ابايدىڭ اماناتىن اقتادىق پا؟
كورنەكتى ابايتانۋشى عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قايىم مۇحامەدحانوۆپەن سۇحبات
- قايىم اعا، ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتاپ وتكەنىمىز كۇنى كەشە عانا سەكىلدى ەدى، سودان بەرى دە ارادا اتتاي جەتى جىل وتە شىعىپتى. ال ەندى ەكى جىلدان سوڭ "اقىنداردىڭ پايعامبارى" (جامبىل), "قازاقتىڭ باس اقىنى" (احمەت), "حاكىم اقىن" (ماعجان) اتانعان ۇلى جۇرەك يەسى - ونىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە دە ءبىر عاسىر بولادى ەكەن. راس، اباي تۋرالى بۇعان دەيىن دە از اڭگىمە ايتىلعان جوق. بۇدان كەيىن دە ول تۋرالى ايتىلار اڭگىمەنىڭ از بولمايتىندىعى ءسوزسىز. سولاي دەي تۇرعانمەن، الپىس جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ابايتانۋشى عالىمداردىڭ الدىڭعى لەگىندە كەلە جاتقان وزىڭىزبەن ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى بەتىندە "ابايدىڭ اماناتىن اقتادىق پا؟" دەگەن تاقىرىپتا كەڭىنەن ءبىر ءسوز تولعاساق دەپ ەدىك ...
كورنەكتى ابايتانۋشى عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قايىم مۇحامەدحانوۆپەن سۇحبات
- قايىم اعا، ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتاپ وتكەنىمىز كۇنى كەشە عانا سەكىلدى ەدى، سودان بەرى دە ارادا اتتاي جەتى جىل وتە شىعىپتى. ال ەندى ەكى جىلدان سوڭ "اقىنداردىڭ پايعامبارى" (جامبىل), "قازاقتىڭ باس اقىنى" (احمەت), "حاكىم اقىن" (ماعجان) اتانعان ۇلى جۇرەك يەسى - ونىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە دە ءبىر عاسىر بولادى ەكەن. راس، اباي تۋرالى بۇعان دەيىن دە از اڭگىمە ايتىلعان جوق. بۇدان كەيىن دە ول تۋرالى ايتىلار اڭگىمەنىڭ از بولمايتىندىعى ءسوزسىز. سولاي دەي تۇرعانمەن، الپىس جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ابايتانۋشى عالىمداردىڭ الدىڭعى لەگىندە كەلە جاتقان وزىڭىزبەن ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى بەتىندە "ابايدىڭ اماناتىن اقتادىق پا؟" دەگەن تاقىرىپتا كەڭىنەن ءبىر ءسوز تولعاساق دەپ ەدىك ...
- ۇلى اباي ومىردەن وتكەننەن بەرگى ءداۋىردى ءۇش كەزەڭگە - پاتشا، كەڭەس، تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەرىنە بولە وتىرىپ ءسوز قوزعايتىن بولساق، سونىڭ بارىندە دە ول تۋرالى اڭگىمە از ايتىلماعانى راس. ءتىپتى، ونى ايتاسىز، حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ونى ورىستىڭ وقىرمان قاۋىمىنا تانىستىرىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ال اقىن قايتىس بولعان سوڭ، تاعى دا وسى الەكەڭ ونىڭ ءومىربايانىن ورىس تىلىندە جازىپ، سەمەيدە شىعىپ تۇراتىن "سەميپالاتينسكي ليستوك" اتتى گازەتتە 1905 جىلى جاريالادى. سودان ەكى جىل وتكەن سوڭ، 1907 جىلى "زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا" دەپ اتالاتىن كىتاپتا ابايدىڭ ءومىربايانى فوتوسۋرەتىمەن بىرگە تاعى باسىلىپ شىقتى. اقىننىڭ مۇنداعى ءومىربايانىن جازعان ءا.بوكەيحانوۆ. سول ءومىرباياننىڭ شەكەسىنە "نەكرولوگ", ياعني "قازاناما" دەگەن ايدار تاعىلىپتى. دەمەك: ء"ولدى دەۋگە بولا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان",- دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ابايدىڭ سول ولمەس، وشپەس ءسوز مۇراسىن، جان مۇراسىن سول شاقتا ورىس جۇرتىنا دەيىن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باققان الەكەڭنىڭ بۇل تالپىنىسىنا قايتىپ سۇيسىنبەسسىڭ!
الەكەڭ دەمەكشى، مەنىڭ اكەم مۇحامەدحان بۇل كىسىمەن تۇيدەي قۇرداس، ونىڭ ۇستىنە سىرلاس بولعان ادام. قازىردە جاڭاسەمەي، ەرتەرەكتە الاش اتالعان سەمەيدىڭ سول سول جاق بولىگىندەگى مۇحامەدحان ۇيىندە ءاليحان ءوزىنىڭ يدەيالاس سەرىكتەرى احمەت، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، جاس مۇحتارمەن قونا جاتىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندارى دا، اكەمنىڭ ايتۋىنشا، مەنىڭ ەل بولاشاعىن الىستان بولجايتىن سول ۇلىلاردىڭ تىزەسىندە وتىرىپ وسكەنىم دە راس! مۇنى بىراق قۇر ماقتانىش ءۇشىن ايتىپ جاتىر دەپ ويلاماعىن. الگى ۇلىلاردىڭ مەن تۇگىل مەنىڭ اكەمە دە ۇلگى-ونەگە بولعاندىعى شىندىق. ءوزى دە ەرتەدەن اباي توڭىرەگىمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان مۇحامەدحان بەرگى توڭكەرىس كەزىندە سەمەيدە شىعا باستاعان الاش ءۇنى "سارىارقا" گازەتى مەن جۇسىپبەك جانە مۇحتار شىعارعان "اباي" جۋرنالىنا دەمەۋشىلىك تانىتۋى وسى ۇلىلاردىڭ ونەگە-تاربيەسى ەمەس دەپ كىم ايتادى؟!
ال ءوز باسىما كەلەتىن بولساق، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بەتتەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قۇراستىرعان وقۋلىقتان اباي ەسىمىنە ودان ءارى قانىعا ءتۇستىم. سول تۇستا اعارتۋشى ۇستازدار، ەرلى-زايىپتى قۇلجانوۆتار ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە جيىرما جىل تولۋىنا وراي اسەرلى ءبىر كەش وتكىزدى. سوعان جاسىم سەگىزگە ەندى عانا تولعان مەنى اكەمنىڭ ىلەستىرە بارعانى دا، سودان بەرى سەكسەن جىلداي ۋاقىت وتسە دە، كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە. مۇنى ەندى الدىڭعى تولقىننىڭ ەلدىگى، ارقايسىسىنىڭ وزىنشە ءبىر كىسىلىگى دەسەك ارتىق پا! قازىر ويلاپ وتىرسام، سول الدىڭعى تولقىن وكىلدەرىنىڭ ءبارى "ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان" اباي مۇراسىن الدىڭعى ۇرپاققا جەتكىزىپ، اماناتتاۋدى الدارىنا اسىل ارمان ەتىپ قويعان سەكىلدى عوي.
- ال ەندى كەشەگى كەڭەس زامانىندا اباي ەسىمىن قالاي، قانداي دارەجەدە ۇلىقتاي الدىق؟ اباي اماناتى بۇل كەزەڭدە قانشالىقتى اقتالدى؟
- كوزى قاراقتى جان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ارعى جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدار تۇگىل، بەرگى ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن ابايعا، ونىڭ اسىل مۇراسىنا كوزقاراسى سونشالىقتى ءتۇزۋ بولماعاندىعىن جاقسى بىلەدى. ءتىپتى ودان بەرگى كەڭەستىك داۋىردە دە ابايدى مەكتەپ وقۋلىقتارىندا اعارتۋشى اقىن دارەجەسىنەن اسىرا المادىق. اۋ، كەڭەس زامانىندا دا جانە اناۋ-مىناۋ كەزدە ەمەس، سوعىستان كەيىن ىلە-شالا ابايدىڭ 100 جىلدىعى تويلانىپ، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى مۇراجايى اشىلىپ جاتتى ەمەس پە دەپ وزىنشە توقمەيىلسيتىندەر قاتەلەسەدى. مۇنىڭ ءبارى №1 ابايتانۋشى مۇحاڭنىڭ، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ جانكەشتى تىرلىگىنىڭ ارقاسى. ءيا، بۇل ماسەلەدە ول كىسىنىڭ جالعىز بولماعانى دا راس. ياعني، ونىڭ توڭىرەگىندە بەيسەكەڭ (مەن بۇل ارادا بەيسەمباي كەنجەباەۆ سىندى ومىردە ارىنا كىر جۇقتىرماي وتكەن اسىل اعامدى ايتىپ وتىرمىن) سىندى تىلەكتەس، نيەتتەس رۋحاني ىنىلەرى از بولعان جوق. دەسە دە، مۇحاڭنىڭ ورنى، ءجونى بولەك.
مەن وسى ورايدا، كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ۇلى اقىنعا دەگەن كوزقاراسىنا ءبىر-ەكى-اق مىسال كەلتىرەيىن. جاڭا، قىرقىنشى جىلدارى اباي مۇراجايى اشىلدى دەدىك قوي. ال سول مۇراجاي تورىنەن ابايدىڭ اينالاسىندا بولعان ادامدار، ياعني تۋىس-تۋعاندارى مەن شاكىرتتەرى ەسكى زاماننىڭ كەرتارتپا وكىلدەرى رەتىندە شەتتەتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا سول كەزدە ەڭبەك ەرى اتانعان شوپان-باقتاشىلار تۋرالى دەرەكتەر جايعاستىرىلعانىن قايتەرسىز!
ال مۇحاڭنىڭ تىكەلەي اقىل-كەڭەسىمەن اباي مەكتەبىن زەرتتەۋگە كىرىسكەن مەن اتقا تەرىس مىنگىزىلىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادىم. "ماركسيزم-لەنينيزم مەكتەبى دەگەندى ءبىلۋشى ەدىك، اباي مەكتەبى دەگەن قايدان شىقتى؟"- دەپ داۋرىقتى كوكەزۋ "دانىشپاندار". ىشتەن شىققان جاۋ جامان دەيدى. ءسويتىپ، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا 25 جىلعا سوتتالىپ كەتە باردىم. مۇنداي جولسىز جازادان مەنى رەسپۋبليكا ءانۇرانىنىڭ اۆتورى ەكەندىگىم دە قورعاپ قالا المادى. ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى جونىندە مۇحاڭنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قورعاعان كانديداتتىق اتاعىمنان ايىرىلىپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسى ء(ماتىنى) جونىندە جازعان كىتابىم پىشاققا تۋرالىپ، جويىلدى.
مەنى دە قويشى، اتاعى ايداي الەمگە تاراعان مۇحاڭنىڭ ءوزى ولە-ولگەنشە قۋعىن-سۇرگىننەن كوزىن اشپادى عوي. سونىڭ ايعاعىنداي، ۇندەمەستەر تاراپىنان ونىڭ جەلكەسىنەن قويىلعان قاراۋىل بۇل كىسى لەنيندىك سىيلىققا يە بولعان سوڭ عانا الىنعانىن جاقسى بىلەمىز. سوندا مۇحاڭنىڭ ءوزى 60 جىلدىق عۇمىرىندا ءبىر-ەكى-اق جىل تىنىشتىقتا بولعان. ءسويتىپ، اباي اياۋسىز سىن ساداعىنا العان قىزعانىش، ىشتارلىق كەسىرىنەن اۋەزوۆتى كوزى تىرىسىندە الاقانىمىزعا سالىپ، توبەمىزگە كوتەرە الماعانىمىز جانە راس. ماعان مۇحاڭ بويىن جايلاعان ۇرەي، قورقىنىشتان ومىرباقي ارىلا الماي كەتكەن سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. "كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم، ول بالتىرىمدى قاناتتى. بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم، ول مەرگەن بولدى، مەنى اتتى" دەپ ارعى زاماندا اباي ومىردەن كۇڭىرەنىپ وتسە، بەرگى زامانداعى اۋەزوۆ بويىنداعى ۇرەي، قورقىنىش نەدەن؟ شىندىعىندا، ءباتۋاسىز، بەرەكەسىز، ەڭ قاتىگەز حالىق ءبىزبىز بە، جوق الدە مۇنىڭ سىر-سۇمدىعى باسقا دا ما؟
سونىڭ ءبارىن ءوز باسىم قۇلدىق سانادان كورەمىن. سوڭعى ءۇش عاسىرعا جۋىق رۋحى ابدەن ەزىلىپ، جانشىلعان حالىقتىڭ ۇلدارى شىمىركەنبەستەن ءبىرىن-ءبىرى ساتىپ، ءبىرىن-ءبىرى اتىپ جۇرە بەرەتىن بولدى. "ارىمنان مالىم، مالىمنان جانىم ساداعا",- دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز دالادا قالدى. ەندىگى جەردە اباي ايتقانداي: "ارسىز بولماي اتاق جوق، الدامشى بولماي باق قايدا؟"- دەپ ءسوزدىڭ "تۋراسىنا" كوشتىك.
تاعى دا سول ابايدىڭ قورقاق تا جالتاق ەل "جاقسىلارىنان" مەيلىنشە ءتۇڭىلىپ: "باس-باسىڭا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن. وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ",- دەيتىنى بار ەمەس پە! ال كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە، كوممۋنيستىك جۇيە تۇسىندا ءوز ىرقىمىز ءوز قولىمىزعا قايتىپ كەلىپ پە ەدى؟ ارينە، جوق. سوندىقتان دا "كۇشتىلەرىمىز ءسوز ايتسا، باس يزەدىك شىبىنداپ". وسى سەبەپتەن دە، تىم قاتتى ايتتى دەسەڭىزدەر وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر، كەشەگى بولىستان كەڭەستىك قىزىل ديرەكتور، ياكي كەشەگى ويازدان اۋپارتكوم حاتشىلارىنىڭ مىنەز-قۇلقىندا ايتارلىقتاي كوپ وزگەرىس بولا قويعان جوق. ياعني، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى اللادان، ادامنان ەمەس، جوعارىداعى ۇلىقتان، نەمەسە باسقاشا ايتقاندا، كەۋدە تۇسىنداعى قىزىل بيلەتتەن عانا قورىقتى. سولايشا حالقىن قاراڭعىلىقتان جارىققا، قىزعانىشتان باۋىرمالدىلىققا، قاتىگەزدىكتەن ىزگىلىككە ۇندەگەن اباي وسيەتى، اقىن اماناتى جايىنا قالدى. ابايدى ونىڭ 100, 125 جىلدىعىندا عانا، ءارى كەتسە جۇيەسىز ۇيىمداستىرىلىپ كەلگەن ونىڭ پوەزيا كۇندەرىندە عانا ەسكە الدىق. ياعني، اباي وسيەتى، اباي ولەڭدەرى ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ التىن دىڭگەگىنە اينالا المادى. وعان، تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، كوممۋنيستىك يدەولوگيا جول دا بەرگەن جوق.
- ويلانىپ كورەلىكشى، ەگەمەن ەل اتانىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن بەرگى جەردە اباي اماناتىنا ادالدىق تانىتا الىپ كەلەمىز بە؟ بىرىنشىدەن ونىڭ اسىل مۇراسىن وزىمىزگە دە، وزگەگە دە جارقىراتىپ كورسەتە بىلدىك پە؟ ەكىنشىدەن بۇگىنگى ۇرپاق اباي مۇراسىن قاندايلىق دارەجەدە قابىلداپ وتىر دەپ ويلايمىز؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلت بولىپ ۇيىسا ءتۇسۋ ءۇشىن ابايدى، اباي شىعارمالارىن قالايشا كەرەگىمىزگە جاراتىپ جاتىرمىز؟
- قاراعىم، سەن: "ابايدىڭ اماناتىن اقتادىق پا؟"- دەگەن ساۋالىڭدى الدىما ءبىر ەمەس، بىرنەشە قايتارا كولدەنەڭ تارتىپ وتىرسىڭ. وعان ءبىر سوزبەن عانا ءيا اقتادىق، ءيا اقتامادىق دەپ كەسىپ ايتا سالساق دۇرىس بولماس. ياعني، كەيدە ءتاۋبانى دا ۇمىتپاعانىمىز ءجون.
ايتالىق، ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا دايىندىق ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن بەتتەن باستالىپ كەتتى. ءسويتىپ، ول ازىرلىك از كەمى جوق 4-5 جىلعا سوزىلدى. ال بۇل كەزدەگى ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردىڭ قانداي بولعاندىعىن ايتىپ جاتۋ باسى ارتىق شارۋا. ونىڭ ۇستىنە كوپ ۇلتتى مەملەكەتتە بىرلىكتى ساقتاپ، تىنىشتىقتى قالىپتاستىرۋ دا اسا ءبىر ۇلكەن مىندەت ەدى. وزىنە جۇكتەلگەن وسى مىندەتتى ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ابىرويمەن اقتاي ءبىلىپ، "باس باسىنا بي بولعىسى كەلگەن كەيبىر قيقىمداردىڭ ەلدىڭ سيقىن كەتىرۋىنە" جول بەرمەدى. ال نۇرەكەڭنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ابىرويىن ورنىمەن پايدالانا وتىرىپ، ۇلى اباي تويىن دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە شىعارا ءبىلۋى وڭدى شارۋا بولدى. كەيدە ءبىز سىنشىل دا ءمىنشىل، ول از دەسەڭىز كۇنشىل دە حالىقپىز. ال ەندى كەيبىر ۇساق-تۇيەكتەرگە كوز جۇما قارايتىن بولساق، ۇلى ابايدىڭ ۇلى ءدۇبىرلى تويى ءوز دەڭگەيىندە ءوتتى دەپ ۇيالماي ايتۋعا بولادى. سونىڭ ايعاعىنداي، وسى تويدىڭ فينالى ىسپەتتەس سان جۇزدەگەن ۇيلەر تىگىلىپ، ونداعان مىڭ ادام جينالعان جيدەبايدا سالتاناتتىڭ ەشبىر ىڭ-شىڭسىز، وكپە-رەنىشسىز ءوتۋىن ۇلتىمىزدىڭ ۇيىسا باستاعانىنا مىسال ەتىپ، ءتاۋبا دەگەن دۇرىس بولار. سوندىقتان دا بۇل تويدى ەگەمەن ەلدىڭ باستى تويى بولدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ال ونداي توي اباي ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك ەدى. اباي تويى ارتىنشا-اق ۇلى جامبىل، عۇلاما مۇحتار، كەمەڭگەر قانىش تويلارىنا جالعاسا تۇسكەنى دە جاراسىپ جاتتى.
ەڭ باستىسى سول، ۇلى ءدۇبىرلى تويدىڭ سوڭىندا بەلگى قالدى. ول قانداي بەلگى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيتىن بولساق، ابايدىڭ ەكى تومدىق اكادەميالىق جيناعى مەن "جالىن" باسپاسىنان "قالىڭ ەلىم، قازاعىم" دەگەن اتپەن شىققان ءبىر تومدىعىن ايتقان دۇرىس بولار. "اباي" ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋ دا ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى. مۇنىڭ سىرتىندا سەمەيدە كەزىندە جوعارىدا ايتقانداي، جۇسىپبەك پەن مۇحتار نەگىزىن قالاعان "اباي" جۋرنالى قايتادان جارىق كوردى. ول بۇگىندە دە شىعىپ جاتىر.
ءوز باسىما كەلەتىن بولسام، سول جىلدارى "ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى" اتتى ءتورت تومدىق جانە "اباي مۇراگەرلەرى" اتتى الاشتىڭ يگى جاقسىلارى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى جارىققا شىعاردىم. ازدى-كوپتى ەڭبەگىم باعالانىپ، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندىق. مۇنىڭ ءبارى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعان شارۋا. سوندىقتان كەشكە دەيىن اۋىزدى قۇرعاق شوپپەن سۇرتە بەرمەي، اباي اماناتى قايسىبىر ماسەلەدە رەت-رەتىمەن اقتالىپ تا جاتقانىن ايتا كەتكەن ءجون بولار.
ابايدىڭ اماناتىن اقتاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سول اماناتتى "قالىڭ ەلى، قازاعىنا" جەتكىزىپ تابىستاي ءبىلۋىمىز كەرەك. ال ول قالاي تابىستالۋدا، سودان شىققان ناتيجە قانداي دەگەن اڭگىمە ءبىر باسقا. ەندى سول جايىندا ءسوز قوزعاپ كورەلىك.
بۇل تۇرعىدان العاندا مەن ءوز سوزىمە ءوزىم كەراعار كەلەمىن بە دەپ قاۋىپتەنەمىن. ويتكەنى، ەش مايموڭكەلەمەي ءسوزدىڭ تۋراسىن ايتساق، قانشا ۇلى ءدۇبىرلى توي وتكىزدىك دەسەك تە، "سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە وسكەن، مىڭمەنەن جالعىز الىسقان" اقىن جۇرەگىنە تەرەڭ بويلاپ، اباي جۇمباعىن ءبىرجولا شەشىپ بولدىق دەپ ايتا الماساق كەرەك. سونىڭ سالدارىنان، قايسىبىرىمىز اسىرە بىلگىشسىنىپ ابايدى تولىق بولماسا دا جارتى قۇداي دارەجەسىنە كوتەرىپ باقساق، ەكىنشىمىز ءباز باياعى كورسوقىر، توپاستىقپەن سول ءدۇبىرلى توي قارساڭىنىڭ وزىندە ونى مويىنداعىمىز كەلمەگەن. سول سەبەپتەن دە قايسىبىر مارتەبەلى شەنەۋنىكتەر تاراپىنان: "ابايدىڭ ءار توقالىنىڭ باسىن كوتەرۋگە ۇكىمەتتە شاشىلىپ جاتقان قارجى جوق" دەپ كەرگىگەنىن دە ەستىگەنبىز.
سونسوڭ مىنا ءبىر كەرەعارلىقپەن قايتىپ كەلىسەرسىڭ! ياعني، انا زاماندا ابايدى قولدان اتەيست جاساپ باقساق، ەندى كەلىپ بۇگىندە ونى تىم ءدىندار جان ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىندەر دە از ەمەس. راس، الەم ويشىلدارىنىڭ سۇبەلى ەڭبەكتەرىمەن جان-جاقتى تانىسا كەلە "شىعىسىم باتىس، باتىسىم شىعىس بولىپ كەتتى" دەيتىن ابايدىڭ سونىمەن بىرگە دۇنيەنىڭ تىلسىم جۇمباعىن دا، ءدىني ءىلىمدى دە وتە تەرەڭ مەڭگەرگەنى راس. بىراق ونى: "اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس",- دەپ ايتتى دەپ ءوزى وقىعان قۇراننىڭ مازمۇنىن تۇسىنبەي قۇر بوسقا مۇلگىگەن دۇمشە مولدانىڭ قاتارىنا تومەندەتىپ قويعانىمىز جاراسپاس. ياعني، اباي ءبىر اللاعا كورسوقىرلىقپەن تابىنعان جان ەمەس. ال سول اللانى مويىنداعان ابايدى كوبىمىزدىڭ تانىپ، تۇسىنۋگە وي-ءورىسىمىزدىڭ جەتپەي جاتقاندىعىن نەگە مويىنداماسقا!
- قايىم اعا، جوعارىدا ءوزىڭىز ايتقانداي، مۇحاڭنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن ءسىز ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن جانە وعان قوسىمشا اباي ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسىن زەرتتەۋمەن وتكەن عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنان بەرى اينالىسىپ كەلە جاتقان ادامسىز. وسى ورايدا باسقاسى باسقا، ەڭ الدىمەن اباي ءسوزىن وقىرمانعا ءوز قالپىندا جەتكىزە الدىق پا دەگەن ساۋالعا نە دەر ەدىڭىز؟
- ءيا، ءبىر ءسات ءسوزدىڭ دەرتىمەن اۋىرعان ابايدىڭ جانىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك. وعان دەيىن قازاقتا ءسوز قۇدىرەتىن ءدال ونداي تۇسىنگەن جان بولعان جوق دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. راس، ءسوزدىڭ قادىرىن بىلگەندىكتەن سوزگە توقتاعان حالىقپىز دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كوتەرمەلەپ جاتامىز عوي. سولاي دەي تۇرساق تا، ء"سوز پاتشاسى، ءسوز ساراسى" ولەڭنىڭ قۇدىرەتىن كوتەرىپ كەتكەن ادام ابايداي-اق بولار. "مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن، جوقتى-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن. كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى، جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن"- دەيدى جانە اباي. ال ەندى "ازىرەت ءالى، ايداھارسىز", "التىن يەك، سارى الا قىزسىز" جازىلعان سول اقىن مۇراسىن، وسيەت-عيبراتىن كەيىنگى ۇرپاققا قالاي جەتكىزۋدەمىز دەگەن سۇراق الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتىلعاندا، ءالى كۇنگە دەيىن كوزىمىزبەن جەر شۇقيتىنىمىز قالاي؟
ءوزى ابايدىڭ ارتىنا تاستاپ كەتكەن وسيەت-اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ ءسوزىن قالىڭ بۇقاراعا اقىننىڭ ء"ىشى التىن، سىرتى جاقسى سوزدەرىنىڭ جاقسىسىن" بۇرمالاماي جەتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. راس، اقىننىڭ ۇلى ءدۇبىر تويى قارساڭىندا سوعان تالپىنىس جاسالعانىن جوققا شىعارۋعا بولماس. سوعان وراي، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتىندا بۇرىن جابىلىپ قالعان ابايتانۋ ءبولىمى قايتا اشىلدى. وسى ءبولىم اقىننىڭ ەكى تومدىق اكادەميالىق جيناعىن شىعارۋعا كىرىسىپ كەتتى. بۇل ىسكە سەمەيدە جاتقان مەن دە شاقىرىلدىم. ابايدىڭ بۇل جولعى اكادەميالىق جيناعى ەكەۋ ەمەس، ءتورت تومدىق بولىپ شىعۋى كەرەك ەدى. امالسىز وسى ەكى توممەن قاناعات ەتۋگە تۋرا كەلدى. ال ەندى بۇگىندە سونىڭ وزىنە كوڭىلىم تولمايتىنىن نەسىنە جاسىرايىن!
تەگىندە ءبىزدىڭ اكادەميالىق جيناق تۋرالى تۇسىنىگىمىز قىزىق. بۇرىن دا ۇلى اقىن شىعارمالارىندا قاتە كەتكەن سوزدەر تاعى دا قايتالانىپ جاتاتىن-دى. سويتسەك، الگى اكادەميالىق جيناقتىڭ رەداكتسيالىق القاسىنا ەنگەندەر ءشيدىڭ باسىن سىندىرۋعا ەرىنىپ، بۇرىنعى جيناقتىڭ پاراقتارىن اق قاعازعا جەلىمدەپ، باسپاحاناعا سول كۇيى جىبەرە سالۋدان دا تايىنباپتى. كەيبىر "بىلگىشتەر" اقىننىڭ 1909 جىلى شىققان جيناعىن قولىنا ۇستاپ كورمەسە دە، سەنىمەن اقىن ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسى قاقىندا ايتىسقىسى، سالعىلاسقىسى كەلسە، ەكىنشىسى: "كاكە، كوز ۇيرەنگەن، قالىپتاسىپ كەتكەن ءسوزدى وزگەرتىپ قايتەمىز",- دەپ سىرعاقسيدى. سوندا دەيمىن-اۋ، تاتيانانىڭ اتىنان ايتىلاتىن "كەپىلىم مەنىڭ ءبىر ءوزىڭ، بوتەن جان تەسىك تابا الماس" دەگەن ولەڭ جولدارىنا قالىپتاسقان ۇعىم دەپ قاراۋىمىز كەرەك پە؟ الدىمەن، مۇنىڭ ءبىرىنشى شۋماعى "كەپىلىم سەنىڭ ءبىر ءوزىڭ" بولىپ وقىلۋى كەرەك. ەكىنشىدەن "تەسىك" دەگەن سوزگە كەلەتىن بولساق، ارابشادا "ن"! ارپىندە ءبىر نوقات قويىلادى. ونىڭ جانىنا ءبىر نوقات ءتۇسىپ كەتسە، ول "ت" بولىپ وقىلادى. ءسويتىپ، العاشقى جيناقتا ءارىپ تەرۋشىلەر كىناسىنەن قاتە كەتكەن. سوندىقتان مەن بۇل "تەسىك" دەگەن ءسوزدى ء"ناسىپ" دەپ وقۋ دۇرىس دەپ سانايمىن. وعان ەكىنشى ءبىر دالەلىم تاتيانا ءوزىنىڭ ەكىنشى حاتىندا: "مەن سورلى ناسىبىمنەن، جاتقا ءتيدىم "الشى" دەپ",- دەمەۋشى مە ەدى؟! ياعني، اباي تاتيانانىڭ اۋزىنا ءناسىپ دەگەن ءسوزدى بەكەر سالىپ وتىرعان جوق. وكىنىشكە قاراي، وسىنىڭ الدىنداعى جيناقتا مەن قانشا شىرىلداسام دا، وعان قۇلاق اسپاعان شىركىندەر الگى ءسوزدى "تەتىك" دەپ وزدەرىنشە وزگەرتىپتى. بۇل ءسوزدىڭ ورىسشاسى - "دەتال". سوندا دەيمىن، بۇل ارادا تەتىكتىڭ قاتىسى قانشا؟
سونداي-اق اقىننىڭ حاس (قاس ەمەس) تۇلپار تۋرالى ولەڭىندەگى "كەڭ ساۋىرلى، تار مىقىن، قالباعايلى، الدى-ارتى بىردەي كەلسە ەرگە جايلى. كۇلتە قۇيرىق، قىل ءتۇبى ءالدى كەلىپ، كوتەندىگى شىعىڭقى، الامايلى", - دەپ كەلەتىن سوڭعى جولداعى "كوتەندىگى شىعىڭقى" دەگەن ءسوزدى دە تۇزەي الماي-اق قويدىق. 1909 جىلعى شىققان العاشقى جيناقتا ول "كوتەندىگى سىعىڭقى" دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي-اق جازىلعان. ال "شىعىڭقى" دەگەن ءسوز قايدان شىققان دەيسىز عوي. ايتايىن. اقىننىڭ 1933 جىلى شىققان ولەڭدەر جيناعى لاتىن ارپىمەن باسىلعان. لاتىنشا "s" ءارپى ورىسشا "ش" بولىپ وقىلادى. ياعني، الىپپەمىز كيريليتساعا كوشىرىلگەندە سونى ەسكەرمەگەندىكتەن ءبىر ءسوزدىڭ ماعىناسى وزگەرىپ شىعا كەلگەن. ال "شىعىڭقى" دەگەن ءسوز ابدەن ەرتوقىم باتىپ، كوتەرەم بولا باستاعان اتتىڭ كەيپىن بەرەدى.
تاعى ءبىر مىسال. ابايدا: "ەرى مەن ەكەۋىنىڭ ماحابباتى جاراسسا، رايىس ۇستىندەگى ءۇي" دەگەن ولەڭ جولدارى بار. رايىس پارسى تىلىندە ء"ونىم" دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەندەشە بۇل ولەڭ جولدارىن ءتۇسىنىپ كور. ال بۇعان قالىپتاسقان ۇعىم دەپ قايتىپ كوز جۇمبايلىقپەن قاراۋعا بولادى. ارينە، ەرىنىپ بارىنە قول سىلتەي سالعان وڭاي. وعان كەرىسىنشە ەڭبەكتەنىپ، ىزدەنسەڭ، ونىڭ جەمىسىن كورەسىڭ. تەگىندە اباي پارسى، اراب سوزدەرىن كوپ قولدانعان عوي. ال بۇل تىلدەردەگى كوپ ءسوز كوپ ماعىنالى بولىپ كەلەدى. ىزدەنىپ ءجۇرىپ پارسى تىلىنەن "رياز" دەگەن ءسوزدى كەزىكتىردىم. بۇل ءسوز "گۇلباقشا" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان مەن جوعارىداعى "رايىستى" رياز دەپ وقۋ كەرەك دەپ بىلەمىن،
راس، سول جولى اقىن ولەڭدەرىندە بۇرمالانىپ، قاتە باسىلىپ جۇرگەن 250 ءسوزدى تۇزەتىپ، 120 سوزگە تۇسىنىك بەردىم. اقىننىڭ مەن جاڭادان تاپقان سەگىز ولەڭى الگى ەكى تومدىقتىڭ تۇسىنىكتەمە بولىمىنە بولسا دا كىرگىزىلدى. سوعان دا شۇكىرشىلىك ەتتىم. ال ەندى ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا وراي 1945 جىلى شىققان جيناققا مەن تاۋىپ اكەلگەن 8-9 ولەڭدى مۇحاڭ ەشبىر سەكەم، كۇدىكسىز كىرگىزگەنى ەسكە تۇسكەندە ەرىكسىز قىنجىلاسىڭ. بۇل ورايدا وقىرمان مەنى دۇرىس ءتۇسىنۋىن وتىنەمىن. ياعني، ماسەلە مەندە ەمەس، ابايدا. عىلىم جولىندا جۇرگەن قاي-قايسىمىز بولسىن ابايعا قىزمەت ەتە ءبىلۋىمىز كەرەك! ارمانسىز ادام بولمايدى دەيدى. جاسىم توقسانعا تاقاي ءتۇسىپ كەلە جاتقان مەندە دە ارمان جوق ەمەس. سول باستى ارمانىمنىڭ ءبىرى اباي ولەڭدەرى تەكستولوگياسىنىڭ تولىقتىرىلعان جاڭا نۇسقاسىن شىعارۋ بولىپ تابىلادى.
- سولاقاي كوزقاراس سالدارىنان وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ابايعا جاسالعان شابۋىلدىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تولاستاماي وتىرعاندىعىنا بايلانىستى نە دەيسىز؟ بۇگىنگى جاس ۇرپاق ۇلى اقىن قادىرىن ءبىلىپ وتىر دەپ ويلايسىز با؟ ولاي بولماعان كۇندە نە ىستەمەك كەرەك؟
- مەنىڭشە، بۇگىنگى كۇنى دە ابايدى قورعاپ، قولداپ وتىرماسا بولمايدى دەپ بىلەمىن. بۇل ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن كەرەك. ارا-تۇرا قايسى بىرەۋلەردىڭ مەرزىمدىك ءباسپاسوز ارقىلى ءالىن بىلمەي الەك بولىپ ابايعا، ونىڭ شىعارمالارى مەن كوزقاراسىنا شۇيلىگۋگە تىرىساتىنىن قايتەرسىڭ! "دۇنيەنىڭ كىلتى - ورىستا" دەدى، ورىسشىل بولدى دەيدى الگىلەردىڭ ءبىرى اقىندى ورىنسىز كۇستانالاپ. ەندى بىرەۋلەرى اباي ولەڭدەرىنىڭ ۇيقاسى ناشار دەيدى وزىنشە بىلگىشسىنىپ. ءۇشىنشى بىرەۋلەر ابايدى الدىعا ۇستانا وتىرىپ، ءوز ۇلتىنىڭ جەر-جەبىرىنە ءتيىسىپ جاتاتىنىن قايتەرسىڭ!
سوندا ءوز زامانىنا، ورتاسىنا وراي حالقىن الەمدىك وركەنيەتكە "ورىس كىلتى" ارقىلى ۇندەگەنىنە بولا ابايدى جازعىرۋدىڭ ءجونى قايسى؟! زاماننان زامان وتكەندە قازاق ءتىلى دە، ورىس ءتىلى دە بىرتىندەپ ادىرا قالىپ، اعىلشىن ءتىلى الدىعا شىعاتىنىن نەعىپ بىلمەگەنسىڭ دەپ ابايعا شۇيلىگۋىمىز قاي ساسقانىمىز؟ ودان دا ابايدى كىنالاعانشا ءوز بويىمىزداعى قۇبىلمالىققا نەگە سىن كوزىمىزبەن قاراماسقا! ايتالىق، كۇنى كەشە انا ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەي بالالارىن ورىس مەكتەبىنە سۇيرەگەندەردىڭ بۇگىن نەمەرەلەرىن اعىلشىنشا وقىتا باستاعانىنا، وسىنداي اسىرە نيەتتەن سوڭ قاي قالادا، قاي ەلدە جۇرگەنىڭ بەلگىسىزدەۋ بولىپ بارا جاتقانىنا تاعى دا اباي كىنالى مە؟ تۇلكى زاماندى تازى بولىپ قۋعا بەيىم تۇراتىن مۇندايلار تۋرالى ۇلى اقىن از جازىپ پا ەدى؟! ء"ماز بولادى بولىسىڭ، ارقاعا ۇلىق قاققانعا. شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ، شەندى-شەكپەن جاپقانعا" دەيدى الگى "ورىسشىل" ابايىڭ. ەندەشە ۇلتتىق مۇددەدەن قالتا مۇددەسىن جوعارى قوياتىن بۇگىنگى كەيبىر الپاۋىت كاسىپكەرلەردىڭ تىرلىگىنە بولا اقىندى ورىنسىز كۇستانالاۋدىڭ رەتى جوق. پۋشكين زامانىندا ورىستاردىڭ كوزى اشىق الدىڭعى تولقىن وكىلدەرى دە وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن قوراشسىنعاندارى راس. بىراق ولار كوپ ۇزاماي-اق ەستەرىن جيىپ الا قويدى عوي. ال ءبىزدىڭ كەشەگى كەڭەس زامانىندا دا، بۇگىنگى ەگەمەن ەل اتانعان جاعدايدا دا ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمىزدى جيا الماي، ءبىر قيىردان ەكىنشى قيىرعا سىرعاقتاي بەرەتىنىمىز قالاي؟
پۋشكين دەمەكشى، ونىڭ تالانتىندا شەك جوق. الەمدىك دەڭگەيدەگى باس اقىنداردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. ابايدىڭ ونىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋعا دەن قويۋى دا سوندىقتان. سولاي دەي وتىرىپ، ابايدىڭ ونىمەن اقىندىعى تەڭدەس، ال حاكىمدىگى جوعارى دەسەك، اسىرا ايتقاندىق بولماس. راس، اباي، ماعجان ايتپاقشى "حاكىم اقىن". ال: "عالىمنىڭ ءبارى حاكىم ەمەس، حاكىمنىڭ ءبارى عالىم",- دەگەن ءسوز بار. سونىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ابايدىڭ دانىشپاندىعىن، كەمەڭگەرلىگىن ايعاقتايدى. ول نەگە جاسى قىرىققا كەلگەنشە اقىندىق اتاقتان قاشقاقتاپ، تەك سودان كەيىن عانا كوكبايدان ونى وزىنە قايتارىپ الدى. راس، جۋان اتانىڭ بالاسى سوعان دەيىن ءسوز قۋعان اقىن اتانۋدى وزىنە ار دا ساناعان بولار. ال كەمەلىنە كەلگەندە بويىن كەرنەگەن كەمەڭگەرلىك سوزدەرى ولەڭ جولدارى بولىپ توگىلمەدى مە؟ اباي ماعان اقىندىقتى تۋعان حالقىن جاقسىلىققا، جارىققا، ىزگىلىككە ۇندەۋ ءۇشىن تاڭداعان سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. ال ونىڭ ولەڭدەرىندەگى سول وي اعىنىن تۇسىنە الماعان، ياكي تۇسىنگىسى كەلمەگەن الدەكىمدەردىڭ ودان اسىرە جىلتىراق ۇيقاستى عانا ىزدەستىرۋى بەيشارا، كورسوقىرلىق دەپ بىلەمىن. "اسەمپاز بولما ءار نەگە، ونەرپاز بولساڭ ارقالان. سەن دە كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان",- دەگەن اباي ءسوزىن ۇقپايتىندارعا داۋا جوق.
سونسوڭ جوعارىدا ابايدى الدىعا ۇستانا وتىرىپ، ءوز ۇلتىنا كىجىنىپ، جۇدىرىعىن الا جونەلەتىندەر كوپ دەدىك. بۇل جەردە ابايدىڭ ءجونى باسقا. ءارى بەرىدەن سوڭ ابايدىڭ حالىققا سىنى جاناشىرلىقتان تۋىنداعان. ال ارقايسىمىز كورپەمىزگە قاراپ كوسىلمەي، حالىقتى كوزىنە شۇقي بەرسەك، ونسىز دا سوڭعى ەكى-ءۇش عاسىر تومەن ءتۇسىپ كەتكەن رۋحىمىز قاشان اسپانداپ كوككە كوتەرىلمەك؟! جانە بۇل ارادا الگىندەي "دانىشپاندار" وكتەم پيعىلداعى باسقا ۇلت بىلگىشتەرىنە كوزىردىڭ تۇزىن ۇستاتىپ جۇرگەندەرىن سەزىنبەيتىنى وكىنىشتى. ويتكەنى، ونسىز دا "بۇل حالىققا ابايدىڭ ءوزى دە رازى" بولماعان دەپ اۋزىنا كەلگەنىن كوكىپ جۇرگەن كوكەزۋلەر از با؟! ال ابايدىڭ ءوزى بولسا، ءوز ۇلتىنا ورىستى دا، سارتتى دا، تاتاردى دا جانە باسقانى دا ورىنسىز كىنالاماي، سولارمەن تەڭ قاتارلاس حالىق بولايىق دەپ ۇندەدى ەمەس پە؟! ياعني، حالىقتى ورىنسىز بوقتاۋدىڭ دا، ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. ال وسى ورايدا، ورىنسىز بوس ماقتان دا ەتەك الىپ بارا جاتقانى راس. سونىڭ ايعاعىنداي، ءار رۋ، ءار اتانىڭ ءوز باتىرى، ءوز ءبيىن قاپتاتىپ جىبەردىك. سولاردىڭ قايسىسى مىقتى دەپ ءوزارا سالىستىرىپ، ءوزارا باسەكەلەسىپ جاتقانىمىز دا وتىرىك ەمەس. بۇدان گورى "سانالىلاردىڭ" ءوز ۇلتىمىزدى قيسىنى كەلسىن، كەلمەسىن ماداقتاپ، وزگەنى تومەندەتۋگە تىرىساتىنى جانە بار. سوندا ابايدىڭ ەكىنشى قاراسوزىندەگى: "... ەي، قۇداي-اي بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ، الگى ايتىلمىش سوزدەردى ءبىر ۇلكەن قىزىق كورىپ، قۋانىپ كۇلۋشى ەدىم ... ەندى قاراپ تۇرسام ... باعاناعى قايدا؟"- دەپ اھ ۇرىپ كۇرسىنگەنىن ەندى نەعىپ تەز ۇمىتا قالدىق. ءبىر اللا جار بولىپ، ەگەمەن ەل اتانعاننان بەرگى مەزگىلدە ءالى دە ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ الا الماي جاتساق، ەرتەڭ كەش بولماسىنا كىم كەپىل؟! ەلباسىمىز كۇندە ايتىپ جۇرگەندەي ەندىگى جەردە ەلدىگىمىزدى تانىتىپ، باسقاعا ۇلگى كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. كەزىندە رۋحى ءتۇسىپ كەتكەن تۇتاس ءبىر ۇلتتى تىزەرلەپ قالعان جەرىنەن تىك تۇرعىزعان اتاتۇرىك ولاردىڭ نامىسىن: "تۇرىك بولىپ تۋعانىڭا ماقتان",- دەپ قامشىلاعان ەكەن.
ال ءبىز ابايداي دانىشپانداردىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىمىزگە نەگە ماقتانبايمىز؟ ونىڭ ورنىنا باياعى قازاقى مىنەزبەن ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز ەتەكتەن تارتۋمەن شەكتەلمەي، جوعارىدا ايتقانداي كەيدە ءتىپتى سول دانىشپانداردىڭ وزىنە سوقتىعىپ جاتاتىنىمىزدى قايتەرسىڭ! اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى دەيدى حالقىمىز. سوندىقتان ايتپاسقا بولمايدى، قازىردە سەمەي وڭىرىندە، ودان اسىپ ەل كولەمىندەگى ادەبي ورتادا مىناداي مازمۇنداعى ءبىر ايتىستىڭ شەتى ءالسىن-ءالسىن كوتەرىلىپ قالىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ العاشقىلارى دۋلات باباتايۇلىن ابايدىڭ بىردەن ءبىر ۇستازى ەتىپ كورسەتكىلەرى كەلىپ جانىقسا، ەكىنشىلەرى: "وۋ، ابايدىڭ ءوزى شورتانباي، دۋلات، بۇقار جىراۋدىڭ ولەڭدەرىن ءبىرى قۇراۋ، ءبىرى جاماۋ دەپ سوكپەپ پە ەدى",- دەپ، ەرتوقىمدارىن باۋىرلارىنا الىپ، تۋلاي جونەلەدى.
ال وسىنداي ايتىس كىمگە كەرەك، ودان كىمگە نە پايدا؟ راس، قانشا دانىشپان دەسەك تە، اباي اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسكەن جوق. ياعني، ونىڭ الدىندا دا قولىنا قالام الىپ، دەرتپەن تەڭ ءسوز ونەرىمەن اۋىرعان نەبىر اقىندار مەن ءدىلمارلار، كوسەمدەر مەن شەشەندەر حالقىمىزدا از بولماعان. سولاي دەي تۇرعانمەن، سولاردىڭ بىردە ءبىرى اباي جەتكەن بيىككە كوتەرىلە الماعان. ابدەن كەمەلىنە كەلگەندە ابايدىڭ ولاردىڭ شىعارمالارىنا كوڭىلى تولماعانى دا شىندىق. مۇنىڭ: "مەن بولامىن دەمەڭدەر، اياقتى الشاڭ باسقانعا",- دەۋىندە استامشىلىق جوق، ءوز كۇشىن بىلگەندىك بار. ويتكەنى، اباي ء"بىر عىلىمنان باسقانىڭ، ءبارى كەسەل اسقانعا" ەكەنىن بەك تۇسىنگەن. ال وعان دەيىنگى اقىن-جىراۋلارىمىزدى قانشا قادىرلەپ-قۇرمەتتەسەك تە، ولاردىڭ عىلىم جولىنا ءتۇسىپ، اسقار شىڭعا كوتەرىلە الماعاندارى شىندىق قوي. سوندىقتان اركىمنىڭ ومىردە دە، ادەبيەتتە دە وزىندىك ورنى بار. سونىڭ ءبىرى جوعارىدا ەسىمى اتالعان - دۋلات اقىن. سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا زيراتى تابىلىپ، باسى قارايتىلىپ، كىتاپتارى جارىق كورىپ جاتقان دۋلات باباتايۇلىنىڭ كەلەر جىلعا بەلگىلەنىپ وتىرعان 200 جىلدىعىن جوعارىداعىداي داۋ-دامايسىز-اق قال-قادىرىنشە وتكىزسەك جەتكىلىكتى ەمەس پە؟!
سونسوڭ ءار تويدان رۋحاني ءبىر ىزگىلىك قالۋى كەرەك. ال مەن مۇنى نەگە ايتىپ جاتىرمىن دەگەنگە كەلەتىن بولساق، بىزدە قانداي توي بولماسىن ءباز-باياعى ۇرانشىلدىقپەن ءوتىپ كەلە جاتقانىن مويىنداماسقا بولمايدى. ماسەلەن، جوعارىدا ايتقانداي ۇلى اقىننىڭ 150 جىلدىق ءدۇبىرلى تويى قارساڭىندا اكادەميامىزدا ابايتانۋ ءبولىمى اشىلا قالدى. ال ول بۇرىن نەگە جابىلىپ قالدى؟ ياكي، سول ءبولىم قاي كەزدە بولماسىن نەگە تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەمەيدى؟
نەمەسە تاعى ءبىر مىسال. وسى تويدا جيدەبايدا ابايدىڭ رۋحاني ءىنىسى، ويشىل اقىن شاكارىم قاجىنىڭ دا ايشىقتى كۇمبەزى بوي كوتەردى. جانە ول ءبىر وڭدى شارۋا بولدى. ودان بەرتىنىرەكتە ەلباسىنىڭ ارالاسۋىمەن، تىكەلەي قامقورلىعىمەن جيدەبايدا شاكارىم مۇراجايىنا ارنالعان عيمارات جانە بوي كوتەردى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، سودان بەرى ەكى جىلداي ۋاقىت وتسە دە ول ءالى اشىلعان جوق. ال بۇل ماسەلە جەرگىلىكتى باسشىلار ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت بولۋى كەرەك ەدى. سوندا الگى مۇراجايدى اشۋعا مىندەتتى تۇردە شاكارىمنىڭ 2008 جىلى تولاتىن 150 جىلدىق تويىن كۇتۋىمىز كەرەك پە؟!
بۇعان كەرىسىنشە ۇلگى بولارلىق ءبىر ۇلاعاتتى ءىستى اتاپ كەتەيىن. انا ءبىر جىلدارى ماقانشى وڭىرىندە ءانشى اسەت، اقىن اسەتتىڭ كەزەكتى ءبىر مەرەيتويىندا ونىڭ مۇراجايى قوسا اشىلدى. قازىردە ول ىرگەلى ورىنعا اينالا تۇسۋدە. مۇنىڭ سىرتىندا سول وڭىردەگى ءار مەكتەپتە اسەت شىعارمالارى تەرەڭدەتىلىپ وقىتىلۋدا. اباي اۋدانىنىڭ بۇرىنعى باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن جيدەبايدا جىل سايىن مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا الدىمەن اۋداندىق، وبلىستىق، سوڭىنان رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اباي-شاكارىم كۇندەرى وتكىزىلىپ كەلە جاتقاندىعى دا ونەگەلى ءىس دەپ بىلەمىز.
بىراق، وكىنىشكە قاراي، مۇنداي جارقىن مىسالدار از. باسقانى ايتپاعاندا، قازاق مەكتەپتەرى تۇلەكتەرىنىڭ ءوزى اباي ولەڭدەرىن جەتىك بىلمەيدى. مۇحاڭنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى اقىن تۋرالى ايگىلى ەپوپەياسىن قولىنا المايتىندار جەتكىلىكتى. ءسويتىپ، 50-60-شى جىلدارى قىز جاساۋى رەتىندە ۇسىنىلاتىن اسىل ادەبي قازىنامىزدىڭ قۇنىن كەيىنگى ۇرپاق سەزىنىپ، تۇسىنبەيتىن بولدى. "مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا، الارىندا شارا جوق الداماسقا ... مال جيادى ماقتانىپ بىلدىرمەككە، كوزگە شۇقىپ، مالمەنەن كۇيدىرمەككە",- دەپ اباي ايتقانداي، كەيىنگى ۇرپاق كوبىسى ءۇي بولىپ، شاڭىراق كوتەرگەندە قىز جاساۋىنا اينالعان رۋحاني بايلىقتان جەرىنىپ، جەڭىل ماشينە، جايلى پاتەرمەن عانا الداناتىن بولدى. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە ەشقانداي دۇنيە-مۇلىكتىڭ ماڭگىلىك الدانىش بولا المايتىندىعى بەسەنەدەن بەلگىلى جاي. سونى سەزگەندەي، ۇلى اقىننىڭ سوناۋ ارعى زاماندا: "زامان اقىر جاستارى، قوسىلماس ەشبىر باستارى. بىرىنە ءبىرى قاستىققا، قوينىنا تىققان تاستارى ... كۇلمەڭدەپ كەلەر كوزدەرى، قالجىڭباس كەلەر وزدەرى. كەكەكتەپ، سەكەك ەتەم دەپ، شوشقا تۋار سوزدەرى",- دەۋى كورەگەندىك ەمەي نەمەنە !
بىراق اباي سولاي ايتقان ەكەن دەپ ونى كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ات قويىپ، ايدار تاعىلعان "زار زامان اقىندارى" قاتارىنا قوسا سالماساق كەرەك. ۇلى اقىننىڭ: "عىلىم تاپپاي ماقتانبا، ورىن تاپپاي باپتانبا",- دەي كەلىپ، كەيىنگى ۇرپاقتى "بەس نارسەدەن قاشىق بوپ، بەس نارسەگە اسىق بولۋعا" ۇندەۋى جاي قىزدىرما ءسوز ءۇشىن ايتىلا سالعان امانات ەمەس. سول اباي اماناتىن اقتاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن مۇحاڭ ايتقانداي بەسىگىمىزدى تۇزەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ادەتتەگىدەي جايباسارلىعىمىزبەن "قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەمەي" بالا، ۇرپاق تاربيەسىمەن دەر ۋاعىندا اينالىسۋىمىز قاجەت. ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي ءبىز كەجەگەسى كەرى كەتكەن حالىقپىز دەپ وتىرىك، الدامشى تۇجىرىم جاساۋدىڭ ەندىگى جەردە رەت-ءجونى جوق. اباي ونداي ءسوزدى حالقىنىڭ نامىسىن قامشىلاپ، جىگەرىن قايراۋ ءۇشىن ايتتى. "سەن لاپىلداپ جانباساڭ، مەن لاپىلداپ جانباسام، سەرپىلەر تۇنەك ءتۇن قاشان",- دەمەكشى الداعى جارقىن كۇندەر مەن تىنىش تۇندەر قاي-قايسىمىزدىڭ بولماسىن جەكە بەلسەندىلىگىمىزگە بايلانىستى. سان عاسىر بابالار ارمانداعان ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكەن شاقتا: "جارلى ەمەسپىن، زارلىمىن، ونى دا ويلا، تولعانىپ. جۇرتىم دەۋگە ارلىمىن، وزگە جۇرتتان ۇيالىپ",- دەپ كەشە سول جۇرتىنىڭ بولاشاعىنا الاڭ كوڭىلمەن كۇڭىرەنگەن اباي ارۋاعىن ەندىگى جەردە جۇباتا بىلەيىك، اعايىن!
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
داۋلەت سەيسەنۇلى،
"ەگەمەن قازاقستان".
27 جەلتوقسان 2002 جىل.
