5-ءشى قىركۇيەك -احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.

بيىلاحمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا - 140 جىل، ال احاڭ تۇرلەگەن الىپبيگە - 100 جىل!

«قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» اتتى ماقالا حاقىندا

ماقالا 1922-ءشى جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ 8-ءى كۇنى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ №29-شى سانىندا جارىق كورگەن [1]. ماقالا اۆتورى سول تۇستاعى ساۋاتتى، كوزى اشىق «قازاق وقىمىستىلارى» دەپ تانىلعان قازاق قالامگەرلەرىنىڭ الەۋمەتتىك ورتاداعى اتقاراتىن ءرولى مەن ولاردىڭ حال-احۋالىنا تالداۋ جاسايدى. قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ قايدان شىققانى، قالاي شىققانى، كەلەشەكتە ۇلت جۇمىسى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سارالايدى.

5-ءشى قىركۇيەك -احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.

بيىلاحمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا - 140 جىل، ال احاڭ تۇرلەگەن الىپبيگە - 100 جىل!

«قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» اتتى ماقالا حاقىندا

ماقالا 1922-ءشى جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ 8-ءى كۇنى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ №29-شى سانىندا جارىق كورگەن [1]. ماقالا اۆتورى سول تۇستاعى ساۋاتتى، كوزى اشىق «قازاق وقىمىستىلارى» دەپ تانىلعان قازاق قالامگەرلەرىنىڭ الەۋمەتتىك ورتاداعى اتقاراتىن ءرولى مەن ولاردىڭ حال-احۋالىنا تالداۋ جاسايدى. قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ قايدان شىققانى، قالاي شىققانى، كەلەشەكتە ۇلت جۇمىسى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سارالايدى.

بۇل ماقالانى ادەبيەتشى-عالىم، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشۇلى «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ 2000-ءشى جىلى 5-ءشى اقپانداعى كەزەكتى نومىرىنە بۇگىنگى قازاق ارپىنە ءتۇسىرىپ، تۇڭعىش رەت وقىرمان نازارىنا ۇسىنعان بولاتىن. اراعا جىل سالىپ ماقالا 2001-ءشى جىلى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا تاراپىنان دايىندالعان «ۇلى تۇلعالار» اتتى عىلىمي-بيبليوگرافيالىق سەريامەن جارىق كورگەن «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» (حالقىمىزدىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، عالىم، اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆقا ارنالادى) دەگەن جيناققا الاشتانۋشى عالىم ت.كاكىشەۆتىڭ دايىنداۋىمەن ەندى [2, ب. 75-80]. ءبىر وكىنىشتىسى، جيناقتىڭ تارالۋ تيراجى - 200 دانا. سول سەبەپتى ماقالانى وقىرمان نازارىنا قايتارا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل ماقالاسى قازاق ىشىندە الالىق تۋعان كەزەڭدە باسىنا بالە بولىپ جابىسادى.«قالامگەر دەگەن كىم، قايدان شىقتى» دەگەن ساۋالعا بەرگەن جاۋابى: «1).قازاق قالام قايراتكەرلەرى ورىستىڭ قورلىق كورگەن، تاياق جەگەن، ورىستىڭ تابانىندا ەزىلگەن جۇرتتان تۋعان. 2).قازاق قالام قايراتكەرلەرى قازاق باسىنا قيىن-قىستاۋ زار زامان ءتۇسىپ، ءۇستىن تورلاپ، قايعى بۇلتى قاپتاعان شاقتا شىققان» دەگەنى ءۇشىن ءوز ىشىمىزدەن شىققان شولاق بەلسەندىلەر «ورىسقا قارسى شىققان» ۇلتشىل دەپ بايبالام سالدى، اقىرى احمەتتىڭ تۇبىنە جەتتى، وزدەرى دە سول شىڭىراۋعا قۇلادى...

وسى تاريحي ماڭىزى زور ماقالانى سول ۋاقىت تالابى مەن بۇگىنگى كۇننىڭ  تالابى ۇدەسىن قانشالىقتى ايىرماشىلىعى بارىن، جالپى قالامگەردىڭ قارىمى قايدا، قالاي جۇمسالۋى قاجەتتىگى جونىندە ءوزىنىڭ وي-ساراپتاۋىن الاشتانۋشى-عالىم د.قامزابەكۇلى بايتۇرسىنوۆشا بايىپتاپ، گازەت بەتىندە بۇگىنگى قالامگەرلەردىڭ ابىرويلى مىندەتىن مەجەلەيدى. تالداۋ ماقالاسىنىڭ تاقىرىبىن اقاڭ ايتقان ايشىقپەن ارلەپ، ياعني «قازاق قالامگەرى بۇرالقى يت ەمەس» دەگەن تىركەسپەن تالايلاردىڭ تات باسقان ساناسىن قوزعاۋ ءۇشىن، بۇگىنگى جاڭا قوعامداعى ءتىل، ءدىل، جالپى رۋحانيات ماسەلەلەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك تالابى دەڭگەيىنەن كورىنبەي جاتقانى قالاي؟ دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن زەرتتەۋشى احاڭشا زەردەلەۋدى بۇگىنگى قازاق زيالىلارىنىڭ ارىنا جۇكتەيدى [3].

ماقالا ىشىندە وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ قازاقى دىبىستالۋىن ماسەلەن، «سيەز» - سەزد، «ءيىۋىن» - يۋن (ماۋسىم), «وكتابىر» - وكتيابر (قازان), «يىنتەرناتسىيانال» - ينتەرناتسيونال (بەيباۋىرمال), «كاممۇنىيست» - كوممۋنيست، «يىنتەرناتسىياناليست» - ينتەرناتسيوناليست، «دەكىرەت» - دەكرەت، «ءمىلىيون» - ميلليون» سىندى تىركەستەر سول قالپىندا ساقتالدى. بۇل سوزدەر 2000-شى جىلعى جاريالانىمىندا بۇگىنگى ارىپكە ءتۇسىرۋ بارىسىندا قازىرگى قولدانىستاعى قازاق ءتىلى ەملە ەرەجەسى نەگىزىندە تۇزەتىلگەن ەكەن. سونىمەن قاتار، «سياقتى - سياقتى، تاياق - تاياق، ياعني - ياعني، يا - يا، قويار - قويار، قويىۋ - قويۋ، جىيىۋعا - جيۋعا، اياماۋ - اياماۋ» دەگەن سوزدەردىڭ دە جازىلۋ ەرەجەسى سول قالپىمەن بەرىلدى.

ماقسات - بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندەگى قازاقى دىبىستىق ەرەكشەلىكتەردى جاڭعىرتا وتىرىپ، بۇگىنگى وزگە تىلدەن قيساپسىز ەنگەن حالىقارالىق تەرميندەرمەن شۇبارلانعان قويىرتپاق تىلىمىزگە ەسكەرتۋ جاساۋ. حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى دارەجەسىنە جەتكەن اعىلشىن، لاتىن، ورىس حارىپتەرىنىڭ تاساسىندا ءجۇرىپ تۇنشىعىپ، بۋلىعا بەرمەي، ءوزىڭنىڭ ۇنىڭدەگى ءسوزىڭدى شىعار! قازاق ءۇنى، قازاق ءسوزى قازاققا عانا كەرەك. ەندەشە ەسىمىزدى جيىپ، «ءسوزىمىزدى تۇزەيىك» دەگەندى بۇگىنگى ۇرپاققا احاڭشا ايتۋ، ناقتىراق اڭداتۋ.

قالام قايراتكەرلەرى جايىنان

ورىنبورعا شاقىرعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ سيەزى ادام از كەلگەندىكتەن سيەز ەسەبىندە بولماي، كىشكەنتاي عانا كەڭەس تۇرىندە بولىپ وتكەنى وزعان نومىرلەرىندە جازىلدى. ورىنبوردا وتىرعاندار، و جاق، بۇ جاقتان كەز كەلگەندەر بولماسا، سيەزگە اتىن اتاپ شاقىرعان ادامدار كەلمەدى.

كەلمەۋ سەبەپتەرىن ءتۇرلى جورۋعا بولادى.

كەلمەۋلەرىنە  ءبىر جاعىنان جول قاراجاتىنا قارجى جوقتىعى سەبەپ بولعان شىعار; ەكىنشى جاعىنان جۇسىپبەك جولداس سياقتى كەرەكسىز سيەز دەۋشىلىك تە سەبەپ بولعان شىعار; ءۇشىنشى جاعىنان، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ورىنبور قالاسىنان قاراڭعى ۇيدەن جامان قاشاتىندىعى دا سەبەپ بولعان شىعار; ءتورتىنشى جاعىنان، وزگەرىس ۋاقىتىندا قايرات جولى وزگەرىپ، قارقىن بەتى قايتقانى سەبەپ بولعان شىعار. بۇل كوپ «شىعاردىڭ» ىشىندە كوبىنەن سەبەپ بولاتىنى ەكى «شىعار».

سيەزگە كەلۋگە ىنتالى ادامدار بولسا قارجى دا تابىلادى، كەرەكسىز سيەز دەپ ايتپايدى. مۇنىڭ بۇلاي بولۋى كەلۋگە ىنتالى ادامدار بولماعاندىقتان، ورىنبوردى كورۋگە تابيعاتى شاپپاعاندىقتان بولىپ وتىرعان قال. بۇرىن ورىنبور قازاقتىڭ پىكىر قۇبىلىسىنداي بولعان زاماندا، سيەز تۇگىلى جايدا ورىنبورعا كەلىپ، باس قوسىپ، قازاقتىڭ قامىن ويلاسىپ، قايعىسىنا داۋا قاراستىرىپ قايتاتىن ەل ازاماتتارى ەندى ەرىنشەكتىك ەتىپ كەلمەي وتىر دەۋگە بولمايدى. مۇنىڭ ءمانىسىن ارىرەك، تەرەڭىرەكتەن ىزدەۋ كەرەك.

قازاق قالام قايراتكەرلەرى قايدان تۋعان، قاشان شىققان دەپ سۇراۋ قويىلسا، جاۋاپ قيىن ەمەس.

1). قازاق قالام قايراتكەرلەرى ورىستىڭ قورلىق كورگەن، تاياق جەگەن، ورىستىڭ تابانىندا ەزىلگەن جۇرتتان تۋعان.

2). قازاق قالامقايراتكەرلەرى قازاق باسىنا قيىن-قىستاۋ زار زامان ءتۇسىپ، ءۇستىن تورلاپ، قايعى بۇلتى قاپتاعان شاقتا شىققان.

قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق، زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلتۋ، اۋىرىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس; كەمشىلىك كورگەن جۇرتتان تۋىپ، كەمشىلىكتەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتىپ، ىلعي سول جولدا جۇمىس قىلعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى جۇرتشىل، ۇلتشىل، ياعني، حالقىنا جانى اشيتىن، حالقىنىڭ جانى اۋىرعاندا جانى بىرگە كۇيزەلەتىن، باۋىرمال بولماسقا تاعى مۇمكىن ەمەس. ولاي بولماعان بولماسا، وندا تابيعات زاڭىنىڭ تىسقارى، ادامنان شوشقا، شوشقادان كۇشىك تۋعان سىقىلدى بولىپ شىعادى.

قازاق بالاسى ۇلتىم، جۇرتىم، باۋىرىم دەپ ۇيرەنىپ قالعان قازاقتىڭ باۋىرمال قالام قايراتكەرلەرى وكتابىر وزگەرىسى بولعاندا بىردەن يىنتەرناتسىيانال (بەيباۋىرمال) بولىپ وزگەرە المادى، وزگەلەردەي «الىمساقتان بەرى» كاممۇنىيست،  يىنتەرناتسىياناليست ەدىم دەپ ايتۋعا اۋزى بارمادى. سوندىقتان بەيباۋىرمالدىق جولعا قىزمەت قىلىپ، باسشىلىق قىلا المادى. باۋىرمالدىق جولىندا قالاممەن قايرات ەتۋىن بەيباۋىرمالدىق جولىنداعى ۇكىمەت قوش كورمەيتىن بولدى. ءسويتىپ، قازاق قالام قايراتكەردەرىنىڭ حالىندە داعدارىس بولىپ، وزگەرىستەن بۇرىنعى قارقىندارى قايتىپ، تارتىڭقىراپ قالدى. سول قايتقان قارقىن ءالى كۇنگە قايتا كەلىپ جەتكەن جوق. بۇرىنعى قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى دە وزگەرىستەن كەيىن قالام قايراتىنا ءالى بەلسەنىپ ونشا كىرىسكەن جوق.

بۇل ايتىلعان سەبەپتىڭ ۇستىنە جامالعان ەكىنشى سەبەپ بولدى. ول قازاقستانعا ۇلىق بولعان ادامداردىڭ لاعۋ-توڭكەرىس بولسا ءىستىڭ ءبارىن وزىنەن ءوزى ىستەلىپ، وزىنەن ءوزى وزگەرىپ كەتەتىندەي كورۋى. قالىپتى وزگەرتەتىن ادامنىڭ ءىسى، ياعني، جۇمسايتىن كۇشى، قايراتى، ءىسى، ءبىلىمى ەكەندىگىن ويلامادى. توڭكەرىس بولدى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورنىنا ساۋەت ۇكىمەتى ورنىقتى: قازاقتى بيلەگەن، پاتشانىڭ وڭ قولى بولىپ كاممۇنىيستەر قازاقتى بيلەيتىن بولدى. ەلدىڭ توبەسى وزگەردى، تورەسى وزگەردى. ونان بىلايعىسىن وزگەرتۋگە كوپ كۇش، كوپ ءىس، ءتۇرلى ەڭبەك، قايرات كەرەك، ياعني، ىستەي بىلەتىن ءتۇرلى ادامدار كەرەك.

قازاقتىڭ وقىعانى از، ونىڭ ىشىندە حالىق ىسىنە قاتىسىپ، جۇرت ءۇشىن جۇمىس قىلعاندار وتە از. بىراق، از دا بولسا، قازاقتا قىزمەت قىلىپ ىسىلعان، توسەلگەن ادامدار، قازاقتىڭ ىسىنە قاتىسپاق تۇگىل قاراسىن كورمەگەن، اتىن ەسىتپەگەن جات جۇرتتىڭ ادامدارىنان گورى، قازاققا كوبىرەك پايدا كەلتىرەتىنى شەكسىز.

ەسكى ۇكىمەت تۇسىندا، قازاقتىڭ باسىنا قاپتاعان قارا بۇلتتاي قالىڭ پالە تورلاعان زاماندا، جۇرت ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن قىزمەت قىلعان، قينالعان ادامدارعا «جۇرتشىل»، «ۇلتشىل» دەگەن تاڭبا باسىلىپ، ولار قوراعا جولاتپايتىن قوتىر مال سىقىلدى شەتكە شىعارىلىپ، الەۋمەت جۇمىسىنان اۋلاق ۇستالدى. قازاققا جانى اشىپ، قازاق ءسوزىن سويلەگەن ادام بولسا، ونى ۇلتشىل دەپ ادەپسىزدىك ەتكەن سيىرداي قىلاتىن بولدى.

توبەلەسكە شىعاتىن ادام سياقتى، ءتوسىن ۇرىپ، تۇلدانىپ «جاساسىن بەيباۋىرمالدىق!» دەگەن قازاق بولسا، قوشەمەت ايتىپ، قول شاپالاقتاپ، توبەسىنە كوتەرەتىن بولدى. قازاقتىڭ كورگەن قورلىعىن، زورلىعىن ايتاتىن ادام بولسا، اۋىزعا قاعىپ سويلەتپەيتىن بولدى. قازاق وزگەرىس ءۇشىن قۇربان بولسا، نەسى قۇرايدى دەۋشى بولسا، ارقاعا قاعىپ، دۇرىس پىكىر وسى دەيدى. سولاي بولىپ تۇرعاندا قازاقتىڭ جۇرتشىل، ۇلتشىل، باۋىرمال قالام قايراتكەرلەرى قالايشا بەلسەنىپ، قالام قايراتىنا كىرىسپەك؟ قالايشا قالامدى قولعا الۋعا كوڭىلى شاۋىپ، ىقىلاسى تۇسپەك؟

قالام قايراتكەرى - جولىن تاستاپ، كورىنگەن جولاۋشىعا ەرە بەرەتىن بۇرالقى يت ەمەس. باۋىرمال بولىپ قالعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى، يا بوياۋمەن ءتۇسىن وزگەرتىپ، يا تۇلەنمەن تۇگىن وزگەرتىپ بەيباۋىرمال بولماسا، ناق ءىشىن وزگەرتىپ بەيباۋىرمال بولا المايدى. جالعىز قالام قايراتكەرلەرى ەمەسقازاققا جانى اشيتىن، باسقا ازاماتتار دا قازاقتىڭ باسقالاردان كورگەن كەمشىلىگىن ايتپاي تۇرا المايدى. ونى ايتىپ وتىرسا، باۋىرمال دەگەن سوزدەن قۇتىلا المايدى. سولاي بولعان سوڭ، يا باۋىرمال دەگەن سوزدەن قاشىپ، بەيباۋىرمال ۇكىمەتتىڭ ىڭعايىمەن بولىپ، قازاقتى باسقالار ءپىسىرىپ جەسىن، شيكى جەسىن ۇندەمەي قاراپ وتىرۋ كەرەك: نە باۋىرمال دەگەن ءسوزدى باسقالار اۋىر ماعىنادا ايتسا دا، قازاق ازاماتتارى اۋىرلاماي، قازاقتىڭ ءسوزىن قايمىقپاي سويلەۋى كەرەك. ەندى وسىعان جەتتىك.

قازاق دەپ اۋىزعا الماي، نە بولسا و بولسىن، قاراعا قوستىق، نە كورسە كوپپەن بىرگە كورەر دەپ وتىرۋعا بولار ەدى، ەگەردە قازاق مادەنيەتى قاسىنداعى حالىقتارمەن بىردەي بولسا. قازاق قاسىنداعى حالىقتار: ورىس، نەمىس، نوعاي، ءجاۋىت، عايريلار.

بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە مادەنيەتى قازاق مادەنيەتىنەن جوعارى. مادەنيەتى جوعارى حالىق - مادەنيەتى تومەن حالىقتى از-كوبىنە قاراماي جەم قىلاتىنى ايداي انىق، كۇندەي جارىق اقيقات. 200 ءمىلىيون (بۇدان ءارى - ميلليون) ءۇندى حالقىن 50 ميلليون اعىلشىن جەم قىلىپ وتىرعانى، 500 ميلليون قىتايدى وزىنەن ون ەسە از جۇرتتار ءاجۋالاپ وتىرعانى - ادام بالاسىنىڭ تەڭدىگى - كەمدىگى مادەنيەتىنە قاراي ەكەندىگىن سىپاتتايدى.

قازاق مادەنيەتى ءجاۋىت، نەمىس، ورىس، قاتتا نوعاي مادەنيەتىندەي بولسا دا، «قازاق» «قازاق» دەپ ايىرا سويلەپ، اۋىز اۋىرتىپ، اۋرە بولماي-اق، كوپپەن بىردەي كورەر دەپ قويار ەدىك. قازاق ايرىقشا ءسوز بولاتىن قالى ايىرىقشا بولعاندىقتان.

قازاق مادەنيەتى قاسىنداعى جۇرتتاردان كەم ەكەنىن بىلە تۇرا، مادەنيەتى زور حالىققا جەم ەكەنىن بىلە تۇرا، قازاقتى جەمتىك ەسەبىندە جەي بەر دەپ قازاق ازاماتتارى تاستاي الا ما؟ ونى قازاق ازاماتتارى ىستەي المايدى. ولاي بولسا، باۋىرمال دەسىن، قازاقشىل دەسىن، ۇلتشىل دەسىن، وعان قۇلاق اۋىرتىپ اۋىرلاماسقا كەرەك.

قازاق قاسىنداعى جۇرتتاردىڭ قاتارىنا جەتىپ تەڭەلۋىنە كەرەك ءىسىمىزدى قولعا الىپ، قاناتتاماساق، قازاق كۇنىن قاراڭ قىلاتىن بەيباۋىرمالدىق ادام اراسىنا جىك سالادى، باۋىر كەرەك ەمەس، «جاساسىن بەيباۋىرمالدىق!» دەپ ايقايلاعانمەن ادام بالاسىنىڭ اراسىنداعى قۇر ايقايمەن جوعالاتىن كورىنبەيدى. مادەنيەت جىگىن جوعالتپاي ءوز جىگىن جوعالتۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. بۇل ايقايدىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس ەكەندىگىنە كوز جەتتى.

الدىمەن باۋىرمالدىق جىگىن جوعالتۋ كەرەك دەپ اداسقاندار اداسا بەرسىن، قازاق ازاماتتارى مادەنيەت جىگىن جويۋ جولىنداعى جۇمىسقا كۇشىن، ءىسىن، سارپ ەتۋ كەرەك. باسقالارمەن مادەنيەتى تەڭەلىپ، جارىسا، جارماسا كۇنەلتۋگە قازاق جەتكەن كۇنى، قازاقتى قاسىنداعىلار قىڭسىلاتۋىن قويادى، قازاق ازاماتتارىنىڭ قازاق ءۇشىن ايىرىقشا قايعىرۋى، قانى قىزۋى جوعالادى، باۋىرمالدىق وزىنەن ءوزى جوعالادى.

مادەنيەت العا باسۋى تىرنەك ءىسى شەبەرلەنۋىمەن، سانا-ساڭىلاۋ كۇشەيۋىمەن بولادى. تىرنەك ىسىنەن شىققان شەبەرلىكتى ونەر دەيمىز، سانا-ساڭىلاۋ كۇشىنەن شىققان ءبىلىمدى عىلىم دەيمىز. بۇل ەكەۋى دە ىشتەن اداممەن بىرگە تۋاتىن نارسە ەمەس، ۇيرەنۋمەن تابىلاتىن نارسە. ۇيرەنۋ دەگەنىمىز - وقۋ. ءسويتىپ، مادەنيەت جۇزىندە حالىقتىڭ العا باسۋى، الداعى جۇرت پەن ارتتاعى جۇرت اراسىنداعى مادەنيەت جىگى جوعالۋى وقۋعا كەلىپ تىرەلەدى.

قازاقتا وقۋ ءىسى قالام قايراتكەرلەرىنە قاراپ تۇرعانى، ولار نە ىستەۋگە كەرەكتىگى وتكەن نومىرلەردە باسىلعان سيەزگە ارنالعان ماسەلەلەردە ايتىلدى. مۇندا ايتايىن دەگەنىمىز: قالام قايراتكەرلەرىنىڭ باس قوسىپ باقىرشىلىعىن سويلەسۋى. قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ءيىۋىن (يۋن - ي.ر.) سيەزىنە «توپولاڭ ۋاقىتىنداعى توي» ەمەس، توپالاڭ كەلمەۋىنە امال قاراستىرايىق دەگەن وي ەدى.

سيەز يىۋىندە بولمادى دەپ قويىۋ كەرەك ەمەس، يىۋىننەن باسقا دا ايلار، كۇندەر كوپ، ءالى دە بولسا باس قوسىپ سويلەسۋ، قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ۇيىمىن جاساۋ كەرەك. جازۋشىلارمىز بىتىراندى بولماي، ۇيىمداسىپ، بىرلەسىپ ءىس ىستەسە، بالكىم ىستەرى بەرەكەلى، ءونىمدى بولار. وزگەرىس بولعانىمەن وزگەرمەي تۇرعان قازاقتا قالىپ كوپ، قاشاننان بەرى، قازاق ىشىنە ءسىڭىپ، ورنىعىپ قالعان قالىپتى وزگەرتۋ وڭدى نارسە ەمەس. باس وزگەردى، باستىق وزگەردى، تورە وزگەردى، باسقاسى ءالى قاراپ تۇر. قازاق كورگەن قورلىق پەن زورلىق كوبەيمەسە، كەمىگەن جوق. جەۋگە جەڭىل تۇرعاندى جەۋ - تابيعي ءىس. تىسكە جۇمساق بولعان سوڭ، قاي ۋاقىتتا دا جەۋگە قازاق جەڭىل بولىپ تۇراتىنى ماعلۇم. قازاقتى بۇرىن جەگەندەر ءالى جەپ وتىر، بۇرىن زورلىق قىلعاندارى ءالى دە زورلىق قىلىپ وتىر. وزگەرىس كىمگە جاعىمدى، كىمگە جاعىمسىز بولىپ شىققانى كوزى بار ادامدار كورەرلىك، ەسى بار ادامدار بىلەرلىك بولدى. وزگەرىستىڭ نەگىزى تارتىس، تالاس بولعان سوڭ تىرشىلىككە قايىم بىتكەن قايراتتىلارعا، كۇن كورۋگە ەپتىلەرگە، دۇنيە جىيىۋعا قۇمار ادامدارعا جاعىمدى بولعانىمەن، مومىندارعا، اق كوڭىل، انايى، اڭقاۋلارعا جاعىمسىز بولعانى شەكسىز.

اقكوڭىلدىلىك، انايىلىق، اڭقاۋلىق تابيعاتتان دا بولادى، تاربيەدەن دە بولادى، ياعني مادەنيەت جوعارى-تومەندىگىنەن دە بولادى. كوبىنەسە مادەنيەتى تومەن جۇرت اقكوڭىل، انايى، اڭقاۋ كەلەدى. سوندىقتان دا مادەنيەت جوعارى جۇرتپەن ارالاسقان جەردە الداۋىنا، ارباۋىنا ءتۇسىپ جەم بولادى. قازاق جەرىندەگى حالىق كوبىنە قازاق پەن ورىس. قازاق مادەنيەتى ورىستان كەم بولعان سوڭ جەم بولاتىنى شەكسىز. ول جەم بولۋدان مادەنيەتى جەتىلگەنشە قۇتىلمايدى. قازاق جەم بولۋدان تۇبىندە دەكىرەت قۋاتىمەن قۇتىلمايدى، مادەنيەت قۋاتىمەن قۇتىلادى.

ۇكىمەت تاراپىنان قازاقتىڭ كازىرگى كۇتەتىن كومەگى - مادەنيەتى جەتىلگەنشە باسقالاردىڭ زورلىعىنان قورعاۋ، مادەنيەتى كوتەرىلۋىنە قولدان كەلگەن جاردەمىن اياماۋ. سولاي بولعان سوڭ قازاق ۇكىمەتى قۇر دەكىرەتىن كوبەيتۋمەن بولا بەرمەي، قازاقتىڭ مادەنيەتىن كۇشەيتۋ جاعىنا كوز سالىپ، كوبىرەك كۇشىن جۇمساۋ كەرەك.

مادەنيەت كۇشەيەدى ونەر-ءبىلىم كۇشىمەن، ونەر-ءبىلىم كۇشەيەدى وقۋمەن. وقۋ ءىسى ساباقتاس ادەبيەتپەن. وقۋ ادەبيەتتى كۇشەيتەدى، ادەبيەت وقۋدى كۇشەيتەدى. وقۋ مەن ادەبيەت ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، ءبىرىن-ءبىرى كوتەرمەلەپ، ءبىرىن-ءبىرىن سۇيرەيدى. وقۋسىز ادەبيەتتىڭ كۇنى جوق، ادەبيەتسىز وقۋدىڭ كۇنى جوق، قازاقتا وقۋ دا، ادەبيەت تە جاڭا عانا كوكتەپ كوزگە ىلىنگەن كۇيدە تۇر. ونىڭ ءوسىپ، ۇلكەيىپ، گۇلدەنۋى ءۇشىن كوپ ءىس، كوپ كۇش كەرەك. سول كوپ ءىستى قولىنان كەلگەنشە ىستەيتىن، سول كوپ كۇش شاماسىنان كەلگەنشە سارپ ەتەتىن قازاق قالام قايراتكەرلەرى.

ول قالام قايراتكەرلەرى بۇل كۇندە ءوز جۇمىسىندا ەمەس، وزگە جۇمىستا ءجۇر. ولاردى وزگە جۇمىستان الىپ، ءوز جۇمىسىنا سالۋ قازاق ۇكىمەتىنىڭ مىندەتى: قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جۇمىسى - ادەبيەت، ادەبيەتسىز وقۋ قۋاتتانۋ جوق، وقۋسىز مادەنيەت قۋاتتانۋ جوق، مادەنيەت قۋاتتانباي قازاق قورلىقتان، زورلىقتان قۇتىلۋ جوق. ورىستان قازاقتىڭ كورىپ وتىرعان وتارشىلىعى، ومىراۋلىعى قازاق مادەنيەتى ورىس مادەنيەتىنەن تومەن بولعاندىقتان. ازاتتىق اسىلى مادەنيەتتە، مادەنيەت كۇشەيۋىنىڭ تەتىگى - وقۋ مەن ادەبيەتتە.

1922 جىل.

يماحانبەت رايحان ساحىبەكقىزى،

حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى،

احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراجاي-ءۇيىنىڭ ديرەكتورى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.      بايتۇرسىنۇلى ا.قالام قايراتكەرلەرى جايىنان // ەڭبەكشى قازاق №29, 8 شىلدە 1922; ەگەمەن قازاقستان، ء(ماتىندى دايىنداعان: كاكىشەۆ ت). 5 اقپان 2000.

2.      ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى: حالقىمىزدىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، عالىم، اعارتۋشى ا.بايتۇرسىنوۆ. - الماتى: ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا، 2001.-305 ب.، ب. 75-80.

3.      بايتۇرسىنوۆ ا. «قازاق قالامگەرلەرى بۇرالقى يت ەمەس» (ماقالانى تالداعان: قامزابەكۇلى د) // ايقىن №126, 12 شىلدە 2007.