تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاريالانعان دەرەكتەردە كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى 1920- 1930-جىلدارىندا قازاقتار 4-4,5 ملن. ادامىنان ايىرىلعان. 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن. 700 مىڭ ادام (اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا), 1932-1933-جىلدارى 2 ملن. 300 مىڭعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. سوڭعى مالىمەتتەردە، «1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2,3 ملن. ادامعا جەتكەنى»، قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتiموۆتىڭ دەرەكتەرىندە «حح عاسىردا بولعان ازامات سوعىسى، قولدان جاسالعان اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگiن كەزدەرiندە، ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرعىنعا ۇشىراعانى» ايتىلادى.

قازاق تاريحىندا «ۇلى جۇت» (اعىلش. «Great Famine») اتاۋىمەن قالعان 1920-30 ج.ج. اشارشىلىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق زارداپتارىنىڭ وتە اۋىرلىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، اشارشىلىق اپاتى التايدان ماڭعىستاۋعا دەيىنگى قازاق دالاسىن تۇگەل قامتىعان. بۇل جىلدارى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، بىردەن-ءبىر تىرشىلىك كوزىنەن ايرىلعان قازاققا ءبىرجولاتا جويىلۋ قاۋپى ءتوندى.

كسرو-دا جۇرگىزىلگەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى قازاق ەلىن اينالىپ وتپەگەنى بەلگىلى. جاپپاي تاركىلەۋ قۇرىعىنا شارۋالارمەن قاتار، داۋلەتتى قازاق بايلارى مەن كەزىندە بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان حانداردىڭ ۇرپاقتارى ىلىكتى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاريالانعان دەرەكتەردە كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى 1920- 1930-جىلدارىندا قازاقتار 4-4,5 ملن. ادامىنان ايىرىلعان. 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن. 700 مىڭ ادام (اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا), 1932-1933-جىلدارى 2 ملن. 300 مىڭعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. سوڭعى مالىمەتتەردە، «1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2,3 ملن. ادامعا جەتكەنى»، قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتiموۆتىڭ دەرەكتەرىندە «حح عاسىردا بولعان ازامات سوعىسى، قولدان جاسالعان اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگiن كەزدەرiندە، ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرعىنعا ۇشىراعانى» ايتىلادى.

قازاق تاريحىندا «ۇلى جۇت» (اعىلش. «Great Famine») اتاۋىمەن قالعان 1920-30 ج.ج. اشارشىلىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق زارداپتارىنىڭ وتە اۋىرلىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، اشارشىلىق اپاتى التايدان ماڭعىستاۋعا دەيىنگى قازاق دالاسىن تۇگەل قامتىعان. بۇل جىلدارى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، بىردەن-ءبىر تىرشىلىك كوزىنەن ايرىلعان قازاققا ءبىرجولاتا جويىلۋ قاۋپى ءتوندى.

كسرو-دا جۇرگىزىلگەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى قازاق ەلىن اينالىپ وتپەگەنى بەلگىلى. جاپپاي تاركىلەۋ قۇرىعىنا شارۋالارمەن قاتار، داۋلەتتى قازاق بايلارى مەن كەزىندە بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان حانداردىڭ ۇرپاقتارى ىلىكتى.

1. «جۇت - جەتى اعايىندى»

اۋا رايىنىڭ اسا قولايسىز قۇبىلىستارى، اتاپ ايتقاندا، قۋاڭشىلىق، جەردى كوك مۇز باسۋى ت.ب. سالدارىنان بولاتىن ەكونوميكالىق كۇيزە­لىس­تى ەجەلگى قازاقتار جۇت دەپ ۇرەيلەنگەن. قازاق «جۇت - جەتى اعايىندى سودىرمەن سەگىز، سالاقپەن توعىز، ولاقپەن ون» دەگەن سوزدەر دە ەرتەدەن كەلە جاتىر. 19 عاسىردا قازاق دالاسىندا 20 ءىرى جۇت تىركەلگەن.

مىنە، وسىنداي دۇركىن-دۇركىن جۇتتان امان قالعان قازاق، بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىنگى جاعدايدا وعان توتەپ بەرە المادى. ونىڭ باستى سەبەبى، جۇمىسشى مەن شارۋانىڭ وداعىنا نەگىزدەلگەن پرولەتاريات ديكتاتۋرا­سى­نىڭ ورناۋى ەدى. بۇل توڭكەرىس باستاپقىدا «الەمدىك سوتسياليزم» تەورياسىنا سايكەس رەسەي يمپەرياسىنا «ەكس­پەريمەنت» رەتىندە ەنگىزىلگەن-ءدى. 1917 جىل­عى ۇزدىكسىز رەۆوليۋتسيالار، سونىڭ ىشىندەگى «سو­تسيا­ليس­تىك رەۆوليۋتسيا»، «كەڭەستەر» تۋرالى ۆ.ي.لەنين: «ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن، بۋرجۋازيا ۇكىمەتىمەن قاتار ءالى ءالسىز، جاڭا ۇرىق سالىپ كەلە جاتقان... ەكىنشى ۇكىمەت - جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ سوۆەتتەرى قۇرىلدى. بۇل ۇكىمەتتىڭ ساياسي سيپاتى قانداي؟ بۇل - رەۆوليۋ­تسيا­لىق ديكتاتۋرا، ياعني ور­تالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىك وكىمەتتىڭ شى­عار­عان زاڭىنا ەمەس، ... بۇقارا حالىقتىڭ ءتو­مەن­نەن بولاتىن تىكەلەي باستاماسىنا سۇيەنەتىن وكىمەت» دەپ جازعان ەدى. الايدا، بۇل وكىمەت ورتالىقتان شەت جاتقان تۇركىستان سياقتى ايماقتاردا مۇس­تافا شو­قاي­دىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «... ولىكتەر­دىڭ ءۇستىن­دە ... ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ولىكتەرىن قۇر­بان­­دىققا شالىپ ورنادى». بيلىك ءۇشىن كۇرەستە بولشەۆيكتەردىڭ تولىق جەڭىسى نەمەسە «سوتسيا­ليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ سالتانات قۇرۋى» - ازامات سوعىسىنان كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1920 جىلدان باستالاتىن دەربەس بيلىگى 1930 جىلدارى توتاليتاريزم (لات. totalis - تۇتاستاي، تۇگەلدەي) جۇيەسىن تۋعىزدى. «تو­تاليتاريزم ورناعان مەملەكەتتە قوعام ءومىرى­نىڭ بارلىق سالاسى بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، ادام بوستاندىعى مەن كونستيتۋتسيالىق قۇقىق­تارى جويىلادى، وپپوزيتسيا مەن وزگە ساياسي وي وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­رايدى. ونىڭ تاريحي ۇلگىلەرى كسرو-دا ستالين، قىتاي­دا ماو تسزەدۋن، سولتۇستىك كورەيادا كيم ير سەن رەجىمى كەزىندە، سونداي-اق فاشيستىك يتاليادا ب.مۋسسوليني جانە گەرمانيادا ا. گيتلەر تۇسىندا ورنادى» /«قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 2006. - 704 ب.-ت.8.- ب.458/.

توتاليتاريزم ورناعان كسرو-دا 1920-30 ج.ج. بايلار مەن كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ شارالارى مە­ن اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداس­تىرۋ ساياساتى جۇزەگە اسىرىلدى. ءنا­تي­جەسىندە قازاق حالقى الاپات اشارشى­لىققا ۇشىراپ، جاپپاي بوسقىنشىلىقتى باستان وتكەردى. كەڭەستىك توتاليتاريزم زيالى قاۋىم وكىلدەرىن ۇلتتىق ساياسي ۇستانىمدارىنا وراي «تاپ جاۋلارى»، «جات پىكىردەگىلەر» جانە «الەۋ­مەتتىك قاۋىپتى ەلەمەنتتەر» رەتىندە قۋدالادى. ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ءبو­كەي­حانوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.باي­دىل­دين، د.ءابىلوۆ، م.تىنىشباەۆ، ت.رىس­قۇلوۆ ت.ب. الاش ارىستارى ءتوتاليتاريزمنىڭ قۇربانى بولدى.

قازاق ولكەسىن باسقارعان ف.ي.گولوششەكين (1925-1933) ەلدi يندۋستريالاندىرۋ جانە ۇجىم­­داستىرۋ ساياساتىن تەزدەتتى. وعان ي.ستا­ليننىڭ 1928 جىلى 15 قاڭتار - 6 اقپان ارا­لى­عىنداعى سىبىرگە ساپارىندا (نوۆوسيبيرسك، بارناۋل، بيسك، رۋبتسوۆكا، كراسنويارسك، ومبى), كراس­نويارسكىدە ءوت­كىزگەن «شىعىس كەڭەسى» تۇرتكى بولدى. كسرو-نىڭ ءبىرىنشى ادامى ەلدەگى استىق داعدارىسىنا توقتا­لىپ، «ەگەر 1927 جىلعى قاڭ­تاردا 428 ملن. پۇت ءداندى استىق دايىنداپ ءۇل­گىر­گەن بولساق، ال 1928 جىلعى قاڭتاردا دايىن­دالعان استىق 300 ملن. پۇتقا ارەڭ جەتكەنىن، وسى جەتىسپەۋشىلىكتىڭ 128 ملن. پۇت بولعانىن» /وماربەكوۆ.ت. 20-30 جىل­دار­داعى قازاقستان قاسىرەتى: الماتى: سانات، 1997. - 320 ب. - ب. 41/ تىلگە تيەك ەتتى. وسى سوزدەردى قۇ­لاعى شالعان جەرگىلىكتى «شابارماندار» استىق دايىنداۋدا «اسىرا سىلتەۋلەرگە» جول بەردى. سونىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءداستۇرلi مال شارۋاشى­لىعى كۇيزەلدi, قازاق زيالىلارىنىڭ مالىمەت­تەرى بويىنشا، سول كەزدە 40,5 ملن.-داي مال باسى 4,5 ملن-عا قىسقارعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن اشتىق­تان بوسقان حالىقتىڭ 24 پايىزى، ياعني ءاربiر ءتورتiنشi ادام قازاعا ۇشىراپ وتىرعان.

وسىلايشا، بولشەۆيكتەر جوسپارعا نەگiز­دەل­گەن ەكونوميكانىڭ نەگiزدەرىن قالادى، ونەر­كا­سiپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا سان قۋىپ كەتتى. ال، قازاق دالاسىندا «پاپكا ۇستا­عان شولاق بەلسەندiلەر» كوبەيىپ، كوك اسپاندا «اسىرا سiلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» ۇران­دارى سامعادى. پاتشالىق بيلىكتەن مۇراعا قال­عان كەڭەستiك بيلiكتiڭ وزگە ۇلتتاردى وتارلاۋ ساياساتى، قانشاما حالىقتىڭ كوز جاسىن كول­دەتىپ، «جاساندى» قاسiرەتكە دۋشار ەتتi. ابدەن، اشىق­قان قازاقتار شەكارالاس قىتاي، رەسەي; قىر­عىز­ستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان ارقىلى موڭعو­ليا، اۋعانستان، يران جانە تۇركيا سياقتى ەلدەرگە اسىپ كەتىپ جاتتى. سول جىلدارى وسى ەلدەرگە تابان تىرەمەگەن قازاق وتباسى كەمدە-كەم.

1928-1932 ج.ج. ءبىرىنشى بەسجىلدىق تۇسىن­دا قازاق بايلارىن تاركىلەۋ ساياساتى كۇشىنە ەنىپ، كەڭەستىك بيلىككە قارسى «الەۋمەتتiك قاۋiپتi ەلەمەنتتەردi» iزدەستiرۋگە، ولاردى كۇش­تەپ جەر اۋدارۋعا ۇلاستى. اسىرەسە، قازاق بايلارى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قازاق مەتسەناتتارى قۋدالاندى.

ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا جەتىسۋعا ايگىلى ءىرى اۋقاتتى اۋلەت مامان وتباسىنان 1720 ءىرى قارا، 13 اق ءۇي، 13 اعاش ءۇي تاركىلەنگەن. بۇل اۋلەتتىڭ مۇشەلەرى قازاققا پايدالى ىستەر جاساۋمەن تانىلعان ەدى، ايتالىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ قادىرىن ۇققان ەسەنقۇل مامانوۆ جاقسى رومان جازعان ادامعا بايگە جاريالاعان بولاتىن; سەمەي وكرۋگىنەن قۇنانباي - اباي ۇرپاعىنان شاكارىم، تۇراعۇل قۋدالانعانى بەلگىلى. سول كەزدە تۇراعۇلدان نەبارى 36 مال باسى تاركى­لەنگەن ەكەن. سەمەي قالاسىنداعى ەت جانە تەرى ونەر­كا­سى­بىنىڭ نەگىزىن قالاعان، 1918 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ وتىنىشىمەن «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا قار­جى­لاي دەمەۋشىلىك تانىتقان، ءىرى قازاق بايلارىنىڭ ءبىرى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ مۇلكى كامپەسكەلەنەدى.

باتىس وڭىرىندەگى اۋقاتتى ادامداردىڭ ءبىرى، سىرىم داتۇلىنىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆ­تىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى جەتىسۋعا جەر اۋدارىلادى. ول كەزىندە جاھانشا دوسمۇحا­مەدوۆ­تىڭ سانكت-پەتەربۋرگكە وقۋعا تۇسۋىنە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، الاش اسكەرىنە 200 جىلقىسىن بەرگەن ادام. سول سياقتى تۇراعۇل يبراگيموۆ الاشورداشى رەتىندە حالەل عاب­باسوۆ، مۇساتاي مولداباەۆپەن بىرگە سىبىرگە جەر اۋدارىلعان.

ويتكەنى، 1932 جىلى وراز يساەۆتىڭ ستالينگە جولدانعان حاتىندا جازىلعانداي: «...باي­لار­دىڭ كوپتەگەن اۋدانداردا بەلگىلى ءبىر تابىسقا جەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. بۇل 1930-1931 جىلدارى بايلاردىڭ التايدان ماڭعىس­تاۋعا دەيىن ەداۋىر ءىرى-ءىرى كونتررەۆوليۋتسيالىق باس كوتەرۋلەر ۇيىمداستىرا العانىنان ەرەكشە ايقىن كورىندى» /قازاق قالاي اشتىققا ۇشى­رادى؟. الماتى، 1991. - 206 ب. - 26 ب./.

ال، ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ماتە­ريال­دىق جاعىنان شىرىگەن باي بولماسا دا، رۋحاني جاعىنان وتە باي ادامدار رەتىندە قوعامعا اسا قاۋىپتى سانالدى، ولار ۇجىم­داس­تىرۋ ناۋ­قانىندا تاركىلەۋدىڭ ەكىنشى توبىنا ەنگىزىل­دى. وسىلايشا، 1930 جىلدارى باستال­عان بايلاردى تاپ رەتiندە جويۋ ناۋقانى، 1918-20 جىلداردان باستاۋ الاتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگiندى ودان ءارى ءورشىتتى. تاركى­لەۋگە تارتىلعان ادامدار 3 كاتە­گورياعا بولىنگەن ەدى: ءبىرىنشىسى كونتسەنترا­تسيا­لىق لاگەرلەرگە جابىلدى; ەكىنشىسى شالعاي جەرلەرگە جەر اۋدارىلدى; ءۇشىنشىسى كولحوزداردان تىس جەرلەرگە قونىس اۋدارىلدى. جاپپاي تاركىلەۋدىڭ ازابىن وزگە ۇلت وكiلدەرi دە تارتتى.

قازاق دالاسىندا «وتتاي لاۋلاعان» اشار­شى­­لىق تۋرالى كورنەكتi قازاق زيالىلارى تۇرار رىسقۇلوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، نىعمەت نۇر­ماقوۆ، وراز يساەۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ جانە ت.ب. ءماس­كەۋگە رەسمي حاتتار دايىندادى. بك (ب) پ وك-نiڭ باس حاتشىسى ي.ۆ.ستالين مەن قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ف.ي. گولو­ششە­كينگە جولدانعان ت.رىس­قۇلوۆتىڭ «ستالينگە حاتتارى»، ع.مۇسiرەپوۆ، م.عاتاۋلين، م.داۋلەت­قاليەۆ، ە.التىنبەكوۆ، ق.قۋانىشەۆ جازعان «بە­سەۋ­دiڭ حاتى» جانە ت.ب. حاتتاردا قازاقتىڭ «قارا شىبىنداي» قىرىلۋى مەن ۇدەرە شەتەل اسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپ­تەرi, ەكونوميكالىق جانە دەموگرا­فيا­لىق شى­عىندى ايعاقتايتىن ناقتى مالiمەت­تەر بەرىلدi. سول كەزدەگى رەسمي ءمالى­مەت­تەردە 1933 جىلى قازاق­ستان­نىڭ 104 اۋدانىن­داعى 206 مىڭ ادام ازىق-تۇلىك كومەگىنە ءزارۋ بولعان. الايدا، ورتالىق اشارشى­لىق­قا ۇشىرا­عان اۋداندارعا كومەك بەرۋ جۇمىس­تارىن جۇيەلى ۇيىمداستىرا الماعان، ەش­قانداي جاناشىرلىق تانىتپاعان.

ءدال وسىنداي رەسمي حاتتار 1918-1922 جج. ءۇز­دىك­سىز جۇرگەن اشارشىلىق كەزىندە دە جازىل­عان. «وبراششەنيە كيرگيز ك لەنينۋ» /قازاق­تاردىڭ ۆ.ي.لەنينگە حاتى/ دەپ اتالاتىن حاتتى، قازاق دەلەگاتسياسى ورتالىققا قابىلداتا الماي، كاۆكازدا جۇرگەن مۇستافا شوقايعا جەت­كىز­گەن، كوپ كەشىكپەي، بۇل حاتتىڭ ءماتىنى «بو­ربا» گازەتىندە /تبيليسي، 1921/ تۇسىندىرمە­لەرمەن جارىق كور­گەن. قۇجاتتا ادامداردىڭ «ءيتتىڭ ەتىن جەۋگە» دەيىن جەتكەندىگى، ولارعا ەشبىر مەديتسينالىق كومەكتىڭ كورسەتىلمەۋى جالپى قازاق قوعامىنا تەرىس كوزقاراستان تۋىنداپ وتىرعانى، ورتا­لىق­تىڭ وكىلدەرى مەن جەر­گى­لىكتى حالىقتىڭ اراسىندا ءوزارا ءتۇسىنىس­تىكتىڭ جوقتىعى، پارتيا، كە­ڭەس قىزمەتكەر­لەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ وتارلىق رۋحپەن ۋلان­عاندىعى جونىندە ءسوز قوزعالادى. /ك.ەسما­عامب­ەتوۆ. م.شوقاي قازاقتاردىڭ اشار­شى­لىق­قا ۇشىراۋى تۋرالى» قازۇپۋ، №2 (29), 2011. 107-114 بب./. ال، 1932-1933 ج.ج. اشارشىلىقتىڭ زار­داپتارى بۇدان دا زور بولعان ەدى. بۇل كەزدە يت ەمەس، ادامنىڭ ەتىن جەۋ فاكتىلەرى ءجيى ورىن العان. وسى تۇستا تىلەۋ كولباەۆتىڭ «ۇلت زيالىلارى اشار­شىلىق تۇسىندا» ماقالاسىندا جاريالانعان ءىلياس جان­سۇگىروۆتىڭ «جۇت - جەتi اعايىندى» ولەڭiن كەلتىرۋدى ءجون كوردىك:

بولعاندا اقتاباندى شۇبىرىندى،

قازاققا كەسە كەلiپ كiم ۇرىندى؟

ورتا جولدان مەن كەلiپ كيلiگiپ ەم،

تۇمسىعى قازاعىڭنىڭ تۇجىرىلدى.

ايتپايىق، ورال مەنەن Iشكi ورداسىن،

سەمەيدi, اقمولاداي جولداسىمەن.

ەلiن ويران، جەرiن شاڭ توپىراق قىپ،

قايىرشى قىلىپ قويدى قاتىرىپ، باسى، ميىن».

الايدا، قازاق وقىعاندارىنىڭ ءار­تۇرلى جانرداعى جانايقايىن ەستيتىن قۇلاق بول­مادى، تىڭداۋسىز قالدى. ونىڭ اقى­رى نەمەن اياقتالعانى، بارشامىزعا ءمالىم.

بۇگىنگە دەيىن قازاقستانداعى ۇجىم­­داستىرۋ ناۋقانى مەن اشارشىلىققا قارسى بوي كوتەرۋلەر تۋرالى از جا­زىل­عان جوق. قازاق جەرىندە 1929-1931 جىل­دارداعى 80 مىڭ ادامدى قامتىعان 372 شارۋالار كوتەرiلiسى تالقاندالدى. وگپۋ (بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باس­قار­ما) مالىمەتتەرى بويىنشا، 1930 جىلى قاڭتار-ءساۋىر ايلارىندا كسرو-دا 1,8 ملن. ادامدى قامتىعان 6 مىڭداي شارۋالار كوتەرىلىسى بولعان. سونىڭ ءىشىن­دە قازاق دالاسىنداعى ءىرى كوتەرى­لىس­تەر: سوزاق، ىرعىز، قاراقۇم، قارا­قال­پاق (باسما­شى­­لىق كوتەرىلىس - تاق­تا­كوپىر), اداي، ابىرالى، شىڭ­عىستاۋ، باتپاق­قارا (تور­عاي - ءابدى­عاپ­پار حان), بالقاش، جەتىسۋ، سارقاند، قورداي.

گۋۆەر مۇراعاتىنان تابىلعان 6-6,5 بەتتىك «وسمان باتىر كوتەرىلىسى» (بۇركەنشىك ەسىم بولۋى مۇمكىن - ب.ا.) تۋرالى قۇجاتتا بەلگىسىز اۆتور، قورداي تاۋلى اسۋىنان شىققان وسمان باتىردىڭ شىن ەسىمى بادري مينافارار كاريم. ول 1914 جىلى ستامبۋل ينستيتۋتىن بىتىرگەن. 1917 جىلى مۋحتارياتتىڭ مۇشەسى، 1922 جىلى تۇركيسلامحۋكۋمات قۇرامىنا كىرگەنىن» جازادى./ بۋركيتباي اياعان. كراسنىە ي چەرنىە (ماتەريالى گۋۆەرسكوگو ارحيۆا). - الماتى، 2005. - 240 س. - س.82-89/. قالاي بولعاندا دا، مۇنداي فاكتىلەر شارۋالار كوتەرىلىسىن بەدەلدى ادام­داردىڭ باسقارعانىن ايعاقتايدى.

2. باتىستىق ساراپشىلار نە دەيدى؟

1920-1930 جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق تۋرالى العاشقى ەڭبەكتەر شەتەلدiك باسىلىمداردا جارىق كورگەنi بەلگiلi. سولاردىڭ ىشىندە بريتاندىق تاريحشى روبەرت كونكۆەستiڭ 1986 جىلى شىققان «جاتۆا سكوربي: سوۆەتسكايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي تەررور گولودوم» (اعىلش. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivisation and the Terror-Famine) ەڭبەگi ەرەكشە. ر.كونكۆەست «قازاق­ستان­داعى اشارشىلىق قولدان جاسالدى، باسقاشا ايتقاندا 1921 جىلعى تاسىلمەن قايتالانعانىن، تازا يدەولوگيالىق قى­سىممەن، ويلاستىرىلماي جۇرگىزىلگەن ۇجىم­داس­تىرۋ ساياساتىنىڭ ءناتي­جە­سىندە تۋىنداعان. بىراق، قازاقستانداعى اشار­شى­لىق ۋكراينامەن سالىس­تىر­عاندا ادەيى ۇيىم­داستىرىلدى دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن­داعى ارەكەتى، ءوزارا بايلانىستى: كۋلاكتاردى تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ جانە اۋىلداعى جاساندى اشارشىلىق» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

دەگەنمەن، باتىستىق تاريحنامادا كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ ماسەلەسىنە ەرتەرەك قالام تارتقان اۆتورلار: 1934 جىلى ۋ.ح.چامبەرلەن (Chamberlin, William Henry), 1936 جىلى اماندا ەۆالد (Ammende, Ewald), 1964 جىلى دالريمپل دانا (Dalrymple, Dana) بولدى. ال، روبەرت كونكۆەست (Robert Conquest) بۇل تاقى­رىپ­قا 1968 جىلدان باستاپ كىرىسكەن. جالپى، وسى ماسەلەگە باتىستىق عالىمداردىڭ قىزىعۋ­شىلىعى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان باستاپ ارتتى. سول كەزدەگى كوپتەگەن دەرەكتەردە كسرو-داعى ساياسي «قۋعىن-سۇرگىن» مەن «جاساندى اشارشىلىق»، «گەنوتسيد» رەتىندە كورسەتىلەدى. بىرقاتار باتىس­تىق زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى «ستاليندىك ساياسات قازاق، ۋكراين جانە وزگە ۇلتتاردى ەتنوس، تاپ رە­تىن­دە جويۋ ءۇشىن ادەيى جاسالعان» دەگەنگە سايادى.

«مينيستەرستۆو ينوستراننىح دەل ي گولود» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورلارى ماركو كاريننىك، يۋ. ليۋبومير مەن ليۋچيك جانە بوگدان س. كوردان (Marco Carynnyk, Lubomyr Y. Luciuk; Bohdan S. Kordan) رەسەي، باتىس ءسىبىر، قازاقستان جانە ەدىل جاعالاۋى بويىندا بەلەڭ العان اشار­شىلىق تۋرالى ۇلىبريتانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ء(سىم) مۇراعاتىنان الىنعان قۇ­جات­تاردىڭ اۋقىمدى توپتاماسىن جاسادى.

يمپەريا جونىندەگى ماركەتينگىلىك كەڭەستىڭ وكىلى، اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا كانادالىق ساراپشى، ءارى باقىلاۋشى ەندريۋ كەرنستىڭ (E.Carns) ەسەبىنىڭ قۇندىلىعى جوعارى. ول 1932 جىلدىڭ كوكتەمى مەن جازىندا كسرو-نىڭ باتىس ءسىبىر، قازاقستان، ەدىل جاعالاۋى، ۋكراينا، قى­رىم جانە سولتۇستىك كاۆكاز سياقتى استىقتى اي­ماقتارىن ارالاعان. بۇل دەرەكتەر اۋا رايى­نىڭ كەيبىر قولايسىزدىعىنا قاراماستان، «كە­ڭەس­تىك اگرارلىق ساياساتتىڭ سالدارىنان اشتىق­تىڭ تولىق قولدان جاسالعانىن» ايعاقتايدى.

امەريكاندىق ساراپشى مارتا بريلل ولكوتت (Martha Brill Olcott) «كوللەكتيۆيزاتسيا ۆ كازاحستانە» اتتى ەڭبەگىندە: «كەڭەستانۋشى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن پروبلەما، 1930-جىلدارداعى وقي­­عا­لاردى ءتۇسىنۋ جانە دۇرىس ءتۇسىندىرۋ» ەكەن­دىگىنە نازار اۋدارادى. قازاقتار دا ۋكراين­دىق­تار سياقتى، ءستاليننىڭ اگرارلىق ساياساتىن گەنوتسيد رەتىندە قاراستىرۋىنا بولادى، ويتكەنى ۇجىمداستىرۋ­دىڭ ماقساتى ۋك­راين­دىقتار مەن قازاقتاردى اتا-قونى­سىنان الاستاتۋ ارقىلى ورىستاردى قونىس­تاندىرۋ، ءسويتىپ ەگىنشىلىكتىڭ جاڭا، ۇجىمدىق ءتۇرىن ۇيىم­داس­تىرۋ بولدى. دەگەنمەن، اۆتور زەرتتەۋ بارىسىندا قازاق­ستان­داعى ۇجىم­داس­­تىرۋ سايا­ساتى­نىڭ، ەت­ني­كالىق توپ­تاردى جويۋ ماقساتىن كوزدەگەن كسرو-داعى كەز كەلگەن باسقا وبلىستارمەن تەڭ كەلەتىن قۇ­جات­تاردى ەشقاشان كەزدەستىر­مەگەنىن» اتاپ وتەدى.

1997 جىلى «چەرنايا كنيگا كوممۋنيزما: پرەستۋپلەنيا، تەررور، رەپرەسسي» اتتى العاش­قى ىرگەلى انىقتامالىق باسىلىم جارىق كوردى. س.كۋرتۋا، ن. ۆەرت، ج-ل پاننە، ا. پاچكوۆسكي، ك.بارتوشەك، ج-ل مارگولەن سياقتى حالىق­ارا­لىق تاريحشى عالىمداردىڭ ۇجىمى، 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتى تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، مەملەكەت پەن شارۋالار اراسىنداعى «ەكونومي­كالىق قاتىناستاردى» تالداعان. رەسپۋبليكا كولەمىندە ەكى جىلدا مال باسىنىڭ 80 پايىزى جويىلعانى، مال-مۇلكىنەن ايرىلعان 2 ملن. اسا قازاقتار اشارشىلىققا ۇشىراپ، ەلدەن تىس­قارى جەرلەرگە بوسىپ كەتكەنى، ميلليونعا جۋىعى ورتالىق ازياعا، مىڭداعان ادامدار قىتايعا قاشىپ كەتكەنى تۋرالى باياندالادى.

الەۋمەتتىك تاريحشى، كەڭەستانۋشى، چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى شەيلا فيتسپاتريك (Sheila Fitzpatrick) «پوۆسەدنەۆنىي ستالينيزم. سوتسيالنايا يستوريا سوۆەتسكوي روسسي ۆ 30-ە گودى: گورود» اتتى ەڭبەگىندە: «اشارشى­لىق ۋاقىت­شا قۇبىلىس بولاتىن، ال ازىق-تۇلىك پەن تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ تاپشىلىعى ولاي ەمەس-ءتىن. ماركس­شىلدەر ءسوتسياليزمنىڭ بايلىق­قا كەنەل­تەتىنىنە سەنىم ارتتى، بىراق كەڭەستىك بيلىك جاع­دايىندا سوتسياليزم مەن تاپشىلىق ءبىر-بىرىنەن اجىراعىسىز بولعانىن» العا تارتادى.

نيكولاس ۆەرت (Nicolas Werth) «راسكۋلاچيۆانيە كاك ماسسوۆوە ناسيليە» اتتى ماقالا­سىندا «كسرو-نىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن شارۋا­لار­دىڭ ەكونوميكالىق ارتتا قالۋى مەن ولار­دىڭ ساياساتتان الاستاتىلۋى - كەڭەستىك بيلىكتىڭ وسال تۇسى بولعانىن» كورسەتەدى.

«گودى گولودا: سوۆەتسكوە سەلسكوە حوزيايستۆو 1931-1933گگ.» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورلارى ر.ۋ.دەۆيس ي س.گ.ۋيتكروفت (R.W.Davies and Stephen G.Wheatcroft) 1930 جىلدارداعى ساياسي وقيعالاردى قۇجاتتىق دەرەكتەر مەن ەستە­لىكتەر نەگىزىندە كسرو-نىڭ اگرارلىق سايا­ساتى­نىڭ توپتاماسىن - ەگىن ەگۋدەن باستاپ 1931 جىلعى جوسپارلاۋ كەزەڭىنە دەيىن كورسەتۋگە تىرىسادى.

باتىستىق زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى ي.ۆ. ستا­لين­­نىڭ «ۇجىمداستىرۋ ساياساتى ۋكراين­دىقتار مەن وزگە ۇلتتىق توپتارعا قارسى ادەيى ءجۇر­گىزىلگەن» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بۇل ءما­سە­لەگە اقش كونگرەسىنىڭ شەشىمىمەن ۋكراينا­داعى اشارشى­لىق فاكتىلەرىن زەرتتەۋ ءىسى جونىندەگى ارنايى كوميسسيا قۇرىلعاننان كەيىن جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستى. وسى كوميسسيا­نىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى دجەيمس مەيس باستاعان توپتىڭ قورى­تىن­دىسى: بۇل قاسىرەت «اقىرىنا دەيىن جاساندى اشارشىلىق بولىپ قالادى» جانە «1932-1933 جىلدارى ستالين مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر ۋكرايندىقتارعا قارسى گەنوتسيد ۇيىمداستىردى» دەگەنگە كەلەدى.

اۆسترالياداعى مەلبۋرن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح پروفەسسورى س.ۋيتكروفتتىڭ (Stephen G.Wheatcroft) «سوۆەتسكي گولود 1931-33: پوليتيچەسكي نامەرەننايا يلي ەكونوميچەسكايا كاتاستروفا؟» اتتى ەڭبەگىندە ەۋروپالىق جانە ەۋ­را­­زيا­لىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ قولداۋى­مەن اشار­شىلىققا قاتىستى كەڭەستىك دەرەۆنيا­لارداعى قاسى­رەت تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر بەرىلەدى. اشار­شىلىق اپاتىنىڭ ەكولوگيالىق سەبەپتەرى بول­عان­مەن، الەمدىك تاجىريبەدەگى قازىرگى اشار­شى­لىقتىڭ سەبەپتەرىن سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردە، - دەيدى اۆتور، - اشار­شى­لىقتىڭ كوبى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنان ەمەس، نارىقتاعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنان تۋىندايتىن پروبلەمالارمەن بايلانىستى. ونىڭ كوزقاراسىنشا، كەڭەستىك اشار­شى­لىق مۇنىڭ ەشقايسىسىنا قوسىلمايدى.

س.ۋيتكروفتتىڭ «سوۆەتسكايا ستاتيستيكا و پرودوۆولستۆي ي سمەرتنوستي ۆ پەريود گولودا 1917-1922 ي 1931-1933گگ.» اتتى ەڭبەگىندە كەڭەس مەم­لە­كەتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن قام­تا­ماسىز ەتۋ جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جوسپاردى ءىس­كە اسىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان، مەملە­كەت­تىك ستا­تيس­تيكالىق جۇيەنىڭ ەرەكشەلىگى قاراس­تىرىلادى. الايدا، جوسپارلاۋ پروتسەسى ساياسات­كەرلەردىڭ شامادان تىس ءىس-ارەكەتتەرىنەن قيرادى، بىراق بۇل جوسپارلاۋشىلار مەن ساناقشىلاردىڭ بىلىكسىزدىگى نەمەسە جاسامپاز­دىعىنىڭ كورىنىسى بولعان جوق. مۇراعات ءمالى­مەتتەرىنە سايكەس، سا­ناق­شىلار كەڭەس مەملەكەتى­نىڭ ساياسي جەتەك­شى­لەرىن بىرنەشە رەت شىندىققا شاقىرۋعا تىرىس­قان دەي كەلىپ، اۆتور «1922 جىلعا قاراعاندا، اۋىلدىق جەرلەردەگى كەيبىر تاماقتانۋ كورسەت­كىشتەرى، 1933 جىلى تومەن بولعان» دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى مەن اشارشىلىق ءناۋ­بەتىنە قاتىستى نيكولو پيانچيولو (Nicollo Pianciola) «گولود ۆ ستەپي. (كوللەكتيۆيزاتسيا سەلس­كوگو حوزيايستۆا ي كازاحسكيە كرەستيانە)»، فرانتسۋز تاريحشىسى يزابەل وگايوننىڭ «سەدەنتاريزاتسيا كازاحوۆ سسسر پري ستالينە. كوللەكتيۆيزاتسيا ي سوتسيالنىە يزمەنەنيا (1928-1945 گ.گ.)»، ن.م.نەي­ماركتىڭ (Norman M. Naimark) «گەنوتسيدى ستالينا»، شەيلا فيتسپاتريك (Sheila Fitzpatrick) - «ستالينسكيە كرەستيانە: سوتسيالنايا يستوريا سوۆەتسكوي روسسي ۆ 30-ە گودى: دەرەۆنيا»، دانا ءدالريمپلدىڭ (Dana G.Dalrymple) «سوۆەتسكي گولود 1932-1934 گودوۆ» زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ماقالالارى شىقتى. د.دالريمپل كەڭەس وداعىنىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا، قازاق حالقى ادام شىعىنىنىڭ ورنى تولماس زاردابىن تارتقانىن العا تارتادى. 1932-34 جىلدارداعى اشارشى­لىق ءوزىنىڭ اۋقىمى، مەرزىمدىك ۇزاقتىعى، قار­قىندىلىعى مەن سەبەپ-سالدارى جاعىنان، بارلىق الەمدىك اشارشى­لىق­تىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىرى بولدى سانايدى. اشار­شىلىق سالدارىنان ميلليونداعان ادامدار كوز جۇمدى. 20-عا جۋىق ءارتۇرلى دەرەكتىك مالىمەت­تەردە، ادام شىعىنى­نىڭ ورتاشا ەسەبى 5,5 ملن.-دى قۇراعان.

ي.ۆ.ستالين بيلىگى تۇسىنداعى (1924-1953 ج.ج.) قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ مەن اشار­شى­لىق تاريحىنا قاتىستى باتىستىق تاريحنا­مالىق زەرتتەۋلەرگە تالداۋ جاساي وتىرىپ، مىناداي وي-قورىتىندىلارعا كەلدىك:

1. قولدانىستاعى تاريحنامالىق زەرتتەۋلەر نەگىزىندە العاشقى شەتەلدىك ىرگەلى زەرتتەۋلەر 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا جارىق كورگەن;

2. شەتەلدىك ادەبيەتتەردە كسرو تاريحى­نىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، اتاپ ايتقاندا كۇشتەپ ۇجىم­داستىرۋ كەزىندەگى (1928-1932 ج.ج.) شا­رۋا­­لار­دىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراۋى، 1937-1938 جىلدارداعى «ۇلكەن تەررور»، قازاقستان مەن ۋكرايناداعى اشارشىلىق تاريحىنىڭ ناتيجەلەرى وبەكتيۆتى قاراستىرىلعان;

3. 1920-1930 ج.ج. اشارشىلىق ناۋبەتى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە كەڭەستىك بيلىكتىڭ قاتى­نا­سىن كەشەندى تالداۋ ءۇشىن شەتەلدىك دەرەكنامالىق-تاريحنامالىق زەرتتەۋلەردىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ قاجەت.

ءسوز سوڭىندا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى­نىڭ عالىمدارى تاراپىنان بيىل 1932 جىلعى ناۋبەتكە 80 جىل تولۋىنا وراي «1932-33 جىل­دار­داعى اشارشىلىق اقيقاتى» (پراۆدا و گولودە ۆ 1932-33 گودوۆ) دەپ اتالاتىن عىلىمي-كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالعان ەكى تىلدەگى (قازاق، ورىس) كىتاپتى باسپادان شىعارۋعا دايىنداپ جاتقانىن ايتا كەتكەندى ءجون سانادىق.

بۇركىتباي اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

____________________________________

سۋرەتتەردە: قونىس اۋدارۋشى; ءوز شارۋا­شى­لىعىمەن (ۆ.كولتوننىڭ سۋرەت­تەرى. اقش، گۋۆەر مۇراعاتى.)

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى