15-ءشى تامىزدا تاليبان اسكەري توبى (قازاقستاندا تيىم سالىنعان ەكسترەميستىك ۇيىم) اۋعانستاننىڭ استاناسى كابۋلدى باسىپ الىپ، 16-شى تامىزدا «سوعىس» اياقتالعانىن مالىمدەدى. ودان بەرى ءبىر اي ۋاقىت ءوتتى. اۋعان حالقىنىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟ تاليبان بيلىككە كەلگەلى ەلدە قانداي وزگەرىستەر بولدى؟ اۋعانستاننىڭ ەكونوميكاسىندا، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا قانداي وزگەرىستەر ورىن الۋدا؟

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەردى اۋعانستانداعى باق وكىلىنەن (تىلشىسىنەن) سۇراپ، از-كەم سۇحبات جاسادى.

ەسكەرتۋ: سپيكەرلەردىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن بولعاندىقتان شىنايى اتى-جوندەرىن كورسەتپەۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇركەنشەك اتپەن جاريالاپ وتىرمىز.

ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق، اكادەميالىق اسپەكتىلەردەن ونداعان جىلعا ارتتا قالدىق

- تالىپتەردىڭ اۋعانستاندى باسىپ الىپ، ءوز بيليگىن ورناتقانىنا ءبىر ايدان اسىپ بارادى. ەلدىڭ قازىرگى جاعدايىن سيپاتتاپ بەرىڭىزشى...

- مەنىڭ اتىم حان افعان. جاسىم 33-تە، فريلانسەرمىن (رەد. كەيىپكەر شىن اتىن جانە جۇمىس ورنىن جاريا ەتپەۋدى ءوتىندى). مەن اۋعانستاننىڭ استاناسى كابۋل قالاسىندا تۇرامىن. قازىرگى اۋعانستاننىڭ  جاعدايى اياق استى وزگەردى. تاليبان بيلىكتى ءوز قولىنا العالى ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى قيىنداپ، حالىق وتە تومەن جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ازاماتتاردىڭ جەكە شوتتارىنداعى اقشانى الۋعا بانك شەكتەۋ قويعان، جالاقى توقتاتىلعان، تۇتاستاي العاندا جەكە كاسىپكەرلىك، كۇندەلىكتى ساۋدا-ساتتىق ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولىپ جاتىر. كەدەيشىلىك كۇننەن كۇنگە ۇلعايىپ بارادى. ۋشىققان جاعدايعا بايلانىستى باس كوتەرگەندەردى تاليبان سودىرلارى قاتاڭ جازاعا تارتادى، ۇرىپ-سوعىپ، ولتىرۋگە دەيىن اپارادى. سوڭعى ۋاقىتتا كابۋلدا جانە گەراتتا بىرنەشە رەت بيلىككە قارسى جەرگىلىكتى حالىق پەن جۋرناليستەردىڭ كوتەرىلىسى بولىپ سوڭى تالىپتەردىڭ اياۋسىز سوققىعا جىعۋىمەن اياقتالدى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دە تاليبان رەجيمىنىڭ ورناۋىمەن كوپ وزگەرىسكە ۇشىرادى. مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارى بەلگىسىز ۋاقىتقا دەيىن جابىلدى.

وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءوزىمنىڭ باقىلاۋىما سۇيەنەر بولسام، جۇزدەگەن دارىسكەرلەر مەن پروفەسسورلار تاليبان باسقارعان ەلدە بولاشاق جوعىن ءبىلىپ،  كەتىپ جاتىر. ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا ادام قۇقىعىن تاپتايتىن بىرقاتار ەرەجەلەر قابىلدانىپ جاتىر.

جاقىندا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك مەكتەپتەرگە جولداعان حاتىندا قىز بالالار التىنشى سىنىپتان كەيىن وقۋىن جالعاستىرا المايتىنى ايتىلعان. وعان قوسا قىز بالالار مەن ەر بالالاردى ءبولىپ وقىتۋ ءۇشىن سىنىپتاردا پەردە تۇتۋ نەمەسە ءار ءتۇرلى ۋاقىتتاردا وقىتۋ سياقتى تىم كونسەرۆاتيۆتى ارەكەتتەر ىسكە اسىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردە ستۋدەنتتەردى جىنىسىنا قاراپ ءبولۋ سياقتى جابايى ەرەجەلەرگە جول اشىلدى. دەسەك تە اۋعانستان الەۋمەتتىك، ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق، اكادەميالىق اسپەكتىلەردەن ونداعان جىلعا ارتتا قالعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعان تاليبان بيلىگىنىڭ ورناۋى اۋعانستاننىڭ ات توبەلىندەي زيالى قاۋىمىن جارقىن بولاشاقتان ءۇمىتىن ءبىرجولا ءسوندىردى.

عالىمدار، پروفەسسورلار مەن دارىسكەرلەر بوسقىن بولۋعا ءماجبۇر

- ءبىلىم جۇيەسى تاليبان كەلمەي تۇرىپ قانداي ەدى، كەلگەننەن كەيىن قانداي وزگەرىسكە ۇشىرادى؟

- وبەكتيۆتى باقىلاۋىم بويىنشا، سوڭعى جيىرما جىلدىقتا اۋعانستاننىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى كاسىبيلەنىپ، جاقسارا ءتۇستى دەپ انىق ايتا الامىن. بىراق تاليبان رەجيمىنىڭ كەلۋىمەن ءبىلىم جۇيەسىنە ەنگەن جاڭالىقتار مەن وڭ وزگەرىستەر ىسىراپ بولىپ، ءبىلىم سالاسى تاعى دا ونداعان جىلدارعا ارتقا قالعالى تۇر. سوڭعى جيىرما جىلدىق جەكە سەكتورلار ءۇشىن وتە جەمىستى بولدى. ءبىلىم سالاسىنا مول ينۆەستيتسيا سالىنىپ، جۇزدەگەن جەكەمەنشىك مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلعانىنا كۋا بولدىق. بۇل كەزەڭ قىز بالالاردىڭ ەركىن ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك بەردى. قىز بالالارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ "التىن كەزەڭى" دەۋگە بولادى. ون جىل بۇرىن عانا جوعارى وقۋ ورىندارىندا بىرنەشە دوكتور جانە ماگيستر دارەجەسى بار وقىتۋشىلار جانە 90% باكالاۆر دارەجەلى وقىتۋشىلار ەڭبەك ەتكەن بولسا، بۇگىنگى كۇنى وقىتۋشىلاردىڭ 95%-ى دوكتور جانە ماگيستر دارەجەسى بار دارىسكەرلەر مەن پروفەسسورلار. بىراق وكىنىشكە وراي ورناعان رەجيمگە بايلانىستى جوعارى ءبىلىمدى وقىتۋشىلار، عالىمدار وتباسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن بوسقىن بولىپ شەتەلدەن پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر.

بۇرىنعى تاليبان مەن قازىرگى تاليباننىڭ ايىرماسى جوق

- تاليبان ۇيىمى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى 1990 جىلعى رەجيمنەن وزگەشە، ياعني ليبەرالدى بولادى دەپ ۋادە بەرگەن بولاتىن. ولار قاناشالىقتى ءوز سوزىندە تۇردى؟

- تاليبان بيلىككە كەلگەننەن كەيىن بارلىق ۇكىمەتتىك ۇيىمدار، قوعامدىق قىزمەت ورىندارى ءوز جۇمىستارىن توقتاتتى. باسقارۋ جۇيەسى توقىراۋعا ۇشىراپ، توقتاپ تۇر. تاليبان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇرامىن جاريالاعانىمەن قوعامدىق قىزمەت ءالى دە ءبىر قالىپقا كەلگەن جوق. ادامدار كەدەيشىلىك قۇرساۋىندا، كەلەر كۇننەن ءۇمىتىن ءۇزىپ وتىر. وعان قوسا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ديرەكتسياسى، اۋعان ۇلتتىق ارمياسى، اۋعان ۇلتتىق پوليتسياسى، ارنايى جاساق، جالپى العاندا اۋعانستاننىڭ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى، قورعانىس كۇشى تالىبتەردىڭ ورالۋىمەن قۇلاتىلدى. ەلدىڭ ۇلتتىق تۋى الىنىپ تاستالىپ، رەسمي جينالىستاردا ەلدىڭ ءانۇرانىن شىرقاۋعا تيىم سالىندى. ولاردىڭ كەلۋى اۋعانستاننىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان باستاپ كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ ءار اسپەكتىسىنە كەرى اسەر ەتتى.

تاليباننىڭ بۇرىنعى 1990 جىلدارداعى رەجيمىنەن بۇل رەجيمنىڭ ايىرماشىلىعىن كورىپ تۇرعان جوقپىن. مەنىڭ ويىمشا، ولار تەك سىرت كوزگە تولەرانتتى، جاقسى باسقارۋشى ۇكىمەت سياقتى كورىنگىسى كەلەدى. تاليبان ۇلتتىق ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشۋدە بارلىق قوعام مۇشەلەرى جانە بارلىق ساياسي توپتار قاتىسا الاتىن ينكليۋزيۆتى ۇكىمەت قۇرامىز دەپ تاماعىن جىرتا ايعاي سالدى. ال، شىندىعىندا تاليباننىڭ جوعارى شەندىلەرى بيلىككە يە بولىپ، قالعان مۇشەلەرىنىڭ بيلىكتەن سىرت قالعانىنا كۋا بولدىق. ولار ەشقانداي دا ينكليۋزيۆتى ۇكىمەت قۇرا المادى.

ءبىلىم جۇيەسىنە ەنىپ جاتقان كەيبىر قۇقىق تاپتاۋشىلىقتارعا قاراپ-اق، 1990 جىلدارداعى تاليباننىڭ ەش وزگەرمەگەنىن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ ماقساتى جاس ۇرپاقتىڭ ارتتا قالعانى مەن ءبىلىم مەن عىلىمنان شەكتەلگەنى، اكادەميالىق كاسىبي جولدىڭ جابىلعانى.

اۋعانستان سىرتتان كەلەتىن كومەككە تاۋەلدى ەدى. ەندى ول دا جوق

- قازىر اۋعانستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قالاي؟

- اۋعانستاننىڭ  بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرى حاميد كارزاي دا،  اشراف عاني دا ەلدىڭ مىقتى ەكونوميكالىق ينفروسترۋكتۋراسىنىڭ نەگىزىن قالاي المادى. ولار كوبىنە سىرتتان كەلەتىن كومەككە ارقا سۇيەدى. ال، ەندى تاليبان كەلگەلى حالىقارالىق كومەك تە توقتاپ تۇر. بۇلاي جالعاسا بەرسە كەدەيشىلىكتىڭ دەڭگەيى قانداي بولارى بەلگىلى. كوپتەگەن ادامدار جۇمىستارىنان ايىرىلدى، سوڭعى ەكى ايدا ەڭبەكاقى تولەنبەدى. حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىق كولەمى وتە تومەنگى دەڭگەيگە ءتۇستى.

2500-گە جۋىق مەديتسينالىق ورتالىق جابىلماقشى

- ال دەنساۋلىق سالاسىندا نە وزگەردى؟

- اۋعانستاننىڭ دەنساۋلىق سالاسىنا كورسەتىلىپ كەلگەن حالىقارالىق مەديتسينالىق كومەك ءبىراز قىسقارتىلدى. تالىپتەردىڭ كەلۋىمەن اۋعانستاندا ورنالاسقان حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كەڭسەلەرى جابىلىپ، اۋعاندىقتارعا قىزمەت ەتۋىن دە توقتاتتى. دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ مالىمدەۋىنشە، الەمدىك بانك قارجىلاندىراتىن 2500-گە جۋىق مەديتسينالىق ورتالىق جابىلماقشى، 33 مىڭ مەديتسينا قىزمەتكەرى جۇمىسىنان ايىرىلادى. بۇل تەك قانا ءبىر مىسال، مۇنداي جاعداي ەلدىڭ ءار اۋماعىندا قايتالانىپ جاتىر. بۇل كەلەشەكتە وتە ۇلكەن گۋمانيتارلىق كريزيسكە اكەلەتىنى ءسوزسىز.

بۇلاي جالعاسا بەرسە، اۋعانستاننىڭ كەلەشەگى قالاي بولادى دەپ ويلاسىز؟.. وكىنىشكە وراي، جاقسى كۇندەردەن ەشقايداي ءۇمىت جوق. مەنىڭ ويىمشا، ءبىز وسى باسىمىزعا تۇسكەن قيىندىقتان زارداپ شەگە بەرەمىز. ءارى قاراي قينالا تۇسەمىز. بۇل حالىقتى تاعى دا قيىن دا بىتىسپەس سوعىسقا الىپ كەلەدى. تاعى دا ونداعان جىلدارعا ارتقا كەتكەن، ينفروسترۋكتۋراسى قيراعان ەلگە اينالامىز. مەنىڭ ويىم قاتە بولىپ شىقسا دەپ ۇمىتتەنەم. تاعدىرى تالاپايعا سالىنعان، سوعىستان كوز اشپاعان ەلىمىزگە از بولسا دا كوكىرەگىن كەرە ەركىن اۋا جۇتاتىن بەيبىت كۇندەردى كورۋىن تىلەيمىن.

سۇحبات اعىلشىن تىلىندە جاسالدى. سۇحباتتاسقان – ايجان تەمىرحان

Abai.kz