بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا قاراستى قازاقستانداعى يۋنەسكو تاريحتا العاش رەت ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ورگاندارعا، اتاپ ايتقاندا تۇركىستان وڭىرىنە ارناپ تەك قازاق تىلىندە «اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ارقىلى ءومىردى جاقسارتۋ» تاقىرىبىندا ۆەب-سەمينار ۇيىمداستىردى. جيىندى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، قر ۇعا قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ توراعاسى، قر ۇعا مۇشە كوررەسپوندەنتى ەردەن قاجىبەك باسقاردى.

القالى ءىس-شارا بۇۇ- ءنىڭ بەلگىلەۋىمەن الەم بويىنشا اقپاراتقا جان-جاقتى قول جەتكىزۋ كۇنى بولىپ ەسەپتەلەتىن – 28 قىركۇيەككە ورايلاستىردى.
جيىندا يۋنەسكو باس ديرەكتورى ودرە ازۋلە حانىمنىڭ جولداۋىنان كەيىن قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستانداعى يۋنەسكو جەتەكشىلەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى ايدا بالاەۆا، تۇركىستان وبلىسى جانە الماتى اكىمدىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەكرلەرى بايانداما جاسادى. جيىن ينتەراكتيۆتى تۇردە، سۇراق-جاۋاپ، ساۋالناما الۋ، داۋىس بەرۋ، ۇسىنىس جانە وي-پىكىر ءبولىسۋ فورماتىندا ءوتتى.

حالىقارالىق زاڭ تالاپتارىنا ساي مەملەكەتتىك مەكەمەلەر حالىقتىڭ اقپاراتقا قولجەتىمدىگىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. بۇل الەم بويىنشا نەگىزگى قۇقىقتاردىڭ بىرىنە جاتادى. ماسەلەن، مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن رەسمي اقپارات ءدال، ناقتى بولۋى كەرەك. ونداي اقپارات قوعامعا وڭاي قولجەتىمدى بولۋى ءتيىس. قازىرگى الەم ىندەت قۇرساۋىندا. ال وسى ىندەت ەلىمىزگە جايىلار الدىندا مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن اقپارات ءدال، ناق بولمادى، پايداسى دا از بولدى. الەۋمەتتىك جەلىگە ەلدى شاتاستىراتىن نەگىزسىز اقپارات تاراپ كەتتى. ال بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇقىقتار جونىندەگى كوميتەتى دەنساۋلىق ساقتاۋ قۇقىعىن قورعاۋدىڭ نەگىزگى تالاپتارىن ساقتاۋ اياسىندا مەملەكەتتەردى «قوعامداعى دەنساۋلىققا قاتىستى نەگىزگى ماسەلەلەرگە، ونىڭ ىشىندە الدىن الۋ جانە باقىلاۋ ادىستەرىنە قاتىستى اقپاراتقا قول جەتكىزۋدى» قامتاماسىز ەتۋگە شاقىرىپ وتىر.

ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا اقپاراتقا قولجەتىمدىلىك ماسەلەسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وزىنە تيەسىلى اۋماقتا تولىق قىزمەت ەتە الماي وتىرعانىنا بايلانىستى بولىپ وتىر. بۇل ءتىلدىڭ كەمىستىگىنەن ەمەس.تىلدەن ءتىلدىڭ كەمدىگى بولمايدى، كەڭدىگى عانا بولادى.

«ءتىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيۋىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ. مۇنىڭ بارىنە جۇمساي بىلەتىن ادامى تابىلسا، ءتىل شاما قادىرىنشا جارايدى»، - دەيدى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قايدا سالساڭدا جارايدى. تەك قازىر ونىڭ ايتقىزاتىن ادامى تۇگەل تابىلماي تۇرعانى وكىنىشتى.

كەزىندە اعىلشىن ءتىلىنىڭ بريتان ارالدارىندا عانا جايىلعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. ەۋروپادا، ءتىپتى الەمدە يسپان، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرى «مودا» بولعان ەدى. بىرتە-بىرتە اقش كۇش الدى، انگليانىڭ ەكونوميكاسى دامىدى. سويلەۋشىسى كۇشەيگەن سوڭ ءتىلى دە الەمگە جايىلا باستادى. قازىر اعىلشىن ءتىلى الەمدى باسىپ قالدى. بۇل ونىڭ كۇشتىلىگىنەن، سۇلۋلىعىنان، جۇيەلىگىنەن ەمەس. وزدەرى «ليۆەرپۋل دەپ جازىپ، مانچەستەر دەپ وقيمىز» - دەيدى. ال اقاڭ بولسا قازاق ءتىلىن عىلىم جولىندا جۇيەلەۋ ءۇشىن، ءتىلدى وقىپ ۇيرەنۋ ءۇشىن بىزگە اعىلشىن ءتىلى ۇلگى بولا المايدى. ول «يت» دەپ جازىپ، «شوشقا» دەپ وقيتىن ءتىل دەگەن بولاتىن. سولاي بولا تۇرا اعىلشىن ءتىلى الەمدەگى ءنومىر ءبىرىنشى قاتىناس قۇرالىنا اينالىپ وتىر...

ءبىزدىڭ ۇلكەن لاۋازىمدى كىسىلەرىمىز ءوز كەڭىستىگىمىزدە تەك قازاق تىلىندە سويلەسە، عالىمدارىمىز، اسىرەسە، جاراتىلىستانۋشى عالىمدار قازاقشا ءماتىن تۋدىرا باستاسا، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مامان مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسا جانە ت.ب. قازاق ءتىلى دە وزىنە تيەسىلى اۋماققا تۇگەل جايىلار ەدى عوي.
ۇلت جۇمىسى ماشينانىڭ تەتىگى ەمەس، باسىپ قالساق باسقا جونگە تۇسەتىن. ول قۇمىرسقاشا جابىلساق قانا بىتەدى (ا. بايتۇرسىنۇلى). ايتپاعىم، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قازاقستانداعى يۋنەسكو-نىڭ وكىلدىگىمەن بىرىگىپ، بۇرىن باسقا وڭىرلەردە تەك ورىس تىلىندە ءوتىپ كەلگەن «اقپاراتتىڭ حالىققا قولجەتىمدىلىگى» اتتى جيىننىڭ قاسيەتتى تۇركىستان وبلىسىندا باستان اياق تەك مەملەكەتتىك تىلدە وتۋىنە مۇرىندىق بولدى. مۇنى جەتىستىك دەپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتۋدان اۋلاقپىز. بۇل قالىپتى جاعدايعا اينالۋى ءتيىس. ول ءۇشىن قازاق ءتىلىن اركىم ءوز شاماسى كەلگەنشە جەتەكتەۋى كەرەك. ول سوندا عانا كۇش الادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدى تۇعىرىنا قونۋىنا شاما شارقىمىزشا ءبارىمىز اتسالىسايىق.

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى»
قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى
بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz