ەلىمىزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قاتە قولدانىستى ءسوز ەتكەن «سوزتۇزەر» – قاتە قولدانىستار سوزدىگى» جارىق كوردى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ كوپ جاعدايدا دۇرىس جازىلمايتىنى اششى دا بولسا، شىندىق. ونىڭ باستى سەبەپتەرىن تىلدىك نورمالار ساقتالماي، وزگە تىلدەردەن اۋدارۋدان تۋىنداعان كالكا اتاۋلار مەن ستيلدىك قاتەلەرگە جول بەرىلۋىنەن ىزدەگەنىمىز ءجون سياقتى. ورفوگرافيالىق ەرەجەلەردى ەسكەرمەي، ءاربىر باسىلىم ءوزىنىڭ ورەسى دەڭگەيىمەن وزىنشە جازۋى، تۇپتەپ كەلگەندە، سۇزبۇزارعا سوقتىرارى ءسوزسىز.

سوزدىك جاساۋدى دەر كەزىندە قولعا العان بىلىكتى عالىمدار مەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قاتە قولدانىستاردىڭ ءتىزىمىن بەرۋمەن شەكتەلمەگەنى ۇتىمدى شەشىم بولعان. سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنەن ناقتى مىسالدار كەلتىرىپ، ولاردىڭ نەلىكتەن قاتە ەكەنىن نەگىزدەپ، دۇرىس قولدانىسىن كورسەتۋىنىڭ پراكتيكالىق ءمانى زور ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى. بۇل جاعىنان قاراستىرعاندا، سوزدىك جۋرناليستەردىڭ عانا ەمەس، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ كادەسىنە دە جارايتىنىن ايتۋعا بولادى.

جازۋ مەن سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق سوزدىكتەر بار ەمەس پە دەيتىندەر، ۇسىنىلىپ وتىرعان سوزدىكتىڭ قاجەتتىلىگىن بىلگىسى كەلەتىندەردىڭ بولاتىنى راس. وسىعان بايلانىستى، جوبا اۆتورى، ۇعا اكادەميگى شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ ءۋاجىن كەلتىرە كەتسەك، كوپتىڭ كوڭىلىندەگى كوپ سۇراققا جاۋاپ بەرىلەتىن سياقتى. «...قازاق قوعامىندا ۇزاق جىلدار بويى ەكى ءتىلدىڭ، كەيىنگى جىلدارى ءۇش ءتىلدىڭ قاتار قولدانىلۋىنا، كوپتىلدى ءبىلىم بەرۋدىڭ ءورىس الۋىنا بايلانىستى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق، لەكسيكالىق، سينتاكسيستىك جۇيەسىنە كەڭ تاراعان وزگە تىلدەردىڭ ىقپالى وتە كۇشتى بولىپ وتىر. سول سەبەپتى قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن دۇرىس ايتپاۋ، ۇلت تىلىندەگى سوزدەردىڭ ماعىناسىن ايقىن اجىراتا الماۋ، باسقا تىلەردىڭ سوزدەرىن ورىنسىز قولدانۋ، اۋدارماعا نەگىزدەلگەن ۇتىمدى جاسالماعان كالكا تىركەستەر تۋعىزۋ، سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبىن ساقتاماۋ، سويلەم قۇرىلىمىن بۇزىپ، وزگە ءتىلدىڭ قالىبىنا سالۋ دەرەكتەرى كوبەيىپ كەتتى. اتالعان قاتە تۇرلەرى اسىرەسە باق، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى كەڭ تارالىپ، ولاردى قولدانۋ قالىپتى قۇبىلىسقا اينالىپ بارادى. سول سەبەپتى ءسوز مادەنيەتىنىڭ تومەندەۋىنە جول بەرمەي، ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن تىلدەگى قاتە قولدانىستاردى جيىپ- تەرىپ، ولاردىڭ تىلدىك نورماعا سايكەس دۇرىس نۇسقاسىن كورسەتۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر» دەپ، عالىم ءوز ءسوزىن تۇيىندەيدى.

وتە ورىندى ءسوز ەكەنى داۋ تۋدىرماسى انىق. ماقسات – دۇرىس سويلەپ، ساۋاتتى جازۋ.

مەجەلى ماقساتقا جەتۋ جولى سوزدىك تۇزۋمەن شەكتەلمەسى بەلگىلى. ول ءۇشىڭ قازاق ءتىلىن تۇعىرىنا قوندىرايىق، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ دارەجەسىن ارتتىرايىق دەگەن نيەتتەگى بارشامىزدىڭ اتسالىسۋىمىز قاجەت. ءتىل ۇيرەنىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ قاتە قولدانىستارىن بەتىنە باسپاي، دۇرىسىن ايتساق، تۋعان ءتىلدى مەڭگەرۋ نيەتى، ىقىلاسى ارتا تۇسەرى انىق. جانىمىزداعى جورا- جولداستارىمىزدىڭ دۇرىس سويلەۋىنە جاردەمدەسۋ دە، ۇساق-تۇيەك بولىپ كورىنگەنمەن، ءتىل مادەنيەتىنە قوسىلعان ۇلەس بولاتىنىن اڭعارا بەرمەيمىز.

شىنىندا، تەلە- راديو حابارلارىنداعى سويلەۋ تىلىندە كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەر تۋرالى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. سودان شىعىپ جاتقان ناتيجە قاي دارەجەدە، ماسەلەنىڭ ءمانى وسىندا! ءومىرىمىزدىڭ جارشىسى تەلەارنالار مەن راديولاردان ءاربىر ون مينۋت سايىن قايتالاناتىن جارنامالاردى كورىپ، تىڭداعاندا جاعاڭدى ۇستايسىڭ. «ءاي دەيتىن – اجە، قوي دەيتىن – قوجا» بولماعان سوڭ، الەۋمەتتىك جەلىدەگى جەلىكپە جارنامالار، تابان استىندا بايىپ كەتۋ جولدارىن كورسەتەمىن دەگەندەردىڭ، قازاق-ورىس سوزدەرىن ارالاستىرىپ كوسەمسىنگەن توك-شوۋ جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ءسوز ساپتاۋىنان جۇرەگىڭ اينيدى.

جاستارىمىزدىڭ جازۋ ماسەلەسى ءوز الدىنا، سويلەۋ مادەنيەتى تومەندەپ بارا جاتقانى قىنجىلتادى. سوندىقتان، ءتىلشى-عالىمداردى، جۋرناليستەردى قاتىستىرا وتىرىپ، تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە بويىنشا تەلە-راديو دەباتتارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ءتىپتى، شارتتى تۇردە «سوزتۇزەر» ايدارىمەن توپتامالىق كورسەتىلىمدەر ازىرلەنسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سونداي-اق، بۇقارالىق اقپاراتتار قۇرالدارىنىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرىپ وتىرعان قۇزىرلى ورگاننىڭ جانىنان «سوزتۇزەر» سوزدىگىن جاساعان ماماندار باستاعان، بىلىكتى ءتىلشى-عالىمدار مەن باق-تىڭ كورنەكتى وكىلدەرى كىرەتىن قوعامدىق ساراپشىلار توبىن قۇرۋدى ۇسىنار ەدىك. ونىڭ قۇزىرىنا گازەت-جۋرنالدارداعى، تەلەارنالارداعى قاتە قولدانىستاردى تالقىلاپ، ولاردى قايتالاماۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارىپ، قاجەت بولسا ءجيى قاتەلىك جىبەرەتىندەردىڭ اككرەديتاتسيا كۋالىكتەرىنىڭ كۇشىن ۋاقىتشا توقتاتۋ تۇرۋ تەتىكتەرىن قاراستىرۋ قۇقىقتارى بەرىلسە، جاۋاپكەرشىلىكتەرى ارتار ما ەدى دەگەن ويىمىز بار. ساراپشى توپقا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرى ءۇشىن دۇرىس سويلەپ، ساۋاتتى جازۋ نۇسقاۋلىعىن ازىرلەپ جانە ونىڭ ىسكە اسۋىن قاداعالاپ وتىرۋ تاپسىرىلسا، ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن ايتقىمىز كەلەدى. قاتە قولدانىستاردى دەر كەزىندە تۇزەتىپ، ولاردىڭ دۇرىس جازىلۋىن كورسەتىپ وتىراتىن ءبىر قوعامدىق ۇيىمنىڭ قاجەتتىلىگى سەزىلىپ وتىر.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ سوزدىكتىڭ العى سوزىندە: «مەديا سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءسوز ونەرىن جەتىك مەڭگەرۋى اسا ماڭىزدى. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ىسىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەرەكشە ءرول اتقارادى» دەپ اتاپ كورسەتۋى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلى جۇكتەيدى.

ءتىل مادەنيەتىنىڭ باستى ولشەمدەرىنىڭ ءبىرى – ءتىل تازالىعىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ زامانا تالابى ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى، اعايىن! ەندەشە، كوپ بولىپ، ماڭگىلىك ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن ارتتىرۋعا اتسالىسايىق.

كارىمبەك قۇرماناليەۆ

قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz