وسى جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستاپ باق جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جەكە پاراقشالارىمدا ۇزدىكسىز ماقالالار، سۇحباتتار جانە شاعىن جازبالار جاريالاپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ زاڭ شىعارۋ ىسىنە كومەسكى جولمەن ارالاساتىنىن، ونىڭ ارتىندا تيمۋر قۇلىباەۆ تۇرعانىن، زاڭداردىڭ، اسىرەسە ەكونوميكاعا قاتىستى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتاردىڭ سول تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ مۇددەسىنە باعىتتالىپ قابىلدانىپ كەلە جاتقانىن تىنباي ايتىپ، دالەلدەپ كەلەمىن.

مىسال رەتىندە 2014 جىلى 3 شىلدەدە قابىلدانعان «دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت تۋرالى» زاڭىن اتاپ وتتىك. اتالعان زاڭنىڭ 13-بابىنىڭ 8 تارماعىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق وليمپيادا كوميتەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بيۋدجەت زاڭناماسىنا سايكەس مەملەكەتتىك تاپسىرمالار الۋعا قۇقىلى»، - دەپ تيمۋر قۇلىباەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق وليمپيادا كوميتەتi» دەربەس، تاۋەلسىز قوعامدىق ۇيىمنا ەرەكشە قۇقىق بەرىلگەن. بۇل – ەلىمىزدەگى 22 مىڭنان استام قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ ەشبىرىندە جوق قۇقىق. ەگەر، بولسا، ول دا تىكەلەي تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ قولىمەن جاسالعانى بەلگىلى.

سونداي-اق، 2013 جىلى قانداستارىمىزعا ءتورت جىلسىز ازاماتتىق بەرىلمەيتىن قاتاڭ زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا دا تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ 2011 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىنا بايلانىستى ايتقان: «جاڭاوزەندەگى ەرەۋىلشىلەر – تۇركىمەنستان، قاراقالپاقستاننان تۇتاس اۋىل بولىپ كوشىپ كەلىپ جاتقان ورالماندار»، - دەگەن ءسوزى اسەر ەتكەنىن ەلدىڭ ءبارى بىلەدى.

تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ قانداستارىمىزعا دەگەن سول وشتىگى ءالى وشپەگەن ەكەن، وتكەن جىلى  «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭ مەن «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ اراسىنداعى سايكەسسىزدىكتى شەشۋگە دە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى تىكەلەي كەدەرگى جاساپ، ەكى مىڭعا جۋىق قانداس وتباسىن پاتەر كەزەگىنەن شىعارتىپ تاستادى...

سول تيمۋر قۇلىباەۆ بۇرىن زاڭ شىعارۋ ىسىنە كومەسكى جولمەن ىقپال ەتىپ كەلسە، ەندى اشىققا شىقتى. ءماجىلىس تالقىسىنا كەلىپ تۇسكەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كورنەكى اقپارات ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا ءبىر توپ دەپۋتات «كاسىپكەرلىك كودەكستىڭ» 138-بابىنا ءتىل تۋرالى زاڭنامانىڭ ساقتالۋىن باقىلايتىن باپتى قايتا ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس بەرگەن ەكەن، ول ۇسىنىس وتپەي قالىپتى.

وسى ماسەلەگە بايلانىستى، دەپۋتات قازىبەك يسا «قازاق ءتىلىنىڭ وبالى - قازاق ۇكىمەتىندە!» دەگەن مالىمدەمە جاريالادى.

اتالعان مالىمدەمەسىندە دەپۋتات قازىبەك جارىلقاسىنۇلى: «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وبالى - ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى (مينيستر اسەت ەرعاليەۆ) جانە «اتامەكەن» ۇلتتىق پالاتاسىندا (توراعا تيمۋر قۇلىباەۆ)»، - دەپ جازدى.

كوردىڭىز بە، پارلامەنت تيمۋر قۇلىباەۆ باسقاراتىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتتەرىنىڭ وداعى بولىپ تابىلاتىن كوممەرتسيالىق ەمەس، ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن ۇيىم «اتامەكەن» قر ۇكپ-نان كەلىسىم الاتىن دەڭگەيگە ءتۇستى.

كونستيتۋتسيادا «دەربەس، تاۋەلسىز قوعامدىق بىرلەستىكتەر» مەن «كاسىپكەرلىك سۋبەكتتەرىنىڭ وداعى بولىپ تابىلاتىن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدار» دەپۋتاتتار بەرگەن ۇسىنىستارعا كەلىسىم بەرەدى دەگەن نورما جوق! كونستيتۋتسيا تۇرماق، ەشبىر زاڭدا جازىلماعان!

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا «پارلامەنت – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ شىعارۋ بيلىگiن جۇزەگە اسىراتىن رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جوعارى وكiلدi ورگانى» - دەپ، جازىلعان.

مىنە، «اتامەكەن» ۇكپ-سى «كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرگە قوسىمشا اۋىرتپالىق  جۇكتەيدى...» دەپ، «كاسىپكەرلىك كودەكستىڭ» 138-بابىنا ءتىل تۋرالى زاڭنامانىڭ ساقتالۋىن باقىلايتىن باپ ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستى لاقتىرىپ جىبەردى. قابىلداتپاي تاستادى... ءسويتىپ، تيمۋر قۇلىباەۆ ءبارىمىزدى تاعى ءبىر مارتە ات تەپكەن يت قۇساتىپ، قاڭقىلداتىپ كەتتى.

بۇل – ەشبىر مەملەكتتە جوق سوراقىلىق! كونستيتۋتسيا – تيمۋر قۇلىباەۆ ءۇشىن شىلعاۋ ەسەبىندە بولىپ تۇرعانىنا  جۇرتتىڭ كوزى ەندى ابدەن جەتسە كەرەك. ەندى قۇلىباۆتان قۇتىلماي، پارلامەنتكە كۇن جوق!

***

ءيا، كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت.

سوعان قاراماستان، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «كۇشتى – پرەزيدەنت،  ىقپالدى – پارلامەنت،  ەسەپ بەرەتىن – ۇكىمەت» فورمۋلاسىن ورتاعا قويدى.

سونىمەن بىرگە، «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى» زاڭ جوباسىن قابىلداپ، ماجىلىستە وپپوزيتسيالىق فراكتسياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا داڭعىل جول اشىپ بەردى.

پرەزيدەنتتىڭ ماقساتى - جەكەلەگەن ماسەلەلەردىڭ ماڭىزىن جوعارى قويۋدىڭ الدىن الۋ جانە زاڭدار ارقىلى ۆەدومستۆولىق، سالالىق، وڭىرلىك جانە باسقا دا مەملەكەتتىك اۋقىمنان تىس مۇددەلەردى قاناعاتتاندىرۋ ءۇردىسىنىڭ جولىن كەسۋ ەكەنى بەلگىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋى دا وسى ىزگى ماقساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاسالعان جاڭا قادام ەكەنى انىق...

«كۇشتى پرەزيدەنتپەن» جاڭا قازاقستان قۇرىلدى. ەندى «ىقپالدى پارلامەنت» قالاي قالىپتاسادى؟!

پارلامەنتى كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ ءبارى شەتىنەن مىقتى جانە دامىعان.

پارلامەنتىڭ  كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن مارتەبەسىن ساقتاي وتىرىپ، دەربەس، باتىل جۇمىس جۇرگىزسە، رەسەي اەس پەن سبەربانك تۋرالى سەنىڭ پرەزيدەنتىڭە اۋىز اشا الماس ەدى!

الىسقا بارماي-اق، تۋىسقان ءارى كورشى قىرعىز رەسپۋبليكاسىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى.

قىرعىزستاندا ءۇش مارتە رەۆوليۋتسيا بولدى. ءۇش رەتكى توڭكەرىس كەزىندە دە قىرعىز ەلى مەملەكەتتىگىن جويىپ الۋدىڭ از-اق الدىندا تۇردى. ال، قىرعىز رەسپۋبليكاسىن سول قاتەردەن امان ساقتاپ قالعان جالعىز عانا كۇش بولدى.

ول – قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ جوگوركۋ كەنەشي!

سوڭعى رەتكى توڭكەرىس كەزىندە سوورونباي جەەنبەكوۆ بيلىكتى تاستاي قاشىپ، قىرعىزستان باسقارۋسىز قالعاندا، «ماڭقا پارلامەنت» («چيمكيريك پارلامەنت») اتانعان سول جوگوركۋ كەنەش جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، مەملەكەتتى زاڭدى جولعا تۇسىرە ءبىلدى.

مىنە، ىقپالدى پارلامەنت دەگەن – وسىنداي بولادى!

ىقپالدى پارلامەنت، كەرەك بولسا، ءبىر عانا كۇرەسكەر تۇلعانىڭ ىقپالىمەن-اق قالىپتاسادى ەكەن.

قىرعىز رەسپۋبليكاسى جوگوركۋ كەنەشينىڭ بەت قاراتپاس كۇشتى بولىپ قالاپتاسۋىنا بىردەن-ءبىر زور ۇلەس قوسقان كىسى – ومۇربەك تەكەباەۆ!

تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلدىڭ ىشىندە قىرعىز جوگوركۋ كەڭەشينىڭ التى مارتە دەپۋتاتى، ءبىر كەزەك توراعاسى بولعان ومۇربەك تەكەباەۆ قىرعىزستاننىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق باعىتىن ايقىنداپ، جۇرەر جولىن سىزىپ قويعان. قانداي پرەزيدەنت كەلسە دە، ەندى «تەكەباەۆ جولىنان» قيىس كەتە المايدى...

ەكس-پرەزيدەنت المازبەك اتامباەۆ كەزىندە پارلامەنتاريزمدى قالىپتاستىرۋ باعىتىمەن ومۇربەك تەكەباەۆ باس بولىپ جاساعان قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىس ەنگىزەم دەگەندە، ومۇربەك چيركەشوۆيچ ءبىرىنشى بولىپ، ءوزى قارسى شىقتى.

– بۇگىن ءبىز كونستيتۋتسيا تىس جاساپ جاتىرمىز. كونستيتۋتسيادا كورسەتىلمەگەن جولمەن مەملەكەتتى باسقارىپ جاتىرمىز. بۇل دۇرىس ەمەس! سىزدەردىڭ ماندات الىپ كەلگەندەرىڭىزگە ءبىر جىل بولعان جوق، مانداتتارىڭىز جاڭا. سىزدەر ليدەرسىزدەر! مەملەكەتتىڭ تاعدىرى سىزدەردىڭ قولدارىڭدا! مەملەكەت سىزدەرگە قاراپ تۇر. وسى جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىز سەزە ءبىلۋىمىز كەرەك! ءبىز بىرەۋدىڭ مالايى ەمەسپىز! ءبىز – ەل وكىلىمىز! ءبىزدى قايسى ءبىر كابينەتتەرگە شاقىرىپ، ەشكىم نۇسقاۋ بەرمەۋى كەرەك! ءبىز تاريحي شەشىمدى ءوزىمىز قابىلداۋىمىز كەرەك! ويتكەنى، قىرعىز ەلىنىڭ سىزدەردەن باسقا سەنەتىن ەشىمى جوق. بىزدەن جوعارى جاقتا قۇداي عانا، سول ءۇشىن ءبىزدى  «جوگوركۋ كەنەش» دەيدى. قىرعىزدىڭ باسقا سەنەتىنى، باسقا تاياناتىنى جوق! ءبىز مۇنى اشىق جانە انىق ءبىلۋىمىز كەرەك! التى فراكتسيانىڭ ليدەرى بار، مەملەكەتتىڭ تاعدىرى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا. بۇگىن دە مەملەكەتتىڭ دامۋىن، مەملەكەتتى باسقارۋدى كونستيتۋتسيالىق باعىتقا بۇرۋعا وسى زالدا وتىرعانداردىڭ مۇمكىندىگى بار. ءبىزدى نەمەنە دەپ سىلتىڭداسا دا، نەمەنە دەپ كەلەكەلەسە دە بىزدەن باسقا قىرعىزدىڭ تايانارى جوق! – دەدى، ومۇربەك تەكەباەۆ 2016 جىلى جوگوركۋ كەنەشتىڭ مىنبەسىندە قاسقايىپ تۇرىپ.

قازىر ءبىزدىڭ پارلامەنت ءدال وسىنداي كۇيدە تۇر. جاعدايى ءتىپتى بۇدان دا مۇشكىل حالگە ءتۇسىپ كەتتى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى بىلاي تۇرسىن، تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ  «دەربەس، تاۋەلسىز قوعامدىق بىرلەستىكتەرى» مەن «كاسىپكەرلىك سۋبەكتتەرىنىڭ وداعى بولىپ تابىلاتىن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارى» كەلىسىم بەرمەيتىن دەڭگەيگە تۇسكەن ءماجىلىستى – ءماجىلىس دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن.

ارينە، مەن ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارعا ومۇربەك تەكەباەۆ قۇساپ توڭكەرىس جاسا دەۋدەن اۋلاقپىن. قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن! قازاق پارلامەنتىندە ومۇربەك تەكەباەۆ سەكىلدى كوكجال قازاقتىڭ جوق ەكەنىن دە جاقسى بىلەمىن. سونداي-اق، ءماجىلىستىڭ جەتىنشى سايلانىم دەپۋتاتتارىنىڭ پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەمەس، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بەرىك يماشەۆتىڭ الدىندا انت بەرىپ, ەرگە ءاۋ باستان قيسىق وتىرعان ىنجىقتىعىن دا ءبىرىنشى بولىپ مەن جازعامىن...

بىراق، سوعان قاراماستان، ومۇربەك چيركەشوۆيچتىڭ بۇل تاريحي ءسوزىنىڭ  بىزدىڭ بۇگىنگى پارلامەنت ءۇشىن دە اسا كەرەك جانە ماڭىزدى بولىپ تۇرعانىن ايتقىم كەلدى.

ومۇكە ايتقانداي، قانشا جەردەن سىناپ-مىنەسەك تە، كەكەپ-مۇقاساق تا، قازاقتىڭ دا وسى پارلامەنتتەن باسقا ءۇمىت كۇتەرى، اياق ارتارى جوق. پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ قولىمەن جاسالىپ، حالىققا اپات اكەلگەن زاڭداردىڭ دا ءبارىن قابىلداعان – وسى پارلامەنت!

پرەزيدەنت جولداۋىندا ايتتى، «اگروونەركاسىپ كەشەنىنە قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ىستەردىڭ جارتىسىنان استامى سۋبسيديانى تالان-تاراجعا سالۋعا بايلانىستى بولىپ وتىر...» دەپ.

بۇل دا ءبىزدىڭ پارلامەنتتىڭ ىرقىنان تىس ادەيى جەمقورلىققا ءتيىمدى ەتىپ  قابىلداتقان زاڭداردىڭ كەسىرىنەن بولعان باسسىزدىق!

***

قىرعىز جوگوركۋ كەنەشنىڭ باسىپ وتكەن اۋىر جولى – قازاق پارلامەنتىنىڭ ەرتەڭگى اسىپ وتەر بيىك ءارى تايعاق اسۋى بولارىن ءبىز ۇمىتپايىق.

ەندەشە، سول بيىك تە، تايعاق اسۋدان قازاقستاندى قۇلاتپاي اسىراتىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ اڭساعان، حالىق كۇتكەن «ىقپالدى پارلامەنتتى» بىزگە سىرتتان بىرەۋ كەلىپ ورناتىپ بەرمەيدى، ونى بۇگىننەن باستاپ ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك!

«ىقپالدى پارلامەنت» جاساۋدىڭ ەكى-اق جولى بار.

ءبىرىنشىسى، حالىقتىڭ كۇشى ارقىلى. بۇل – وتە قاۋىپتى جول!

ەگەر، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ زاڭ شىعارۋ ىسىنە كومەسكى جولمەن ارالاسۋى شەكتەمەسە، تيمۋر قۇلىباەۆ تىزگىنىن تارتپاسا، ءتۇبى حالىق اتقا ءمىنۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ۆەدومستۆولىق، سالالىق، وڭىرلىك جانە باسقا دا مەملەكەتتىك اۋقىمنان تىس مۇددەلەردى قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ ىقپالىمەن قابىلدانعان قيسىق زاڭداردىڭ كەسىرىنەن حالىق ابدەن قينالدى، ءتوزىمى تاۋسىلىپ بارادى. حالىق قوزعالعان جاعدايدا، پارلامەنت تۇرماق، اقوردانىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتۋى مۇمكىن!

ەكىنشى جول – سول حالىقتىڭ وكىلى بولعان دەپۋتاتتار ارقىلى.

فەيسبۋكتەگى پاراقاشاعا كىجىنىپ جازعان «يت قۋدى، قويان قاشتىمەن» بۇل ماسەلە شەشىلمەيدى.  باتىل قادام كەرەك!

ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ دە تاعدىرى بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىنىڭ ءبىرى بولعان پارلامەنتتىڭ قولىندا تۇر. ءوزىڭ ۇسىنعان نورمانى قابىلداتا الماساڭ، وندا دەپۋتات بولىپ، حالىقتىڭ كوز جاسىنا قالىپ كەرەگى نە؟!

ودان گورى، مانداتتى تاپسىرىپ بەرىپ، پارلامەنتتىڭ ەسىگىن اقىرىن جاۋىپ، كەتىپ قالعان – الدەقايدا داڭق ەمەس پە؟!

نامىسى بار، ساناسى سەرگەك دەپۋتاتتار بولسا، سولاردىڭ ونشاقتىسى  بىرىگىپ، پرەزيدەنتكە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ زاڭ شىعارۋ ىسىنە كومەسكى جولمەن ارالاسۋىن شەكتەۋ تۋرالى مالىمدەمە جاساۋى كەرەك.

ەگەر، ودان ناتيجە شىقپاسا، وندا ول دەپۋتاتتار توبىمەن ماجىلىستەن كەتەتىنىن جاريالاسىن!

ەڭ ءتيىمدى جانە دۇرىس جول – وسى!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz