ورتا جانە ورتانىڭ ءجاي-كۇيى، شارت-جاعدايى سىرتقى سەبەبى بولىپ، ال بۇل جاعدايدا وسى وتباسىنىڭ ءوزى ىشكى سەبەپ بولادى (ناقتاپ ايتقاندا: ىشكى سەبەپ وسى وتباسىنىڭ وزىندە بولادى). ءار ءبىر وتباسىنىڭ شاڭىراعى شايقالماي، ۇلگىلى وتباسى بولىپ تۇرۋى مەن دامۋىندا (زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەت جاقتان) وسى وتباسىنىڭ ءوزى شەشۋشى رول وينايدى. ەگەر سىرتقى سەبەپ (تۋىس-تۋعاندارى، وزگە وتباسىلارى; قوعامدىق ورتانىڭ ءجاي-كۇيى، قوعامدىق قارىم-قاتىناس، زاڭ، ساياسات; ەكونوميكالىق جاعدايى; تابيعي ورتا جانە وزگە دە شارت-جاعدايلار ت.ب.) ىشكى سەبەپتىڭ تالابىنا ۇيلەسپەسە، قايشى بولسا شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا، دامي الماۋىنا ۇلكەن سەبەپ بولادى. سول سياقتى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ دامۋىندا ىشكى سەبەپ ەلىمىزدىڭ وزىندە بولادى (ياعني، ىشكى سەبەپ ءوز ەلىمىز), ىشكى سەبەپ شەشۋشى رول اتقارادى. ال وزگە مەملەكەتتەر ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن سىرتقى سەبەپتىڭ رولىن اتقارادى. سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ دامۋى باستىسى ەلىمىزدىڭ ءوز كۇشىنە سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى. سىرتقى سەبەپ، ىشكى سەبەپ قاتار اسەر ەتپەسە زاتتا دامۋ بولمايتىندىقتان، وزگە مەملەكەتتەرمەن (سىرتقى سەبەپتەرمەن) بايلانىس، قارىم-قاتىناس جاساماسا تاعى دا بولمايدى. بىراق، وزگە مەملەكەتتەر ءار دايىم ءبىزدىڭ ەلدىڭ دامۋ تالابىنا ساي كەلەتىن نارسەلەردى (بىزدەر ءۇشىن) ىستەي بەرمەيدى، ءارى وعان مۇدەلى دە ەمەس. ەگەر ارقاشان دا مۇدەلى بولادى دەپ ەسەپتەسەك قانداي ءبىر سەبەپتەرمەن مۇدەلى بولۋ مۇمكىن. كەرىسىنشە، كەيدە ءبىزدىڭ دامۋ تالابىمىزعا قيعاش كەلەتىن (ماقساتتى جانە ماقساتسىز تۇردە) تەرىس اسەر ەتۋى دە عاجاپ ەمەس. (بۇعان قاتىستى كەيبىر نارسەلەردى جارىق كورگەن «ۇلت يممۋنيتەتى» اتتى ماقالادا ءسوز ەتكەن بولاتىنمىن.)

جيناقتاپ ءتۇيىنىن ايتقاندا، ىشكى سەبەپ - دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ (subject) ءوز ءونبويىندا جاتادى. كىم دامۋ كەرەك، نە دامۋ دامۋ كەرەك بولسا، ياعني دامۋ سۋبەكتىسى كىم، نە بولسا ىشكى سەبەپ سونىڭ ءوز بويىندا بولادى. سالىستىرمالى تۇردە ونىڭ وزىنەن باسقالارى، سىرتقى (تابيعي جانە قوعامدىق) ورتا، تابيعي جانە قوعامدىق شارت-جاعداي، قاتىستىلىعى بار وزگە زاتتار مەن قۇبىلىستار ت.ب. (بارلىق وبەكتىلەر) - سىرتقى سەبەپ بولادى (سىرتقى سەبەپ وسىلاردا بولادى). جوعارى دا ايتىلعان مالشى ءتىپتى باي ءتۇسۋ ءۇشىن ونىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسەتىن سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرىن كۇشەيتۋ، دامۋ تالابىنا قيعاش، كەدەرگى بولاتىن سىرتقى سەبەپتىڭ كەرى اسەرىن ازايتۋعا، جويۋعا تىرىسۋ كەرەك. سوندا عانا ول ارى قاراي جالعاستى باي الاتىن بولادى. ياعني، وسى سالانىڭ ەكونوميكالىق دامۋى بولادى. ارينە بۇل ارادا مالشىنىڭ وزىندە بايىسام دەگەن نيەتى، وعان ساي قۇلشىنىستىڭ، ەڭبەكقورلىقتىڭ بولۋى; بال باعۋ، ءوسىرۋ تاجىريبەسى مەن ءبىلىمىنىڭ بولۋى، زاتتىق نەگىزدىڭ بولۋى ء(بارى دە ىشكى سەبەپكە جاتادى) العى شارت بولىپ تابىلادى. شارت-جاعداي قانشا جاقسى جاسالعانمەن مالشىنىڭ وزىندە بەلسەندىلىك، ەڭبەك سۇيگىشتىك بولماسا ول ءبارى ءبىر باي المادى. كەرىسىنشە مالشى قانشا بايىعىسى كەلسە دە، كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەكتەنسە دە، زاتتىق نەگىزى بولسا دا سىرتقى سەبەپتەر ونىڭ بايۋىنا ءتيىمسىز بولسا (قاسقىر مالىن قىرىپ كەتىپ تۇرسا، ۇرىلار ۇرلاپ تۇرسا، مال جايىلاتىن جەرى جوق بولسا، مالشىعا قويىلاتىن ورىنسىز تالاپتار كوبەيىپ كەتسە، ۇكىمەتتەن قولداۋ بولماسا، سالىق جوعارى بولسا ت.ب. ء/بارى دە مىسال رەتىندە ايتىلىپ وتىر) ءبارى ءبىر باي المادى. سوندىقتان، كەز-كەلگەن ءبىر زاتتىڭ دامۋدا ىشكى، سىرتقى سەبەپتەر قاتار اسەر ەتەدى. دامۋ ءۇشىن ەكى سەبەپتىڭ بىرەۋى كەم بولۋىنا بولمايدى.

V. ىشكى سەبەپتىڭ (دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ) دامۋ تالابىنا سىرتقى سەبەپتىڭ ۇيلەسۋ زاڭى

(دامۋدىڭ باعىتى وسى زاڭدىلىق ارقىلى انىقتالادى)

فيلوسوفيادان ىشكى سەبەپتىڭ شەشۋشى رول وينايتىنىن، سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپ ارقى اسەر ەتەتىنىن ءارى ىشكى جانە سىرتقى سەبەپتەر قاتار اسەر ەتكەن كەزدە عانا زاتتا قوزعالىس، وزگەرىس بولاتىنىن بىلەمىز. بۇل فيلوسوفيادا انىقتالعان ماسەلە. بىراق، سىرتقى سەبەپتىڭ قانداي اسەرى نەمەسە ىشكى سەبەپكە قالاي اسەر ەتۋى، ىشكى سەبەپتىڭ قانداي اسەردە بولۋى (قانداي قوزعالىس، وزگەرىسكە يە بلۋى) دامۋعا الىپ كەلەتىنى بەلگىسىز اڭگىمە بولاتىن. مۇمكىن بەلگىلى بولسا دا اشىق ايتا بەرمەيتىن دە شىعار. نەشە ءتۇرلى قۇستىڭ (مىسالى، قازدىڭ، ۇيرەكتىڭ جانە تاۋىقتىڭ) جۇمىرتقاسىن تاۋىققا باستىرتساڭ ونىڭ بارلىعى تاۋىقتىڭ بالاپانى بولىپ شىقپايدى. قازدىڭ جۇمىرتقاسى قاز، ۇيرەكتىڭ جۇمىرتقاسى ۇيرەك، تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى تاۋىق بالاپانى بولىپ شىعادى. سەبەبى ىشكى سەبەپ «جۇمىرتقا»دا، «تاۋىق» سىرتقى سەبەپ. ىشكى سەبەپ شەشۋشى رول وينايتىندىقتان، ءبارىن باسقان تاۋىق بولعانىمەن قازدىڭ جۇمىرتقاسىنان قاز بالاپانى، تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنان تاۋىق بالاپانى شىعادى. سوندىقتان دا فيلوسوفيادا ىشكى سەبەپ شەشۋشى رول وينايدى دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر سىرتقى سەبەپ شەشۋشى رول ويناعاندا قاز، ۇيرەكتىڭ جۇمىرتقاسى دا تاۋىقتىڭ بالاپانىنا اينالىپ كەتەر ەدى. ىشكى سەبەپ شەشۋشى رول اتقارعانىمەن ەگەر وسى جۇمىرتقالاردى تاۋىق (قاز نەمەسە ۇيرەك) باسپاسا ولار قاز، ۇيرەك، تاۋىق بالاپانىنا اينالمايدى. سول جۇمىرتقا قالپىندا قالا بەرەدى (سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى جوق). ۋاقىت وتە كەلە جۇمىرتقالار بۇزىلادى، ءشىريدى (ساپاسى وزگەرەدى). ياعني، زات دامىعاندى بىلاي قويىپ، كەرى كەتۋگە بەت الادى. سوندىقتان، شەشۋشى رول ويناماعانىمەن سىرتقى سەبەپتە اسا ماڭىزدى ەكەنىن بايقايمىز. سىرتقى سەبەپ اسەر ەتپەسە ىشكى سەبەپتە وزگەرىسسىز قالادى. تەك عانا سىرتقى جانە ىشكى سەبەپ قاتار ء(بىر-بىرىنە) اسەر ەتكەن كەزدە، ياعني، سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپكە اسەر ەكەن كەزدە عانا قوزعالىس، وزگەرىس بولادى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىر عىلىمي تاجىريبە جاسايىق: ەگەر جۇمىرتقانى قايناپ تۇرعان سۋعا (جوعارى تەمپەراتۋرا: سىرتقى سەبەپ) سالساڭ ول ەشقاشان بالاپانعا اينالا المايدى. پىسكەن جۇمىرتقاعا اينالادى. جۇمىرتقا باسقا باعىتقا وزگەردى. سول سياقتى شيكى جۇمىرتقانى مۇزداتقىشقا (تومەن تەمپەراتۋرا: سىرتقى سەبەپ) سالساڭ ول تاستاي قاتتى "مۇز جۇمىرتقا"عا اينالادى. جۇمىرتقا تاعى دا بالاپانعا اينالا المادى. باسقا ءبىر باعىتقا وزگەردى. نەمەسە جۇمىرتقانى ولگەن تاۋىقتىڭ (ءتىرى تاۋىق عانا سىرتقى سەبەپتىڭ رولىن اتقارا الاتىندىقتان، ولگەن تاۋىق جۇمىرتقاعا ءتىرى تاۋىقتىڭ بەرەتىن اسەرىن بەرە المايدى، سىرتقى سەبەپ جوق بولعانمەن تەڭ) باۋىرىنا ءۇش اپتا باسىپ قويساڭ دا ول بالاپانعا ايلانمايدى (ىشكى سەبەپ وزگەرىسسىز قالدى). نە ءۇشىن؟ سەبەبى، جۇمىرتقا (ىشكى سەبەپ جۇمىرتقادا) بالاپانعا اينالۋ (ەمبريوننىڭ دامۋى) ءۇشىن ءتىرى تاۋىقتان (سىرتقى سەبەپ تاۋىقتا) كۇتەتىن دامۋ تالابى (ينكۋباتسيا) بار. سول تالاپ (ينكۋباتسيا: تەمپەراتۋرا 37.8℃, ىلعالدىلىق جانە جۇمىرتقانى اينالدىرىپ تۇرۋ)ورىندالعان جوق. سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپتىڭ وسى دامۋ (ەمبريوننىڭ دامۋ) تالابىن ورىنداي العاندا عانا ەمبريوندا دامۋ بولىپ بالاپانعا اينالادى. ەگەر سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى ىشكى سەبەپتىڭ وسى دامۋ تالابىنا ۇيلەسپەگەندە دامۋ بولمايدى (جۇمىرتقا بالاپانعا اينالمايدى). ياعني،  زاتتىڭ قوزعالىسى مەن وزگەرىسى (مىسالى، جۇمىرتقا) باسقا باعىتقا قاراي وزگەرەدى (مىسالى، جوعارىدا پىسكەن جۇمىرتقاعا، مۇز جۇمىرتقاعا اينالدى). سوندىقتان، دامۋ ءۇشىن سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسۋى كەرەك. سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىن قاناعاتتاندىرۋى كەرەك. سوندا عانا دامۋ بولادى. بۇل زاڭدىلىق. سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسۋ زاڭى دەپ اتاعان ءجون. سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسپەسە، ىشكى سەبەپتىڭ كۇتكەن دامۋ تالابىن قاناعاتتاندىرماسا زات كەرى كەتۋگە، قۇرىپ-جويىلۋعا بەت الادى. ونىڭ ناقتى ءارى قاراپايىم، تۇسىنكىتى ءبىر مىسالىن جوعارىدا جاسالعان عىلىمي تاجىريبەدەن (مىسالى، پىسكەن جۇمىرتقا، مۇز جۇمىرتقا جانە ولگەن تاۋىق) كورە الدىق.

ءبىر قوعام ءۇشىن العاندا حالىقتىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتەن كۇتەر نەگىزگى ءبىر تالابى: زاتتىق جانە رۋحاني بايلىق ءوندىرىسىنىڭ وركەندەۋى (ىشكى سەبەپ: وندىرۋشىلەردىڭ وزىندە بولادى), ءونىم وندىرۋگە وڭتايلى جاعدايدىڭ بولۋى نەمەسە جاسالۋى (سىرتقى سەبەپكە جاتادى). وسى ارقىلى جالپى حالىقتىڭ ءومىر سۇرۋىنە مىندەتتى تۇردە كەرەك دەگەن نەگىزگى قاجەتتىلىكتەر (تاماق جەۋ، كيىم كيۋ، ءجۇرىپ تۇرۋ، بالا-شاعاسىن وقىتۋ، ومىرگە كەرەك ءتۇرلى رۋحاني ازىق قابىلداۋ ت.ب.) قاناعاتتاندىرىلا الادى. ارى قاراي دەڭگەيى ودان دا بيىك تۇراتىن جاڭا قاجەتتىلىكتەر تۋىندايدى. ەندى وسى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرىلۋ ءۇشىن ءوندىرىستى ودان ارى دامىتۋعا تۋرا كەلىپ وتىرادى. سوندىقتان ءوندىرىستى (زاتتىق جانە رۋحاني بايلىق ءوندىرۋدى) دامىتۋ ارقىلى ءتۇرلى قاجەتتىلىكتەرگە قول جەتىپ وتىرادى. ۇكىمەت جانە باسقا دا سىرتقى سەبەپتەر ءوندىرىستىڭ دامۋ تالابىنا ساي ارەكەت ەتۋى دامۋعا باستايدى.

بالانىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىندە، بالاعا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە كورسەتۋ ىسىندە ىشكى سەبەپ - بالانىڭ وزىندە بولادى. تۇقىم قۋالاۋ جولىمەن كەلگەن بالانىڭ ءتۇر-ءتۇسى، بەت الپەتى، دەنە ءبىتىمى جانە كەيبىر مىنەزدەمەلىك ەرەكشەلىگى نەگىزىنەن تۇراقتى بولادى. سوندىقتان، تۇقىم قۋالاۋ جولىمەن كەلگەن ءبىر ءبولىم ەرەكشەلىكتەرى بالانىڭ ءوز بويىندا نەگىزىنەن تۇراقتى ساقتالادى. بىراق، تۇقىم قۋالاۋمەن كەلگەن ءبىر ءبولىم قاسيەتتىڭ ءبىر ءوزى بالانى ءبىلىمدى، قابىلەتتى، ىسكەر ەتە المايدى. ول نەگىزىنەن ءار بالانىڭ ەكىنشى ءبىر بالاعا ۇقسامايتىن، وزىنە ءتان ەرەكشەلىككە (وزىنە ءتان ءتۇر-ءتۇسى، مىنەزى ت.ب.) يە بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىلىم بەرۋ، تاربيە كورسەتۋ ت.ب. سياقتى بالانىڭ سىرتقى دۇنيەدەن قابىلدايتىن نارسەلەرى بولادى، بۇلار سىرتقى سەبەپكە جاتادى. مىسالى، ەس كىرە باستاعان ءار جاس بالانىڭ كوڭىلى پاك، تازا، اق قاعازداي بولادى. سوندىقتان ولار تەز قابىلداۋعا بەيىم كەلەدى. دەنى ساۋ ءار ءبىر جاس بالا وزىنەن باسقا، اينالاسىنداعى زاتتار مەن قۇبىلىستارعا اسا قىزىعۋشىلىقپەن قارايدى، ءبارىن دە بىلگىسى كەلىپ تۇرادى. سول ءۇشىن دە ولاردا «نە ءۇشىن؟» دەگەن ساۋال كوپ تۋىندايدى. دەنى ساۋ ءار جاس بالا ەلىكتەگىش كەلەدى، وزگەلەرگە وزىنشە ۇقساپ باعادى. سوندىقتان، وزگەلەردىڭ ارەكەتىن، قىلىعىن قايتالاۋ ولاردا ءجيى كەزدەسەدى. مىنە بۇلار بالاعا ءتان، بالانىڭ ءوز ءونبويىندا بولاتىن ىشكى سەبەپتەر. ال بالاعا ۇنەمى اسەر ەتۋمەن بولاتىن اكە-شەشەسى، ۇلكەن اعا-اپايلارى، تۋىسقاندارى، مەكتەپ، مۇعالىم، ۇيدەگى تەلەۆيزور، ينتەرنەت، قوعام، بالانىڭ دوس-جارانى ت.ب. بۇلاردىڭ ءبارى دە (بالا ءۇشىن) سىرتقى سەبەپكە جاتادى. بۇل سىرتقى سەبەپتەر ءار دايىم بالاعا اسەر ەتۋمەن بولادى. ەگەر سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپكە (بالاعا) وڭ اسەر ەتپەسە ياعني دۇرىس تاربيە كورسەتىلمەسە، بالا جاقسى ونەگە الماسا، ەلىكتەيتىن جاعىمدى كەيىپكەرلەر بولماسا، قوعامدا «مادەنيەتتى، ادامگەرشىلىگى مول، ءبىلىمدى، وتانشىل (پاتريوت) جاستاردىڭ عانا ايى وڭىنان تۋادى /مىسال رەتىندە ايتىلىپ وتىر» دەيتىن كوزقاراس قالىپتاسپايىنشا بالانىڭ جاقسى ازامات بولىپ وسۋىنە كەپىلدىك بولمايدى. ال ەگەر بالانىڭ ساناسىنا «جوعارىدا تامىر-تانىسىڭ، تىرەگىڭ بولماسا، قانشا جاقسى وقىساڭ دا ودان تۇك شىقپايدى» دەيتىن يدەانى سىڭىرسەك، ونىڭ ۇيرەنۋگە قالاي ىنتاسى بولادى؟ سوندىقتان، بالانىڭ جاقسى ازامات بولىپ شىعۋى ءۇشىن مىندەتتى ستاندارتتالعان ءبىلىم بەرۋدى بىلاي قويعاندا، اكە-شەشەسىنىڭ، مەكتەپتىڭ، ۇيدەگى تەلەديدار ءجان قوعامنىڭ كورسەتكەن تاربيەسى، ينفورماتسياسى اسا ماڭىزدى. بالا نەنى كوپ كورسە، نەنى كوپ ەستىسە سونى قابىلدايدى. اك-شەشەنىڭ، قوعامنىڭ پىكىرىمەن دە ءار دايىم ساناسىپ وتىرادى. سوندىقتان دا «قۇس ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەپ بەكەر ايتىلماعان. ياعني، بالاعا ءبىلىم بەرۋدى بىلاي قويعاندا، تۋ باستان، جاستايىنان ماقساتتى ءارى جۇيەلى تۇردە جان-جاقتان دۇرىس تاربيە بەرۋ, جاقسى ونەگە كورسەتۋ بالانى اقىلدى، ءبىلىمدى، ىسكەر ازامات ەتىپ قالىپتاستىرىپ قويماي ادامگەرشىلىگى مول، مەيرىمدى، پاتريود ازامات بولىپ شىعۋىنا دا نەگىز قالايدى. سوندا عانا سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى (مىسالى، ءبىلىم بەرۋ; تاربيە، جاقسى ونەگە كورسەتۋ ت.ب) ىشكى سەبەپتىڭ (بالانىڭ) دامۋ تالابىنا (بالانىڭ ادام سياقتى ادام بولۋىنا; وزىنە دە، وزگەگە دە پايدالى بولۋىنا، اقىلدى، ءبىلىمدى بولۋىنا، ت.ب. ارمانىنا) ۇيلەسەتىن بولادى. سول كەزدە عانا ءوز باسىنا دا، وتباسىنا دا، حالقىنا، ەلىنە پايدالى ازامات ءوسىپ شىعىپ، بۇگىنگى كۇندە قوعامدا ورىن الىپ جاتقان ءار ءتۇرلى جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار مەن قىلمىستاردىڭ، ازعىنداۋلاردىڭ كورنەكتى تۇردە ازايۋىنا ۇلكەن ءبىر مۇمكىندىك تۋىلادى. جالپى ايتقاندا، تابيعات دۇنيەسىندە بارلىق زاتتاردىڭ دامۋى وسى زاڭدىلىققا دا (كوپ زاڭدىلىقتىڭ ءبىرى), ياعني سىرتقى سەبەپتىڭ اسەرى ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسۋ زاڭىنا دا باعىنادى. بۇل فيلوسوفياداعى بارلىق زاتتاردىڭ دامۋىنا ءتان وزگەرمەيتىن وبەكتيۆتى ورتاق زاڭدىلىق. ال ادام (ادامداردىڭ قابىلەتى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى، ءار حالىقتىڭ دا ساپاسى ءار ءتۇرلى، ءار حالىقتى قۇراعان ازاماتتاردىڭ قابىلەتى ت.ب. ءار ءتۇرلى) تانىمنىڭ شەكتەمەلىگىنە (دۇنيەنى تانۋ قابىلەتىنىڭ شەكتى ەكەندىگىنە) بايلانىستى، ماقساتتىڭ ءار ءتۇرلى بولاتىندىعىنا بايلانىستى جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى ءار دايىم زاڭدىلىقتى تانىپ جەتە المايدى. تانىعان كۇندە دە قۇرمەت ەتە بەرمەيدى. قۇرمەت ەتكەن كۇننىڭ وزىندە، ونى جۇزەگە اسىرۋ دا وپ-وڭاي ءىس ەمەس. ارينە زاڭدىلىق بويىنشا ءىس ىستەمەۋدىڭ، زاڭدىلىققا سۇيەنە وتىرىپ ءىس-ىستەۋگە تىرىسپاۋدىڭ سوڭى ساتسىزدىكپەن اياقتالعانىن نەمەسە اياقتالاتىنىن بىلسە دە بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى ناقتى ءومىردىڭ بار مۇمكىندىگى مەن جاعدايىنا ۋاقىتشا كونۋگە ءماجبۇر بولامىز. بىراق، ول ماڭگىلىك ەمەس. سەبەبى ادام العا ىلگەرلەۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز ۇيرەنۋمەن، ەڭبەكتەنۋمەن، كۇرەسۋمەن بولادى. ۋاقىت وتە ادامدار (باسشىلاردىڭ، مامانداردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، تۇتاس حالىقتىڭ) قابىلەتىنىڭ بىرتىندەپ جوعارلاۋىنا، دامۋدىڭ، وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتاردىڭ اتقاراتىن  ءرولى مەن ماڭىزىن تۇسىنە باستاۋىنا بايلانىستى زاڭدىلىققا قۇرمەت ەتۋگە مۇدەلى بولادى. ەڭبەكقور، وزگەلەردىڭ ارتىقشىلىعىن ۇيرەنگىش قىتاي حالقى (قحر) دا جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتا بارىپ دامۋ ءۇشىن زاڭدىلىققا سۇيەنۋ كەرەك ەكەنىن تولىق تۇسىنە الدى. اسىرەسە رەفورماتور دىن تسياۋپيننىڭ تەورياسىنان كەيىن تەز قارقىن الدى. دالەل رەتىندە «zì lì gēng shēng» -دى ايتساق، ماعىناسى: باستىسى ءوز كۇشىمىزگە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ، ەشكىمگە (وزگە ەلگە) قول جايىپ وتىرماۋ، وزگەلەرگە يەك سۇيەمەۋ دەگەن ماعىنادا. وسى ساياسي ۇراننىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزى - زاتتاردىڭ دامۋىندا ءار قاشان «ىشكى سەبەپ شەشۋشى رول اتقارادى» دەگەن زاڭدىلىققا سۇيەنگەن. سونداي-اق، «قىتاي قوعامنىڭ باستى قايشىلىعى - حالىقتىڭ كۇن سايىن ۇلعايىپ بارا جاتقان زاتتىق مادەنيەتكە (توۆارعا، تۇتىناتىن ونىمدەرگە) دەگەن قاجەتتىلىگى (سۇرانىستىڭ ارتۋى) مەن مەشەۋ ءوندىرىس (ۇسىنىستىڭ جەتىسپەۋشىلىگى) اراسىنداعى قايشىلىق. / 12.1978ج.» بۇل قايشىلىقتىڭ انىقتالۋى فيلوسوفيادا ايتىلاتىن زاتتاردىڭ دامۋىنداعى «قاراما-قارسىلىقتىڭ بىرلىگى مەن كۇرەس زاڭى»-نا نەگىزدەلگەن ت.ب. مەنىڭ ءبىر سالىستىرىپ بايقاۋىمشا ءبىزدىڭ حالىق قىتاي حالقىنان دا ميى وتكىر، قيالى ۇشقىر دەسەم ەش ارتىق ايتقانىم ەمەس. قىتاي بيلىگى مەن حالقىنىڭ وزگە ەل، وزگە ۇلتتاردىڭ وسال تۇستارىنان ءوز مۇدەسىنە ۇتىمدى پايدالانا بىلۋگە شەبەرلىگىنەن ساقتانا ءبىلۋدى بىلاي قويعاندا، ءبىز دە قىتايلار سياقتى ۇيرەنۋدەن جالىقپايتىن، ۇيرەنگەنىن بەس ساۋساعىنداي انىق بىلمەيىنشە جانى تىنىش تاپپايتىن، وزگەلەردىڭ ارتىقشىلىعىن، پايدالى جاعىن عانا ۇيرەنۋگە بەيىم تۇراتىن، ءبىر نارسەنى عىلىمي تۇردە ويلاۋعا جانى قۇمار، ءىستىڭ ەڭ ءتيىمدى شەشۋ جولىن تابۋعا تىرىساتىن، ءار دايىم ءار زاتتىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە، زاڭدىلىعىنا سۇيەنىپ ءىس جۇرگىزۋگە قۇلشىناتىن جاقسى قاسيەتتەرىنەن (وسى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ءبىر ءبولىمى وزدەرىندە بۇرىننان بار، ءبىر ءبولىمىن وزگە ەل، وزگە ۇلتتاردان قابىلداعان) ۇيرەنە بىلسەك ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن. ەگەر سولاي ىستەي الساق ءبىز قىتايدان دا وزىپ كەتەر ەدىك.

VI. ىشكى سەبەپتىڭ اسەرى - بەلسەندىلىگىنىڭ قوزعالۋىندا

دامۋ ءۇشىن ىشكى جانە سىرتقى سەبەپتەر ءبىر-بىرىنە وڭ اسەر ەتۋ قاجەت ەكەندىگىن، ءوزارا ىقپالداستىقتا بولۋ قاجەت ەكەندىگىن بىلدىك. سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپكە اسەر ەتكەندە، ءارى سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ساي اسەر ەتسە، ارەكەتتىكتە بولسا عانا دامۋ بولاتىندىعىن دا بىلدىك. ولاي بولسا سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپكە وڭ اسەر ەتكەن كەزدە، ىشكى سەبەپ قانداي اسەردە بولۋ كەرەك، ياعني ىشكى سەبەپتە قانداي وزگەرىس تۋىلادى؟ ىشكى سەبەپ سىرتقى سەبەپكە قانداي اسەر ەتەدى، قانداي رەاكتسيادا بولادى؟

ءبىر-بىرىنە وڭ اسەر ەتۋى، ءوزارا ىقپالداستىعى كۇشەيۋ ءۇشىن ءاربىر جاق ەكىنشى ءبىر جاقتىڭ بەلسەندىلىگىن قوزعالتا ءبىلۋ كەرەك. بەلسەندىلىگى قوزعالمادى دەگەن ءسوز - قوزعاۋشى كۇشىن جوعالتىپ الدى، ماشينا موتورىنان ايرىلدى دەگەن ءسوز. موتورى جوق ماشينا قالاي الدىعا قوزعالا الادى، جۇرە الادى. تۇسىنكتى بولۋ ءۇشىن قاراپايىم مىسال كەلتىرە كەتەيىن: 100 باس قويى بار ءبىر شوپان بار دەلىك، ەگەر وعان قويىڭنىڭ سانىن 100 دەن اسىرمايسىڭ، ەكولوگياعا زيان كەلتىرەدى دەگەن قاۋلى نەمەسە زاڭ بولسا (مىسال رەتىندە ايتىلىپ وتىر); وعان مالىڭدى ءشوبى جۇيگىن جايلىم جەرلەرگە جايمايسىڭ، ونداعى سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەردى قۇرتاسىڭ دەسە نەمەسە مالشىنىڭ قويىن جاياتىن ءوز جەرى جوق بولسا; مالشىعا مالىڭنىڭ ىشىنەن قالاعىنىڭدى ساتىپ اقشاعا اينالدىرۋعا رۇقسات جوق، ول ءۇشىن ساۋداگەرلىكپەن اينالىسۋعا بەرىلگەن  كۋالىگىڭ بولۋ كەرەك، كۋالىك الۋىڭ ءۇشىن الدىمەن قاتىستى سالا بويىنشا وقىپ، ديپلوم الۋىڭ كەرەك دەسە; مالىڭدا وزگەلەردىڭ مالىنا جۇعاتىن قاۋىپتى ىندەت بار ء(ىس جۇزىندە ىندەت جوق بولسا), قالاعا اپارىپ مالدارىگەرلىك تەكسەرۋدەن وتكىزەسىڭ نەمەسە مالىڭدى قىرىپ تاستا دەسە نەمەسە ۇرىلار مالىن ۇرلاپ توقتاتپاسا، قاسقىر قىرعانىن توقتاتپاسا، بىرەۋ ءبىر مالىن سۇراپ السا، ەندى بىرەۋ ەكىنشى ءبىر باس مالىن قورقىتىپ السا ت.ب. دەسەك ونىڭ ارى قاراي مالمەن شۇعىلدانۋعا بەلسەندىلىگى بولاما؟

ءبىر مالشىنىڭ كاسىپ تۇرعىسىنداعى ارمان-تىلەگى (دامۋ تالابى): مالىن كوبەيتۋ، سەمىرتۋ; مالدارىنىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋ; مالىنىڭ ىندەتكە شالدىقپاۋىنا، قاسقىر قىرىپ كەتپەۋىنە، ۇرىلار ۇرلاپ كەتپەۋىنە مۇدەلى بولۋ; ونىڭ سىرتىندا مالدارىنىڭ ەتى مەن ءسۇتى، تەرىسى مەن ءجۇنى ءجان ءمۇيىزى ءتاپ-ءتاۋىر اقشا تۇرسا، مالى جايىلاتىن ءورىسى، ىشەتىن سۋى بولسا ت.ب. ول ارى قاراي مالىن وسىرۋگە مۇدەلى بولىپ وتىرادى. ونىڭ بەلسەندىلىگى ارتادى. وسى سياقتى ادامداردىڭ (مەيلى ول مالشى بولسىن، ستۋدەنت بولسىن، ءار سالانىڭ مامانى بولسىن، كاسىپكەر بولسىن ت.ب.) بەلسەندىلىگىن قوزعالتا بىلگەندە ولاردا دامۋ بولادى. جاس بالانى دا قاجەت كەزدە ماقتاپ وتىرساڭ، بەلسەندىلىگى ارتادى. ۇيرەنۋگە، جاقسى، پايدالى ءىس ىستەۋگە قۇلشىنادى.

بەلسەندىلىگىن قوزعاي ءبىلۋدى - مالشى، ەگىنشىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە، كاسىپكەردىڭ كاسىپپەن شۇعىلدانۋىنا، ءتۇرلى مامانداردىڭ شىعارماشىلىقپەن ايلانىسۋىنا ەركىندىك، قۇقىق بەرىلۋ عانا ەكەن دەپ ءتۇسىنۋ جەتكىلىكسىز. ءار ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىندە زاتتىق بايلىققا جانە رۋحاني بايلىققا قول جەتكىزۋگە دەگەن ۇمتىلىس، ىزدەنىس بولادى. سەبەبى ەكەۋىدە ادامنىڭ قاجەتتىلىگىن قۇرايدى. ادامنىڭ وسى سياقتى ءتۇرلى قاجەتتىلىكتەرىنە قول جەتكىزۋگە وڭتايلى شارت-جاعدايدىڭ بولۋى (نەمەسە جاسالۋى), قولداۋ كورسەتىلۋى، ورىنسىز كەدەرگىلەردىڭ مينيمالدى از بولۋ كەرەك دەگەن ءسوز. سول كەزدە ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى قوزعالادى. ەگەر ادام ءوز قاجەتتىلىگىنە، العا قويعان ماقساتىنا دۇرىس، زاڭدى جولمەن قول جەتكىزە الماسا، كەدەرگى وتە كوپ بولسا نەمەسە قول جەتكىزگەندى بىلاي قويىپ كەرىسىنشە زيان كورەتىن جاعدايدا بولسا، قوعامدا وڭتايلى شارت-جاعداي، ءتيىمدى مۇمكىندىكتەر بولماسا ول وسى جولدان ورتا جولدا باس تارتىپ، كولەڭكەلى، قاراڭعى جولمەن شەشۋگە ۇمتىلاتىن بولادى. ادەتتە اقپارات قۇرالدارىندا «كاسىپكەرلەردى قولداۋ»، «شارۋالاردى قولداۋ» دەگەن تۇسىنىكتەردى فيلوسوفيالىق تىلمەن ايتقاندا سىرتقى سەبەپتەردىڭ ياعني شارت-جاعدايدىڭ (نەمەسە قاتىستىلىعى بار ەكىنشى ءبىر زاتتىڭ) ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ساي كەلۋگە تىرىسۋى، سىرتقى سەبەپتىڭ ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسە باستاۋى دەپ ايتۋعا بولادى. مەيلى «كاسىپكەر»، «شارۋا» بولسىن، مەيلى «جازۋشى»، «عالىم»، «وقۋشى، ستۋدەنت» بولسىن، ولاردىڭ بارلىعى دامۋ سۋبەكتىسى بولعاندىقتان ىشكى سەبەپ سولاردىڭ ءوز ءونبويىندا جاتادى. ولاردىڭ دامۋىندا ولاردىڭ ءوزى (ىشكى سەبەپ) شەشۋشى رول اتقارعانمەن سىرتقى سەبەپتەردىڭ ياعني شارت-جاعدايدىڭ اسەرىنسىز ەشقانداي دامۋ بولمايدى. ءارى سىرتقى سەبەپ ىشكى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسكەن جاعدايدا عانا ىشكى سەبەپكە يە بولىپ تۇرعان دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ بەلسەندىلىگى قوزعالادى. ءارى سولاي بولۋ ءتيىس. دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ بەلسەندىلىگىن قوزعاي العان كەزدە نەمەسە دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ بەلسەندىلىگى قوزعالعان كەزدە دامۋ بولادى. مىسالى، جاقسى، پايدالى ارەكەت ىستەپ تۇرعان كىشكەنتاي جاس بالانى سول كەزدە ماقتاساڭ، ول ءتىپتى دە سول سياقتى پايدالى ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلادى. ىشكى سەبەپ سىرتقى سەبەپتىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسۋ زاڭى «دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىك زاڭىنا» قايشى كەلمەيدى. تابيعات دۇنيەسىندەگى زاتتاردىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى ءبىر-بىرىنە قايشى كەلمەيدى. ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، ۇندەسىپ جاتادى.

(تابيعات دۇنيەسىندەگى زاتتاردىڭ دامۋىن ەمەس; قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن ايتقاندا) ىشكى سەبەپكە يە بولىپ تۇرعان دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ بەلسەندىلىگى قوزعالۋ ءۇشىن اۋەلى ءوزى نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس، نەنىڭ دامۋ، نەنىڭ كەرى كەتۋ ت.ب. ەكەنىن ايىرا تانۋى، اجىراتا ءبىلۋى قاجەت. سوندا عانا سىرتقى سەبەپ ونىڭ دامۋ تالابىنا ساي كەلەتىن، ۇيلەسەتىن ارەكەت جاساعان كەزە نەمەسە اسەر ەتكەن كەزدە ىشكى سەبەپكە يە دامۋ سۋبەكتىسىنىڭ بەلسەندىلىگى قوزعالاتىن بولادى. مىسالى، ەرجەتىپ كەلە جاتقان جاس بالالاردا وتىرىك ايتۋ، الەۋمەتتىك ورتاق مۇلىكتەردى (مىسالى، پارتانى سىندىرۋ، كوشەدەگى شىراقتى تاسپەن ۇرىپ شاعۋ) قيراتۋ، ۇرلىق جاساۋ - قىلمىسقا جاتادى. ال وقۋدى جاقسى وقۋ، ءبىلىمدى، تاربيەلى بولۋ، وزگەلەرگە پايدالى ءىس ىستەۋ، ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋ، كىشىلەردى ايالاۋ - داڭىقتى ءىس دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان جاعدايدا سىرتقى سەبەپتەردىڭ بالالاردىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەسۋى، ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن قوزعاي الادى. سول سياقتى، جەڭىل جۇرىسپەن اينالىسۋ - قينالماي اقشا تابۋدىڭ، جان باعۋدىڭ ءتيىمدى ءبىر جولى دەپ كەرى تۇسىنگەن ارسىز جەزوكشەگە سىرتقى سەبەپتەردىڭ وڭ اسەرى، ونىڭ تۇزەلىپ دۇرىس ادام بولۋ جولىنداعى بەلسەندىلىگىن وڭايمەن قوزعاي الماۋى مۇمكىن. دەگەنمەن سىرتقى سەبەپتەردىڭ وڭ اسەرى ونىڭ رۋحاني ازعىنداۋىنان ازات بولىپ، دۇرىس جولعا تۇسۋىنە ۇلكەن ىقپالى بولادى.

بايۋ - دامۋ ەمەس، دامۋ - بايۋدىڭ سينونيم ءسوزى ەمەس. بىراق، ءوز ەڭبەگىمەن، دۇرىس، زاڭدى جولمەن بايۋ (مىسالى، ءمالىم ءبىر كاسىپكەردىڭ ادامدار كۇندەلىكتى تۇتىناتىن ونىمدەرى ءوندىرىپ، ونى حالىققا ۇسىنۋ ارقىلى بايۋى ت.ب.) - دامۋدىڭ ءبىر كورنىسى، دامۋدىڭ ءبىر ناتيجەسى، ءارى سول ءۇشىن دامۋعا جاتادى. دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىك زاڭىنا دا ۇيلەسەدى. ال باسقا جولمەن، بۇرىس جولمەن، زاڭسىز جولمەن بايۋ - دامۋدىڭ بەلگىسى ەمەس، دامۋعا جاتپايدى. سوندىقتان، بايۋدىڭ بارلىعى دامۋعا جاتادى ەكەن دەپ ءتۇسىنىپ قالماۋ كەرەك. دۇرىس، زاڭدى جولمەن بايۋدا الۋ مەن بەرۋ پروتسەسسى قاتار جۇرىلەدى («دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىك زاڭى»نا قاراڭىز). ال زاڭسىز (مىسالى، تارتىپ الۋ، ۇرلاپ قىمقىرىپ الۋ، قورقىتىپ الۋ، سۇراپ الۋ ت.ب. قۇيتۇرقى ادىستەرمەن الۋ) بايۋدا الۋ بار، بەرۋ جوق. سوندىقتان زاڭسىز بايۋ زاڭدىلىققا قايشى، ەشقاشان دامۋعا جاتپايدى.

ەگەر ازعانتاي ادام عانا زاڭدى نەمەسە زاڭسىز جولمەن قاتتى بايىپ، باسىم كوپ ساندى جالپى حالىق كەدەيلىكتە كۇن كەشۋدە بولسا (مىسال رەتىندە ايتىلىپ وتىر), ونى دا ءبىر ەل حالقىنىڭ زاتتىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋى، جالپى قوعام دامۋىنىڭ ءبىر كورنىسى نەمەسە كورسەتكىشى دەپ قاراۋعا كەلمەيدى. سەبەبى، ءبىر ەلدىڭ دامۋى سول ەلدى قۇراپ تۇرعان باسىم كوپ ساندى ادامدار تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا دامۋىنا قاراپ ايتىلادى. ەندى ءبىر جاعىنان دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردە ءبىر ءبولىم ادامدار الدىمەن بايىپ (زاڭدى جولمەن) شىعادى (زاڭدى قۇبىلىس). بىراق، پروتسەسس ونىمەن دە توقتاپ قالمايدى، ارى قاراي دا بايىپ شىعاتىندار دا تابىلىپ وتىرادى. جالپى ءوندىرۋ ءىسىنىڭ بىرتىندەپ قارقىن الۋىنا، بايلاردىڭ، ورتا تاپتاردىڭ (ورتاشا تابىستىلاردىڭ) كوبەيۋىنە بايلانىستى، ۇسىنىستىڭ سۇرانىستى قانعاتتاندىرۋىنا، باعانىڭ تۇراقتانۋىنا ءتىپتى باعانىڭ تۇسە باستاۋىنا، اقشانىڭ قۇندانا باستاۋىنا ت.ب. بايلانىستى جالپى حالىقتىڭ دا جاعدايى بىرتىندەپ كوتەرىلىپ وتىرادى. كوكتەم ءبىر-ەكى اعاشقا نەمەسە ءبىر-ەكى توبەگە (مىسالى، كوكتوبەگە) عانا كەلمەيدى. كوكتەم بارلىق جەرگە بىردەي كەلەدى. جالپى قوعامنىڭ دامي باستاۋى مەن كوكتەمنىڭ كەلۋى بىردەي ء(بىر-بىرىنە ۇقسايتىن، ۇقساس) قۇبىلىس. سوندىقتان، بايۋ ماقسات بولماعانىمەن،  دامۋدىڭ ناتيجەسىندە ادامداردىڭ بايۋى دا، باسىم كوپساندى ادامداردىڭ ء(بارىنىڭ ەمەس) تۇرمىس جاعدايىنىڭ جاقسارۋى تابيعي تۇردە جۇزەگە اساتىن بولادى. سوندىقتان قوعامنىڭ جان-جاقتىلى دامۋى ءۇشىن اۋەلى دامۋدىڭ قىر-سىرىن دۇرىس تۇسىنۋگە اسىعۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»