بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باس-قارمانىڭ (وگپۋ) قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى (پپ) ماسكەۋگە جىبەرگەن جانە ماسكەۋدە ورتالىق وگپۋ جۇرگىزگەن تەرگەۋمەن تولىقتىرىلعان «بايتۇرسىنوۆ احمەتتى، دۋلاتوۆ مىرجاقىپتى (مير ياكۋبتى) جانە 44 ادام ىشىندەگى باسقالاردى ايىپتاۋ جونىندەگى № 78754 ءىستى» قاراپ شىققان وگپۋ شىعىس ءبولىمى 2-بولىمشەسى باستىعىنىڭ كومەكشىسى پاۆلوۆ 1930 جىلعى 12 ناۋرىزدا ايىپتاۋ قورىتىندىسىن جازىپ، قولىن قويدى (قورىتىندىعا «كەلىسەمىن» دەپ وگپۋ شب باستىعىنىڭ كومەكشىسى سوبولەۆ، «بەكىتەمىن» دەپ وگپۋ شب باستىعى دىكوۆ قول قويعان).

مۇندا ول «اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قازاقستاندا «الاش» دەگەن اتپەن قازاق ينتەلليگەنتسياسىن بىرىكتىرگەن ۇلتشىل پارتيا پايدا بولدى» دەپ، «الاش» پارتياسى سەركەلەرىنىڭ باستاماسىمەن 1917 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جالپىقازاق سەزى شاقىرىلعانىن، سەزدىڭ «قازاقستان (كيركراي) اۆتونومياسىن جاريالاعانىن» جانە «الاش-وردا» دەپ اتالعان ۇكىمەتتى سايلاعانىن ءمالىم ەتتى. ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا ودان ءارى الاشورداشىلاردىڭ ورىس اقگۆاردياشىلدارىمەن بىرلەسىپ cوۆەت وكىمەتىنە قارسى جاساعان ارەكەتتەرىنە شولۋ جاسالىپ، «كولچاك پەن اقتار ۇكىمەتتەرىنىڭ تالقاندالۋى» الاشورداشىلاردى سوۆەت وكىمەتىمەن بەيبىت كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ماجبۇرلەگەنى، سوندا «ولارعا كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن كەشىرگەن امنيستيا قولدانىلعانى» ايتىلدى. سوسىن پاۆلوۆ: «وسى ساتتەن «الاش-وردا» ءوزىنىڭ پارتيالىق جانە ۇكىمەتتىك ۇيىم رەتىندەگى قىزمەتىن دوعاردى، – دەي كەلە، – بىراق كونتررەۆوليۋتسيالىق وزەگىن ساقتاپ قالدى دا ءوزىنىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتىن جالعاستىردى»، – دەپ ءتۇيدى.

انتيسوۆەتتىك قىزمەت، ايىپتاۋشىنىڭ «تاپتىم» دەپ تۇجىرعانىنا قاراعاندا،  قۇددى «بايتۇرسىنوۆ پەن ەرمەكوۆ 1921 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدە، سوندا جۇرگەن ۆاليدوۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن» شاقتان باستالعان ەكەن. ولار «قۇپيا ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگى تۋرالى كەلىسكەن» كورىنەدى. ۇيىمنىڭ ورتالىعى رەتىندە ورىنبور تاڭداپ الىنىپتى. ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «ۇيىمعا بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، وماروۆ ەلدەس، بولعانباەۆ، ءادىلوۆ دىنمۇحامەد جانە باسقالار كىرگەن. 1921 جىلعى قىستىڭ سوڭىندا دۋلاتوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ ءحاليلدىڭ باستاماسى بويىنشا وسىنداي ۇيىم تاشكەنتتە قۇرىلدى. وسى ەكى ۇيىم ارنايى وكىلدەرى ارقىلى بۇحارادا جاسىرىن جاعدايدا جۇرگەن، ورتا ازيالىق كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدى باسقاراتىن ۆاليدوۆپەن بايلانىسىپ تۇردى» دەلىنگەن.«ۆاليدوۆ ۇيىمىنىڭ» باسشىلارىمەن بولعان كەلىسسوزدەن كەيىن، «الاش-وردا» ۇيىمىنىڭ وكىلى ءادىلوۆ فەرعانادا ارەكەت ەتىپ جۇرگەن «جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلىق شايكاسىنا» «قازاق باسماشى جاساعىن قۇرۋ ماقساتىمەن» جىبەرىلىپتى. ۆاليدوۆ پەن مۇستافا شوقاەۆ شەتەلگە قاشقاننان سوڭ «الاشورداشىلار» ءبىرىنشى كەزەكتە ولارمەن شەتەلگە وقۋعا جىبەرىلگەن جاستار ارقىلى قۇپيا بايلانىس ورناتقان ەكەن. سوسىن سوۆەت وكىمەتىمەن اشىق كۇرەسۋ تاكتيكاسىن كەڭەس اپپاراتىنا (اسىرەسە ناركومپروس پەن باسپاسوزگە) جانە پارتياعا كىرىپ الۋ تاكتيكاسىنا اۋىستىرىپتى. «جاستاردىڭ باسىن اينالدىرۋ» سالاسىنا نەعۇرلىم كوبىرەك كوڭىل بولسە كەرەك. ماسكەۋدەگى جاسىرىن «القا» ادەبي ۇيىرمەسى ورىنبور، قىزىلوردا جانە تاشكەنتپەن بايلانىستا بولعان، ءوز يدەيالارىن قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى ناسيحاتتاۋعا ءمان بەرىپتى. 1927 جىلعى «اعىلشىن-سوۆەت قارىم-قاتىناسى بۇزىلعان» جانە 1928 جىلعى «قازاقستاندا باي مۇلكى تاركىلەنگەن ۋاقىتتان» باستاپ، ايىپتالىپ وتىرعان الاشورداشىلار «جاپپاي قازاق قوزعالىسىن كوتەرۋ ءۇشىن» قىرعا كەتۋگە دايىندالا باستاعان كورىنەدى. وسى ماقساتقا الاشورداشىلار الدىمەن «بايلاردىڭ قارۋلى شايكالارىن» پايدالانباق بولىپتى، «ولارعا دۋلاتوۆ قاجەت ساتتە باتىس قىتايدا جاسىرىنىپ قالۋعا مۇمكىن بولۋ ءۇشىن وكىمەتتەن الىسىراق، قىتاي شەكاراسىنا جاقىنىراق» ءجۇرۋدى تاپسىرسا كەرەك. «شايكا» باستىعىنا اينالعان «دۋلاتوۆ اسقار، 61 جاستا... ءوزىنىڭ ءىنىسى، كونتر-رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى دۋلاتوۆ مىرجاقىپپەن بايلانىستا بولعاندىقتان، قوستاناي وكرۋگى، ناۋرىزىم اۋدانىندا كونتررەۆوليۋتسيالىق بايلار توبىن قۇردى». ايىپتاۋشىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، قوستاناي وكرۋگىندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق ەرەۋىل «الاشورداشىلاردىڭ» تۋرا وسى دايىندىعىنىڭ سالدارى بولاتىن. تەرگەۋ ماتەريالدارى بويىنشا ىسكە تارتىلعانداردىڭ: «1) 1921-22 جج. استىرتىن ۇيىم قۇرعانى; 2) شەكارادان تىس جۇرگەن ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتقانى; 3) كۇش دايىنداۋعا با-عىتتالعان قىزمەتى (جاستاردىڭ باسىن اينالدىرۋ – «القا» ۇيىرمەسى، بايلارمەن بايلانىس ورناتۋ جانە ت.س.س); 4) سوۆەت وكىمەتىنە قارسى، ونى قۇلاتۋ ماقساتىمەن قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىندىق جاساۋعا قاتىسقان كونتررەۆوليۋتسيالىق ىستەرى دالەلدەندى» دەگەن ۇيعارىم جاسالدى.

سونىمەن  بىرگە، ايىپتاۋ  قورى-تىندىسىندا «الاشورداشىلاردىڭ باسقارۋشى توبى» اسقار دۋلاتوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل بايلار توبىمەن قاتار «الىستا جاتقان سارىسۋ اۋدانىنداعى ءادىلوۆتىڭ بانداسىنا ۇلكەن مىندەت ارتتى» دەپ كورسەتىلدى. قورىتىندىنىڭ «ءادىلوۆتىڭ بانداسى» دەپ اتالعان تاراۋىندا وعان سيپاتتاما بەرىلگەن. «باندانىڭ» باسىندا «...ساياسي قاۋىپتى جانە قىلمىس جاساعان قىلمىسكەر تورتەۋ – بايسەيىت، مۇقىش، اسقار جانە ءابۋالى ادىلوۆتەر» تۇرعان ەكەن. بايلاردىڭ قوجالىقتارىن تاركىلەۋگە دايىندىق جۇرگىزىلگەن كەزەڭدە ادىلوۆتەر «سارىسۋ اۋدانىنىڭ بارلىق بانديتتىك ەلەمەنتتەرىن وزدەرىنىڭ ماڭىنا توپتاستىرىپ، كامپەسكەگە قارۋلى قارسىلىق كورسەتۋ ءۇشىن جيناۋعا تىرىسقان» كورىنەدى. بۇعان دالەل رەتىندە: «1928 جىلدىڭ جازىندا ولار جەكەلەگەن شايكالاردىڭ باستىقتارى كەنشىموۆ مادىبەك، توقمانباەۆ باقاي جانە ابدىكەەۆ بيتىمبايمەن جينالىس وتكىزدى» دەيدى. ولاردىڭ ءبارى بايسەيىت جانە مۇقىش ادىلوۆتەرمەن بىرگە «1922 جىلى ميليتسيونەرلەر جاساعىن قارۋسىزداندىرۋعا جانە جاساق باستىعى ابۋباكىروۆتى اتۋعا قاتىسقان» دەپ كورسەتىلگەن. الايدا 1928 جىلعى تاركىلەۋ (كونفيسكاتسيا) ناۋقانىندا قايسىسىنىڭ جانە اتالعان «باندانىڭ» ناقتى نە ىستەگەنى، «باندا» مۇشەلەرىنىڭ قازتسيك دەكرەتىن جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەن ۇكىمەتتىك كوميسسياعا نە بىرىگىپ، نە جەكەلەي قانداي قارسىلىق كورسەتكەندەرى جونىندە ەشتەڭە ايتىلمايدى.

وسى «ايىپتاۋ قورىتىندىسى» بويىنشا 1930 جىلعى 4 ساۋىردە شى-عارعان وگپۋ القاسىنىڭ ۇكىمىمەن اعايىندى ادىلوۆتەر ىشىنەن 28 جاسار مۇقىش (دىنشە، دىنمۇحامەد) ءادىلوۆ اتۋ جازاسىنا، ونىڭ ءىنىسى، 24 جاسار اسقار، اعالارى ابۋباكىر (37-دە), ءابۋالى (39-دا) ادىلوۆتەر جانە بايسەيىت-مۇقىش «بانداسىمەن» قاتىسى، ياكي بايلانىسى بولعان تۋىستارى، اۋىلداستارى مەن تانىستارى اكپار ىبىراەۆ، نۇرلان كارىباەۆ، اعابەك بايدۋللاەۆ، مۇحامەديا ارعىنباەۆ، ارتىقباي ءالين، مادىبەك كەنشىموۆ، ءتاجىباي قۇلمۇراتوۆ، بارلىعى 16 ادام، ءتۇرلى مەرزىمگە كەسىلدى. بايقالىپ تۇرعانداي، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ العاشقى تولقىنىندا، تۇتقىنداردى وگپۋ بۋتىركا تۇرمەسىندە قوسىمشا تەرگەپ، ءتۇرلى جازالاۋ شاراسىن قولدانعان رەپرەسسياعا اعايىندى ءتورت ءادىلوۆ ىلىكتىرىلگەن. ولاردىڭ ءبارىنىڭ اعاسى – «ساياسي قاۋىپتى جانە قىلمىس جاساعان قىلمىسكەر تورتەۋدىڭ» ۇلكەنى بايسەيىت ءادىلوۆ جازالانۋشىلار تىزىمىندە جوق (ونىڭ ەسىمى 12 ناۋرىزداعى جازا سۇرالعان ايىپتالۋشىلار تىزىمىنە دە كىرمەگەن). نەگە؟ سەبەبى ول وگپۋ جاساعى جۇرگىزگەن  تۇتقىنداۋ وپەراتسياسى كەزىندە وققا ۇشقان بولاتىن. بايسەيىتتى قاماۋ ءۇشىن شۋ بويىنداعى قۇمعا اتتانعان قارۋلى جاساق قۇرامىندا ءجاسوسپىرىم باۋىرجان مومىشۇلى دا بار ەدى. بەرتىندە باۋكەڭ ءوزىنىڭ بيوگرافى جازۋشى مامىتبەك قالدىبايعا ايتقان ەستەلىگىندە قۇم ىشىنە تىگىلگەن جالعىز ءۇيدى جاساق قورشاۋعا الىپ، جاۋىنگەردىڭ ءبىرى سىرتتان وق اتقان كەزدە قازا تاپقان بايسەيىت ءادىلوۆتىڭ سۇيەگىن تۇيەگە ارتىپ الىپ كەلە جاتقاندارىندا ونىڭ ءىنىسى دىنشە-مۇقىش ءادىلوۆتى قولعا تۇسىرگەن جاساقپەن كەزدەسىپ، اۋدان ورتالىعىنا بىرگە بارعاندارىن ايتقان ەكەن. ال «جارتىفەودالدار» وپەراتسياسىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ جەتەكشىسى چەكيست يليا شۋميلوۆ ءوزى باسقارعان گپۋ قارۋلى جاساعى دىنشەنى 1928 جىلعى 17 جەلتوقساندا تۇتقىنداعانىن جاساعان اكتىسىندە اتاپ كورسەتىپتى. دەمەك بايسەيىت تە سول كۇنى قازا بولعان. تيىسىنشە تەرگەۋ امالدارى ونسىز جۇرگىزىلدى، تەرگەۋ ماتەريالدارىندا ونىڭ ءولىمى جايىندا ەشتەڭە ايتىلماعان، بىراق «قىلمىستىق ىستەرىن» دالەلدەيتىن جاناما دەرەكتەر بارشىلىق.

سوۆەت بيلىگىنە دەيىنگى جانە رەسپۋبليكا قىزمەتىندەگى
ءومىر جولى

اعايىندى ادىلوۆتەردى تۇتقىنعا الۋ ءۇشىن نەلىكتەن ارنايى قارۋلى جاساق جۇمسالعان؟ ولاردىڭ ەكەۋى دە قازاقتىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنا، ودان كەڭەس قۇرىلىسىنا بەلسەنە قاتىسقان قايراتكەرلەر بولاتىن. كەزىندە ون جىل اتتان تۇسپەي، رەسەيدىڭ يمپەريالىق اسكەرىمەن ۇزاق جىلدار سوعىسقان ۇلت-ازاتتىق كۇرەس كوسەمى كەنەسارى حاننىڭ تۋ ۇستاۋشىلارىنىڭ، سەنىمدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى مىڭجاسار باتىردىڭ نەمەرەلەرى ەدى. حان كەنە باستاعان كوتەرىلىس جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن جۇرت وتارلاۋشىلاردىڭ جاڭا تارتىبىنە كوندىككەن. اقمولا بەكىنىسى دە بىرتىندەپ بەيبىت ومىرگە بەيىمدەلگەن-ءتىن. رەسەيدىڭ ساۋدا كاپيتالى قىرعا سۇعىنا ەنىپ، بىرتە-بىرتە بەكەم ورىن تەۋىپ كەلە جاتتى. ۇلكەن جارمەڭكەلەر اشىلىپ، اقمولا ءىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالدى. مال باعۋشى قازاقتار ءىرى قارالارى مەن ۇساق تۇياقتارىن وسىندا ايداپ اكەلىپ، يمپەريانىڭ فابريكا-زاۋىت بۇيىمدارىنا ايىرباس جاساۋدى ادەتكە اينالدىردى. وتارلاۋشىلار مەن كوشپەندىلەر اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق ناتيجەسىندە ورناعان ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس بىرتىندەپ جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءوزارا ارالاسۋىنا، ءبىر-بىرىمەن «تامىر» بولۋىنا ۇلاسقان. سونداي دوستىققا يكەم، ەتى ءتىرى جانداردىڭ ءبىرى – مىڭجاسار باتىردىڭ ۇيەزدەگى الىس اۋىلدان شارۋا ىڭعايىمەن قالاعا كەلگىشتەپ جۇرەتىن ۇلى ءادىل ەدى. ول اقمولادان «تامىر» تاپقان دا، 1887 جىلى تۋعان ۇلكەن ۇلى بايسەيىتتى سول «تامىرىنىڭ» كومەگىمەن قالاداعى باستاۋىش ۋچيليششەگە تۇسىرگەن بولاتىن.

بايسەيىت اكە ەڭبەگىن اقتادى. جاقسى وقىپ، اقمولا مەكتەبىنەن كەيىن ومبىدا مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىردى. وقۋدان سوڭ بولىستىق كەڭسەلەردە حاتشىلىق قىزمەت اتقارادى، ءتىلماش بولىپ ىستەيدى. ەل-جۇرت ىشىندە بەدەلدى بولدى، جەرلەستەرى بۇل ءبىلىمدى، ىسىنە ادال، ءادىل جىگىتتى سۇيىسپەنشىلىكپەن «اق بايسەيىت» دەپ اتادى. بايسەيىتتى ۇلگى تۇتقان ءوز ءىنىسى دىنمۇحامەد (دىنشە، مۇقىش) ءادىلوۆ پەن نەمەرە ءىنىسى جانايدار سادۋاقاسوۆ جانە وزگە دە اۋىل بالالارى ونىڭ اقىلىمەن اقمولاعا وقۋعا باردى. قاتار اۋىلدا ءوسىپ، ءنىلدى مەكتەبىنەن ساۋات اشقان ساكەن سەيفۋللين دە اقمولادا بۇلارمەن بىرگە وقىدى. اقمولادان كەيىن دىنمۇحامەد، جانايدار، ساكەن ۇشەۋى دە بايسەيىت كورسەتكەن ۇلگىمەن وقۋلارىن دالا ءۋالاياتىنىڭ استاناسى ومبىدا جالعاستىردى. سوندا العاشقى ساياسي مەكتەپتەرىنەن ءوتتى. تورتەۋى دە قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىستى. ازاتتىق قايراتكەرلەرى سا-پىنداعى وسى ازاماتتاردىڭ ءبارى دە قازاق ەلىندە سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋشىلار قاتارىندا ءجۇردى. بايسەيىت ءادىلوۆ، ساكەن سەيفۋللين، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ ۇشەۋى 1920 جىلعى 4-12 قازاندا وتكەن سوۆەتتەردىڭ قۇرىلتايشى سەزىندە اۆتونوميالىق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى كىندىك وكىمەتى كازتسيك (قازاتكوم) قۇرامىنا  مۇشە بولىپ سايلاندى. جانايدار سادۋاقاسوۆ بۇل كەزدە ۇيەزدىك بۋىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقاراتىن (ول ورتالىق اتكومعا 1922 جىلى سايلانىپ، جاۋاپتى حاتشى لاۋازىمىندا ىستەگەن). ءسويتىپ، ءبارى دە جاس رەسپۋبليكانىڭ العاشقى مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرى قاتارىندا ءجۇردى.

وسى ءتورت تۇلعانىڭ ۇلكەنى بايسەيىت ءادىلوۆ پەن ونىڭ ءىنىسى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ ۇلت زيالىلارىنا قارسى باعىتتالعان ساياسي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تول-قىنىندا قۇربان بولعان. بايسەيىت، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1928 جىلعى 17 جەلتوقساندا شۋ وزەنىنىڭ قۇمدى القابىندا، دىنمۇحامەد 1930 جىلعى 21 ساۋىردە ماسكەۋدە وققا بايلاندى (ايتا كەتۋ كەرەك، لاگەرلەرگە ايدالعان ادىلوۆتەر ىشىنەن اسقار عانا امان ورالدى). ال ساكەن سەيفۋللين مەن جانايدار سادۋاقاسوۆ ۇلكەن تەررور قىزعان 1938 جىلعى 25 اقپاندا الماتىدا اتىلدى.

1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن ايرىقشا جانداندىرعانى بەلگىلى. مونارحيانىڭ جويىلۋىن بوستاندىققا بالاعان بايسەيىت ءادىلوۆ سەكىلدى ازاماتتار جەر-جەردە وزدەرىن-وزدەرى باسقارۋدى كوزدەيتىن جينالىستار، سەزدەر وتكىزە باستادى. بايسەيىت ومبىدا 1917 جىلعى 25 ءساۋىر – 7 مامىر ارالىعىندا بولعان اقمولا وبلىستىق قازاق سەزىنە اقمولا ۇيەزى قازاقتارىنىڭ دەلەگاتى رەتىندە قاتىستى. ايگىلى «تار جول، تايعاق كەشۋدە» ساكەن بۇل جايىندا: «جيىلىسقا ءبىز اقمولادان قۇسايىن فەلدشەر مەن بايسەيىتتى جىبەردىك. بۇلارمەن بىرگە ءوز بەتتەرىمەن قىردىڭ ءبىر-ەكى جۋاندارى دا كەتتى. ءبىرى تاما جانتورە، ءبىرى ...قورجىنكولدىڭ ولجاباي بولىسى. سول جيىلىستا وبلىستىق قازاق كوميتەتى سايلاندى»، – دەپ جازدى. اتالمىش اقمولا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە بايسەيىت ءادىلوۆ وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. سەزدەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت كوميتەتتىڭ اپپاراتىندا قىزمەت اتقارۋعا ومبىدا قالدى. قازاق اتكومى باسقارۋ شارۋالارىن قالاداعى وزگە دە وبلىستىق ۇيىمدارمەن ۇيلەستىرۋ ماسەلەسىن قاراستىردى. سونداي-اق جەر-جەردە جاڭا جاعدايعا بايلانىستى ۇيىمداستىرۋ جانە ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جاستاردىڭ «بىرلىك» ۇيىمى مۇشەلەرىنەن كوميسسارلار جاساقتادى. وسى ورايدا ەسكە تۇسىرە كەتەيىك، «تار جول، تايعاق كەشۋدە» اقمولاعا 1918 جىلعى مامىردا ومبىدان قازاق كوميتەتىنىڭ كوميسسارلارى رەتىندە دىنمۇحامەد (دىنشە) ءادىلوۆ پەن قوشمۇحامەد (قوشكە) كەمەڭگەروۆ كەلگەنى ايتىلادى. ساكەن: «ولار كەلگەن سوڭ ۋەزدىك قازاق كوميتەتىن ەندى اشتىق. قازاق كوميتەتى قازاق ىستەرىن باسقاراتىن بولدى. بىراق كۇش، ۇكىمەت، دەگەنمەن، ۋەزدىك كوميسساردىڭ بيلىگىندە»، – دەي كەلىپ، اتقارعان جۇمىستارىنان حاباردار ەتەدى. قازاق كوميتەتى ەل ىشىندەگى داۋلى ىستەردى قاراعان، كۇردەلى ماسەلەلەر بويىنشا وبلىستىق كوميتەتكە قاتىناس قاعازدار جىبەرىپ، ورىس ۇيەزدىك كوميتەتى مۇشەلەرىمەن پىكىر تالاستىرىپ تۇرعان. ولار، سونداي-اق، «حالىق اراسىندا زاڭ، ءبىلىم تاراتۋ، جاڭا ساياسات ىستەرىنە قاتىسۋ» جۇمىستارىن جانداندىرۋ ماقساتىمەن «جاس قازاق» اتتى جاستار ۇيىمىن اشتى. «توراعاسى – ساكەن سەيفۋللين، مۇشەلەرى: ءادىلۇلى، ايباسۇلى، اسىلبەكۇلى، سەرىكبايۇلى، نۇركەنۇلى. ...جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، قازانداي قايناپ، قازاق كوميتەتى مەن «جاس قازاق» ىستەرى جۇرە باستادى»، – دەيدى ساكەن مەمۋارىندا. 1917 جىلعى شىلدە ايىندا ورىنبوردا ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى بولدى. ودان كەيىن تامىزدا اقمولادا ۇيەزدىك قازاق سەزى ءوتتى. وسىلاردى حابارلاي كەلە، ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋدە»: «كوميتەت سايلاۋى بولدى. كوميتەتكە «جاس قازاقتىڭ» باستىقتارىنان ەشكىمدى كىرگىزبەدى. ءسۇيتىپ، ءبىز كوميتەتتەن شىعىپ قالدىق»، – دەپ اعىنان جارىلدى. اقمولادان قوشكە مەن دىنشە ومبىداعى وقۋلارىنا، بىركە (ايباسوۆ) اتباسارعا، ءوز ەلىنە كەتتى. ال كۇزدە ومبىدان اقمولاعا بايسەيىت ءادىلوۆ ورالدى. ساكەنمەن بىرگە «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىستى. ۇيىم جينالىسىنا ءسا-كەن توراعا، بايسەيىت حاتشى بولىپ، قازاق كوميتەتىن قۋعا قاۋلى الدى... ايگىلى مەمۋارىندا ساكەن: «وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن الەۋمەت، ساياسات مايدانىنداعى كۇرەسىمىز بۇرىنعىدان دا ەكپىندى بولدى»، - دەپ حابارلايدى. بۇل كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا «تار جول...» كۋالىك ەتەتىندەي، ساكەنمەن بىرگە بايسەيىت تە ءجۇردى. سول شاق جايىندا ساكەن «ورىس جانە قازاق جولداستارمەن ءبارىمىز بىرىڭعاي اقمولاعا سوۆەت ورناتۋ جولىندا تالاس-تارتىس مايدانىنا شىقتىق» دەيدى. 1918 جىلعى اقپاندا ۇيەزدىك وكىلدەر جينالىسى اشىلدى. «جيىلىسقا كەلگەن وكىلدەردىڭ كوبى – مايداننان قايتقان مۇجىق سولداتتار، – دەيدى مەمۋارشى. – كەدەي مۇجىقتار، كەدەي بۇقارا قازاقتار جانە سپاسسكى زاۆودىنىڭ جۇمىسكەر وكىلدەرى. ...جيىلىس وكىلدەرى ءبىراۋىزدان سوۆەت ۇكىمەتىن «ءوز ۇكىمەتىمىز» دەپ جاريالادى. ...ۋەزدىك قالالىق سوۆدەپ سايلاندى». سوۆدەپتىڭ 45 مۇشەسى قۇرامىندا ساكەن، بايسەيىت، عالىم ابۋباكىرۇلى بولدى. بايسەيىت ءادىلوۆ التى ادامنان قۇرالعان باسقارما مۇشەلىگىنە سايلانىپ، ۇيەزدىك ميليتسيا باستىعى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى.

وسىلاي بايسەيىت ءادىلوۆ ساكەن سەي-فۋللينمەن بىرگە اقمولا وڭىرىندە كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا بەلسەنە كىرىسكەن. بۇل كەزدە، 1918 جىلعى ساۋىردە، بۇكىلقازاقتىق «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن ورال وبلىستىق زەمستۆو باستىعى حالەل دوسمۇحامەدوۆ باستاعان دەلەگاتسيا «ماسكەۋگە بارىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باستىقتارىمەن سويلەسەدى، دوسمۇقامبەتۇلدارى «لەنينمەن، ستالينمەن اۆتونوميا تۋرالى سويلەسىپ جاتىرمىز»... دەپ بوكەيحانۇلىنا تەلەگرامما سوعادى، – دەيدى ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋدە». – سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باستىقتارى قازاق اۆتونومياسىن سولارعا بەرەدى. ...بۇل قالاي؟ تەز «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جيىلىسىن جاسادىق. اۆتونوميا تۋرالى بايانداما جاسادىق. ...قارارى مىناۋ: «...قازاق حالقى وقىماعان، نادان. كەدەيلەرى، ەڭبەكشىلەرى ءالى بايلاردىڭ، تورەلەردىڭ ىقپالىندا. كەدەيدەن شىققان، كەدەيدى جاقتايتىن وقىعاندار از. قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبى بايلاردى، تورەلەردى باستاپ، «الاشوردا» بولدى. «الاششىلداردى» بولمەي، قازاققا قازىر اۆتونوميا بەرسە، «الاشورداشىلار» يەلەنىپ كەتەدى. «الاشوردا» العان اۆتونوميانىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەرەگى جوق...» وسىنداي ۇعىمعا تابان تىرەگەن ساكەن مەن بايسەيىت باستاماشى بولىپ، اقمولا ۇيەزى قازاق كەدەيلەرىنىڭ سەزىن شاقىرادى. «سەزد دە ءبىراۋىزدان جاڭاعى «جاسقازاق» ۇيىمىنىڭ قارارىنداعى قاۋلىعا كەلدى، – دەپ جازدى ساكەن اتاقتى مەمۋارىندا. – «الاشوردانىڭ» العان اۆتونومياسىنىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەرەگى جوق. اۆتونوميانى وزىمىزدەن وقىعاندار كوبەيگەندە الامىز» دەپ سەزگە قاۋلى شىعارتتىق. وسىنى ايتىپ سەزدىڭ اتىنان ستالينگە تەلەگرامما سوقتىق. تەلەگراممانى اقىلداسىپ وتىرىپ جاساسقان: مەن، بايسەيىت ءادىلۇلى، ابدوللا اسىلبەكۇلى، باكەن سەرىكبايۇلى، جۇماباي نۇركەۇلى، نۇرعايىن بەكمۇقامبەتۇلى ءبارىمىز ەدىك. جازعان بايسەيىت ءادىلۇلى ەدى. جوندەپ جازعان مەن ەدىم». ازاتتىق اڭساعان ازاماتتار ەكى جولمەن – جالپىۇلتتىق جانە تاپتىق جولدارمەن جۇرگەندە – بىرىندەگىلەردىڭ (تاپشىل ساكەن، بايسەيىت پەن سەرىكتەرىنىڭ) ەكىنشىسىندەگىلەردى (ۇلتشىل الاشورداشىلاردى) ۇناتپاي، قالاماعاندىقتارىنان، دۇرىسىندا ەلدىك مۇددەنى تەرەڭنەن ويلاي الماعاندىقتان 1918 جىلعى كوكتەمدە جاساعان ءىس-ارەكەتى وسىنداي بولعان ەدى...

سوۆەتتىك ميليتسيا باستىعى بايسەيىت ءادىلوۆ اقمولا ۇيەزىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى اۋىلداردى ارالاپ كەلەدى دە، ساكەنگە: «...الگى قوقان اۆتونومياسىنىڭ باستىعى مۇقامەتجان تىنىشبايۇلى مەن سەرىكباي اقايۇلىنا كەز بولدىم. ...تۇركىستان جاعىنان جىلىستاپ قاشىپ كەلەدى ەكەن»، – دەيدى (بۇل قوقانداعى تۇركىستان اۆتونومياسى 1918 جىلعى اقپاندا اسكەري كۇشپەن قانعا بوياتىلىپ قۇلاتىلعاننان كەيىن بولعان وقيعا). قالاي كەزدەسكەنىن اڭگىمەلەيدى. «قاستارىنا باردىم. ەكەۋى دە ءبىرتۇرلى تۇستەرى بۇزىلىپ، ساسىپ، مەنىمەن تۇرەگەلىپ امانداستى. سونان سوڭ امانداسىپ، كوڭىلدەرىن ورنىقتىردىم. ...تيگەم جوق. قايتا، جۇرەتىن جوندەرىن تۋرالاپ، جولداعى ەلدەرىن ايتىپ جىبەردىم...». ونىسىنا ساكەن اشۋلانادى. «ءمىنى، ساياسي دۇشپانىنا، «الاشوردا» باستىقتارىنا، بايسەيىت بۇيتكەن...» دەپ ەسكە الادى كەيىن «تار جولدا...». دەگەنمەن «ساياسي دۇشپاندارى» وزدەرىنە جاسالعان جاقسىلىقتىڭ قارىمىن قايتارادى: ءبىر ازاتتىق قوزعالىسىندا جۇرگەندەرىن ويلاعاندىقتان جولداعان بولار، اقمولادا سول جازدا سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتىپ، سوۆدەپشىلەردى تۇرمەگە سالعان اقتارعا سەمەيدەگى «الاشوردا» ۇكىمەتىنەن بايسەيىتتى بوساتۋدى سۇراعان جەدەلحات كەلەدى. الايدا اقتار ونى اباقتىدان شىعارمايدى. «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» «اقمولا تۇرمەسىندە» اتتى تاراۋىندا بۇل وقيعا كەڭىرەك اڭگىمەلەنگەن. تۇرمەگە، بالاسىنا جولىعۋعا كەلىپ جۇرگەن بايسەيىتتىڭ اكەسى ءادىل وباعا شالدىعىپ، قايتىس بولادى. سوندا بايسەيىت پەن ساكەن تۇرمەدەن قاشىپ كەتۋ جوسپارىن قۇرادى، بىراق ول جولى تەك بايسەيىت قانا قاشىپ شىعا الادى...

سوۆەتتىك نەگىزدەگى اۆتونوميا جاريا-لاۋعا دايىندىق جۇمىستارىن 1919 جىلعى 10 شىلدەدە قۇرىلعان قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت جۇرگىزگەنى، وسى قازرەۆكومنىڭ 1920 جىلعى 26 تامىزدا بەلگىلى لەنيندىك دەكرەتتىڭ شىعۋىنا مۇرىندىق بولىپ، سول جىلعى قازاندا ورىنبوردا قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزىن وتكىزۋمەن قىزمەتىن اياقتاعانى ءمالىم. قۇرىلتايشى سەزدە ساكەن سەيفۋللين مەن بايسەيىت، دىنمۇحامەد ادىلوۆتەر رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا شاڭىراق كوتەرگەن قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (قازتسيك-ءتىڭ) مۇشەسى بولىپ سايلاندى. 1920 جىلعى 16 قازاندا وتكەن قازتسيك پرەزيديۋمىنىڭ وتىرىسىندا قازاتكوم مۇشەلەرىنە اتقاراتىن مىندەتتەرىن ءبولىپ بەرۋ ماسەلەسى قارالدى. دىنمۇحامەد ءادىلوۆ قازتسيك-ءتىڭ 6 مۇشەسى قاتارىندا «حالىق كوميسسارياتتارى القالارىندا جۇمىس ىستەۋ جانە ولاردىڭ بولىمدەرىن باسقارۋ ءۇشىن ورتالىقتا قالدىرىلسىن»، ال بايسەيىت ءادىلوۆ قازتسيك-ءتىڭ وزگە 7 مۇشەسىمەن بىرگە «سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىندا ۇيىمدىق-پارتيالىق جانە اكىمشىلىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن» ءسىبىر رەۆكومىنداعى قازاتكوم وكىلىنە كومەككە جىبەرىلسىن دەگەن قاۋلى الىندى. ءسويتىپ بايسەيىت ومبى گۋبەرنياسى قۇزىرىندا قالىپ تۇرعان قازاق وبلىستارىن جاس رەسپۋبليكا تۋى استىنا جيناۋ شارۋالارىنا اتسالىستى...

بيلىك پەن ادىلەتتىلىك

1922 جىلدىڭ سوڭىندا بايسەيىت ءادىلوۆ سوۆەت وكىمەتى اتىنان سالىق جيناۋ جەلەۋىمەن ەل ىشىندە جۇگەنسىزدىككە جول بەرىپ، حالىقتىڭ ار-ۇياتىنا ءتيىپ جۇرگەن اقمولا ۇيەزى اتكومىنىڭ قارۋلى ۇلكەن توپتى باسقارعان وكىلىن اۋىزدىقتاۋعا قاتىسادى. بۇل ءجايت وگپۋ جۇرگىزگەن №78754 ىستەگى ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا «ادىلوۆتەر – مۇقىش پەن بايسەيىت «قارا نوعاي» دەگەن لاقاپ اتى بار ابۋباكىروۆتى جانە ونىڭ جولداسى شالانى ءولتىرۋدى ۇيىمداستىردى» دەپ كورسەتىلگەن. وقيعا بىلاي بولعان-تىن. 1922 جىلدىڭ كۇزىندە، اقمولا جانە قارقارالى ۇيەزدەرى حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءىرى بارىمتاشىلىق ارەكەتتەر ورىن الىپ تۇرعاندىقتان، اقمولا ۇيەزدىك اتكومى ەل ىشىندەگى قارىم-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋ جونىندە كوميسسيا قۇرىپ، توراعالىعىنا عالىم ابۋباكىروۆتى بەكىتەدى. كوميسسيا ەلەۋلى ناتيجەگە قول جەتكىزە الماي، قايتىپ كەتەدى، ال ابۋباكىروۆ سالىق جيناۋدى جەلەۋ ەتىپ، قاراماعىنداعى سەگىز ميليتسيونەرمەن ەل ىشىندە قالىپ قويادى. جاساعىن جاڭا ادامدارمەن تەز ۇلعايتادى. شالا جولداسباەۆ وڭ قولى (كومەكشىسى) بولادى. جاساق اقتاۋ جانە ورتاۋ بولىستارىندا وتە ورەسكەل ارەكەتتەرگە جول بەرەدى. وكىمەت اتىنان كەلىپ، بەيباستاقتىق جاساپ جۇرگەن ابۋباكىروۆتىڭ ءىس-ارەكەتىنە جۇرت شاعىمدانادى. سوعان بايلانىستى اقمولا وكىمەت ورىندارى تارتىپسىزدىكتى جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن كوممۋنيستىك ۆزۆود جۇمسايدى، الايدا قارۋلى تەكەتىرەس تە وڭ ناتيجە بەرمەيدى. ابۋباكىروۆ جاساعىمەن تاراقتىلارعا قاراي جىلجىپ، شۋ وزەنى بويىنان ورىن تەبەدى. سوندا وزىنە قىستاۋ جاساپ الادى. قىستاۋ ماڭىنا قىز-كەلىنشەكتەرى بار ۇيلەردى كوشىرتىپ اكەلىپ، اينالا قوندىرادى. كۇنىنە كەشكىسىن ايەلدەر مەن قىزداردى الدىرتىپ، ساۋىق قۇرادى. «ەلدىڭ قىز، كەلىنىنە ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن قارا نوعاي مەن شالانىڭ بار سۇمدىعىن كوردىك، بىلدىك. ...ارقادان شۋعا كەلىپ، سالىق جينايمىز دەپ، قىستاپ قالدى دا، بەيكۇنا ەلدىڭ ارىنا ءتيدى عوي... ءا، ءبىزدىڭ كوزىمىز وسىنداي قاسىرەتتى كوردى. ...بايسەيىت پەن مۇقىش كەلدى دە، «كوپ اسقانعا ءبىر توسقان» جاساپ، ەكى نالەتىنى ۇستادى. شۋدىڭ بويى شۋلاپ كەتتى»، – دەيدى قاراعاندى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى زۇكەش اجەي (ەستەلىگىن يليا جاقانوۆ جازىپ الىپ، «قارابۋرا» جيناعىندا جاريالاعان). ەلدىڭ قارانوعاي-شالا زورلىعىنان قالاي ار-نامىسى تاپتالىپ، قورلانعانىن جانە وقيعانىڭ قالاي اياقتالعانىن دۋلات شالقارباەۆ كوزى ءتىرى كۋالەر ەستەلىگى نەگىزىندە جازعان «ەلىم دەپ وتكەن ەرلەر-اي» اتتى ماقالاسىندا جانە «اقيىقتار» كىتابىندا جان-جاقتى اڭگىمەلەگەن.

1928 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قىزىلوردادا گپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋىندە مۇقىش (دىنشە) ءادىلوۆ عالىم ابۋباكىروۆ پەن ونىڭ كومەكشىسى شالا جولداسباەۆتى تۇتقىنعا الۋدى ءوزىنىڭ اعاسى بايسەيىت ءادىلوۆ، اۋداندىق ميليتسيانىڭ باستىعى بايجانوۆ جانە ەل ىشىندەگى بەدەلدى كىسى مادىبەك كەنشىموۆ ۇيىمداستىرعانىن ايتادى. مۇقىش شۋ بويىنداعى ەل ىشىندە قازاق ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستانداعى سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى ۋاكىلى رەتىندە كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جۇرگەن، ولارعا سول شاقتا اعاسى بايسەيىت شاقىرتقاننان كەيىن قوسىلعان. ءسويتىپ «تورتەۋىمىز «باسقارۋشى ورتالىق» سياقتى بولدىق» دەيدى. ابۋباكىروۆتىڭ جاساعى ەلدەن زورلىقپەن جيناپ العان دۇنيە-مۇلىك يەلەرىنە قايتارىلادى. سودان سوڭ مۇقىش: «حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن ەسكەرىپ، ءارى الدىن الا تەرگەگەنىمىزدە ابۋباكىروۆ پەن جولداسباەۆ بارلىق ىستەگەن قىلمىستارىن مويىنداعاندىقتان، ولاردى اتىپ تاستاۋعا ۇيعاردىق. ...ۇكىمدى ورىنداۋ ماعان جۇكتەلدى، – دەپ كورسەتتى 1928 جىلى. – ءبىز ءبارىمىز كەڭەسىپ، جازانىڭ اتقارىلۋىن... شۋ وزەنىندە جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەپ شەشتىك. ...شۋ وزەنىنە جەتكەن سوڭ مەن تۇتقىنداردى توقتاتتىم دا، ابۋباكىروۆپەن تىلدەستىم... ...مەنىڭ ءوزىم – حالىق ۇكىمىن ورىنداۋشى عانامىن، ال ول، ابۋباكىروۆ، حالىققا وتە كوپ جاۋىزدىق جاسادى دەدىم... وسىدان كەيىن، ابۋباكىروۆ مۇز ۇستىنە شىعارىلدى، ونى اۋداندىق ميليتسيانىڭ ميليتسيونەرى بايلاروۆ جايلاۋباي اتتى. جولداسباەۆتى ابۋباكىروۆتىڭ جاساعىندا بولعان جانە ونى ۇستالار تۇستا جاراقاتتاعان جەكسەن دەگەن ميليتسيونەر اتتى. ولىكتەردى مۇز ويىعىنا باتىرىپ جىبەردىك تە، ءبىز جاقىن اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتىك» (دىنشەنىڭ بۇل ايتقاندارى 1924 جىلى قازاق واك وكىلى، رەسپۋبليكالىق ميليتسيا باستىعى دۇيسەباي نىسانباەۆ جيناعان، مۇراعاتتاعى وكىمەت قاعازدارى اراسىندا «سالىق جيناۋعا كەدەرگى كەلتىرگەن اعايىندى بايسەيىت جانە دىنمۇحامەد ادىلوۆتەر تۋرالى» دەگەن اتپەن ساقتاۋلى ىسقاعازدار ىشىندەگى كۋالەردىڭ بايانحاتتارىمەن دە راستالادى). سوۆەت وكىمەتىنە كىر كەلتىرىپ جۇرگەن شولاق بەلسەندىلەردى سوت جۇيەسى ءالى دە قالىپتاسا قويماعان، رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنال ءداۋىرى ۇمىتىلماعان شاقتا حالىقتىڭ ءوزى تۇتقىنداپ، جازاسىن بەرۋىنە اعايىندى ادىلوۆتەردىڭ سەپتەسۋىن تاشكەنتتەگى سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆ سىندى تۇركرەسپۋبليكا باسشىلارى تۇسىنىستىكپەن ءادىل باعالادى، قورعادى. الايدا ورىنبورداعى قازرەسپۋبليكا باسشى بۋىندارىندا ىستەيتىن ىنتالى ادامدار بۇل جاعدايعا باسقاشا ءمان بەردى. «ايىپكەرلەردى» تۇركىستان باسشىلارى جاقتاعاندىقتان كەزىندە قولعا تۇسىرە الماسا دا، ىشتەرىنە كەك ءتۇيىپ، ۇمىتا قويمادى. بۇلاردىڭ بەلسەندىلىگى ورتا ازياداعى مەجەلەۋ ناۋقانىنان كەيىن، قازاقتار مەكەندەيتىن جەر-سۋ حالقىمەن قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا قوسىلىپ، استانا ورىنبوردان قىزىلورداعا اۋىسقاننان سوڭ ايرىقشا جانداندى. ولاردىڭ تاراپىنان قاۋىپتى قىسپاق سەزىنە باستاعان دىنشە ءادىلوۆ 1926 جىلى ۇلت تەاترىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنەن كەتتى، ال قىزىلوردادا شارۋاشىلىق سالاسى قىزمەتىندە جۇرگەن بايسەيىت ءادىلوۆ 1927 جىلى تۇتقىنعا الىندى. ءبىرازدان سوڭ، تىلەۋلەستەرىنىڭ سەپتەسۋىمەن، ول تۇرمەدەن قولحاتپەن كەپىلدىككە بوساتىلدى دا، ەلىنە اتتانىپ كەتتى. الايدا مۇددەلىلەر تىنىش جاتپاي، اعايىندى ادىلوۆتەردى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ وزگە دە شارالارىن ويلاستىرا بەرەدى. اقىرى، 1922-1923 جىلدىڭ قىسىندا «اقمولا ۇيەزدىك اتكومىنىڭ مۇشەسى عالىم ابۋباكىروۆ پەن ميليتسيونەر شالا جولداسباەۆتى ءولتىردى» دەپ اسىرەلەنگەن ايىپ، 1928 جىلى «تاركىلەۋگە قارسىلىق ۇيىمداستىردى» دەيتىن جەلەۋمەن ۇستەمەلەنەدى دە، 1928 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ولاردى گپۋ-ءدىڭ قارۋلى جاساعى ىزدەپ شىعادى...

ەل قۇرمەتى

اعايىندى بايسەيىت جانە دىنمۇحامەد (مۇقىش) ادىلوۆتەردى اۋىلداستارى قاتتى قادىرلەگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل اۋزىندا جۇرگەن «بايسەيىت-مۇقىش» جىرىندا 1922-1923 جىلدار قىسىندا ورىن العان قاسىرەتتى قارانوعاي-شالا وقيعاسىنا وراي حالىق نامىسىن جىرتقان وسى اعايىندى جىگىتتەردىڭ قاھارماندىقتارى سۇيىسپەنشىلىكپەن باياندالادى. سولار جايىندا اڭگىمەلەي كەلە، زەرتتەۋشى، اقىن، جازۋشى دۋلات شالقارباەۆ «اقيىقتار» كىتابىندا 1846 جىلى جاڭاارقا اۋدانىنىڭ اقتاۋ اۋىلىندا، قازىرگى قاراجال قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قوساعالى مەكەنىندە تۋىپ، 1925 جىلى ومىردەن وتكەن، وڭىرگە ايگىلى قارت جىرشى، توكپە اقىن بالابەك شوپانۇلىنىڭ توپ الدىندا شىرقاعان جىرىن كەلتىرەدى. ولەڭىن بالابەك اقىن: «جوق ەمەس ازباندارىن ماقتايتىندار، بايسەيىتتەي شىن ەردى تاپپايسىڭدار»، – دەپ تۇيىندەپتى. بايسەيىتتىڭ ءوزى دە قاراجاياۋ ەمەس-ءتىن، بىرقاتار قيسسانى، بايىرعى جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىن جاتقا ايتادى ەكەن. ونىڭ اقتاردىڭ قاماۋىندا جاتقان ورىس-قازاعى ارالاس سەرىكتەرىنىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن، ورىس اراسىنداعى كەلەكە-مازاق ولەڭدى ارتيستەرشە كەلىستىرىپ، ورىسشا ورىنداعانىن ايگىلى «تار جول، تايعاق كەشۋدە» سەيفۋللين دە سۋرەتتەگەن. شالقارباەۆ بايسەيىتتىڭ «سۋىرىپ سالما اقىندىعى دا بولاتىن» دەپ، سۋىرىپ سالىپ ايتقان بىرقاتار شۋماقتارىن كەلتىرەدى. ماسەلەن، اقىن ءارى سازگەر ءمۇسايىپ بايتىلەۋوۆكە: «...كەدەي جالشى، كەگىڭدى الشى. ۇلەسىڭدى الىپ قالشى...» دەپ جار سالعان مۇسەكەم، بۇ دا ءىرى كىسى ەكەن. زامانعا سولاي ءۇن قوسۋ – ناعىز ەردىڭ ءىسى ەكەن»، – دەگەن ءسوز ارنايدى. ءسوز سايىسى بارىسىندا: «كوتەرسەك تە قانشاما بوستاندىقتىڭ ۇرانىن، ارىلتا الماي كەلەمىز، مۇز قۇرساۋداي تۇمانىن» دەپ ءبىر ءتۇيىپ، «بۇل كۇرەسكە ەشقاشان، بەرە المايسىڭ جاي باعا. زامان دەگەن كۇردەلى، ويناماڭىز، قايناعا. اجالمەنەن ءبىز تالاي، بەتپە-بەت تە كەلدىك قوي. سوندا وزىڭدەي كىسىگە، قۇدىرەتتەي سەندىك قوي» دەگەن وي ايتادى. بايسەيىت ومبىدا وقىپ جۇرگەن جاستارعا قاراجات جيناۋ ماقساتىمەن، اقمولادا ارنايى ساۋىق كەشىن ۇيىمداستىرعان ەكەن. كەشتە ول ساكەننىڭ «باقىت جولىندا» پەساسىن ساحنالاپ، باستى رولدە رەۆوليۋتسيالىق ءداۋىر قاھارماندارىنىڭ ءبىرى باكەن سەرىكباەۆ ەكەۋى ويناعان كورىنەدى. جالپى، بايسەيىتتىڭ ەل سۇيىنگەن ىستەرى كوپ بولعان، بىراق، دۇكەڭ شالقارباەۆ قىنجىلا جازعانداي، قازاقتا كۇنشىلدىك تاۋسىلعان با، اۋمالى-توكپەلى زاماندا قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرى، ەتى ءتىرى ازاماتتارى كۇندەستىك پەن قىزعانشاقتىققا ەرىك بەرىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇتىرعان قاسقىرداي تالاپ جاتتى. سونداي ناشار قاسيەت سالدارىنان تالاي بوزداق، سولاردىڭ ىشىندە بايسەيىت تە قۇرباندىققا ۇشىرادى... بەتپاقدالادا بوي تاسالاپ جۇرگەنىندە بايسەيىت نۇرالىق اقىن دوسى جولدەكەي نۇرماعانبەتوۆكە بىلاي دەپ حات جازىپتى:

تارىلدى-اۋ مىناۋ دۇنيە،
و، جاراتقان ءتاڭىر-اي!
ۇركەك بوپ الدىق بۇل كۇنى،
مەرگەننەن قاشقان تاعىداي.
كەلىپپىز عوي بەكەرگە،
ۇمىتكە ساعىم يلانىپ.
ءوزىمىز قۇرعان قوعامعا،
ءوزىمىز قازىر سىيمادىق.
ەركىندىك الا المادىم،
استىندا كەڭ اسپاننىڭ.
دوستاردىڭ كوبى سىرت بەرىپ،
قاسىمنان شىقتى قاستارىم.
ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتتىم دەپ،
ورتەنىپ ەدى-اۋ وزەگىم.
بۇتاداي پانا بولمادى
اقىرىندا ءوز ەلىم...

ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتكەن، ءوز قولدارىمەن سوۆەت وكىمەتىن ورناتىسقان بايسەيىت پەن مۇقىشتىڭ تۇبىنە سول وزدەرى قۇرعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ جەتۋى جەرلەستەرى ءۇشىن اقىلعا سىيماس جايت ەدى. گپۋ-ءدىڭ قارۋلى جاساعى اۋىلدا تۇرعاندىقتان، ءتيىستى جەرلەۋ راسىمدەرىن جاساي الماي، ءۇش-ءتورت كىسى بايسەيىتتى اسىعىس جەر قوينىنا بەرگەن ەكەن. بىراق 30-جىلعى حالىق كوتەرىلىسىنە دەيىن سارىسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى بولعان كەنت-ارال قىستاعىنىڭ تۇبىندە، قۋارال دەگەن جەردە جاتقان بايسەيىت بەيىتىن جەرلەستەرى كەڭەس زامانىندا ۇمىتپاي، ءاردايىم قۇپيا سوعىپ كەتىپ، مۇڭلى ەستەلىكتەرگە بەرىلىپ جۇرگەن كورىنەدى. اقىرى، سوناۋ قارالى وقيعادان توقسان جىل وتكەندە، قوعام قايراتكەرى، كاسىپكەر-مەتسەنات اساۋباي مايلىباەۆتىڭ باستاماشىلىعىمەن، ازاتتىق كۇرەسكەرى بايسەيىت ءادىلوۆتىڭ سۇيەگى شۋ بويىنان جەرلەستەرى مەكەنىنە – ساۋداكەنت اۋىلىنا اكەپ قويىلدى.

بۇل ءىس-شارانى جامبىل وبلىسىنىڭ، سارىسۋ اۋدانىنىڭ اكىمدىكتەرى، وبلىستىڭ ءدىني باسقارماسى ماقۇلدادى. ونىڭ ورىندى جاسالعانىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 30 مامىرداعى ۇندەۋىندە ايتىلعان، جازىقسىز رەپرەسسيا سالدارىنان ارماندا كەتكەن اسىلدار ارۋاعىن ارداقتاي ءبىلۋ قاجەتتىگى جايىنداعى وي راستاپ تۇر. ەندىگى مىندەت – ۇندەۋگە سايكەس قۇرىلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ وسى ازاتتىق قايراتكەرىنە بايلانىستى ورىندى، ءادىل قورىتىندى جاساۋىن كۇتۋ. سوسىن ەسىمى مەن قىزمەتىن ازاماتتاردى، جاستاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋگە پايدالاناتىن شارالار ويلاستىرۋ جانە ولاردى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ ءلازىم.

بەيبىت قويشىباەۆ،          

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىعىمەن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz