اباي دانىشپانعا تاڭعالامىن. قولدىڭ قىرىنداي عانا كىشكەنتاي كىتاپشا بولىپ شىققان... شىعىپ جاتقان «قارا سوزدەرىندە» ىزدەگەن سۇراقتارىڭا جاۋاپ اتاۋلىنىڭ ءبارى بار عوي. ءبارى بار. ءبىزدىڭ كوپتەگەن اۋزى دۋالى اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىمىز، «وقۋ ءوتىپ كەتكەن» زيالىلارىمىز، ءتىپتى قاعاز شيمايلاپ، «قارنىن تويدىرىپ» جۇرگەن قاتارداعى «جازعىشتارىمىز»،  بارى-ءبارى بىردەڭە جازسا بولدى، قاراپايىم حالىق ءومىرى ەسىمىن ەستىمەگەن شەت ەلدىڭ «دانىشپاندارىنان» مىسقالداپ-مىسقالداپ بولسا دا مىسالدار كەلتىرگەندى، ءجۇدا، جاقسى كورەدى. قاراپايىم حالىق ءۇشىن جازىلىپ وتىرعان دۇنيەگە سول قاراپايىم حالىق مۇلدە بىلمەيتىن بىرەۋلەردىڭ «كەرەمەتتەي» سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرە بەرۋدىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ءوز باسىم ونشا تۇسىنە بەرمەيمىن. سول شەتەلدىك دانىشپانداردىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعىن ابايلاپ قانا اقىل-وي تارازىسىنان وتكىزىپ كورسەڭ، ابايىمىزدىڭ ءوز قازاعىمىزعا وتە تۇسىنىكتى، ءوزىمىزدىڭ جالپاق تىلىمىزبەن جازىلعان «قارا سوزدەرىندە» تۇنىپ تۇرادى عوي، تۇنىپ تۇرادى. وسى اباي جارىقتىقتىڭ: «...ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس - كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەنى اياق استىنان ويىما ورالماسى بار ما، ءوزىم سىرتتاي بولسا دا سىيلاپ جۇرەتىن، ادەبيەتىن-مادەنيەتىن ءوز باسىم وتە جاقسى كورەتىن وركەنيەتتى وقىمىستى، اقىن-ادەبيەتشى، زاڭگەر اۋەزحان قوداردىڭ وتكەن اپتادا وتكەن ءبىر باسقوسۋداعى اڭگىمەلەرىن ەستىگەن كەزدە.

ەندى اۋەزحاننىڭ اڭگىمەسىنەن تۇڭىلە جازداعان تۇيتكىلىمىزدىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ كورەيىك:

اباي دانىشپانعا تاڭعالامىن. قولدىڭ قىرىنداي عانا كىشكەنتاي كىتاپشا بولىپ شىققان... شىعىپ جاتقان «قارا سوزدەرىندە» ىزدەگەن سۇراقتارىڭا جاۋاپ اتاۋلىنىڭ ءبارى بار عوي. ءبارى بار. ءبىزدىڭ كوپتەگەن اۋزى دۋالى اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىمىز، «وقۋ ءوتىپ كەتكەن» زيالىلارىمىز، ءتىپتى قاعاز شيمايلاپ، «قارنىن تويدىرىپ» جۇرگەن قاتارداعى «جازعىشتارىمىز»،  بارى-ءبارى بىردەڭە جازسا بولدى، قاراپايىم حالىق ءومىرى ەسىمىن ەستىمەگەن شەت ەلدىڭ «دانىشپاندارىنان» مىسقالداپ-مىسقالداپ بولسا دا مىسالدار كەلتىرگەندى، ءجۇدا، جاقسى كورەدى. قاراپايىم حالىق ءۇشىن جازىلىپ وتىرعان دۇنيەگە سول قاراپايىم حالىق مۇلدە بىلمەيتىن بىرەۋلەردىڭ «كەرەمەتتەي» سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرە بەرۋدىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ءوز باسىم ونشا تۇسىنە بەرمەيمىن. سول شەتەلدىك دانىشپانداردىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعىن ابايلاپ قانا اقىل-وي تارازىسىنان وتكىزىپ كورسەڭ، ابايىمىزدىڭ ءوز قازاعىمىزعا وتە تۇسىنىكتى، ءوزىمىزدىڭ جالپاق تىلىمىزبەن جازىلعان «قارا سوزدەرىندە» تۇنىپ تۇرادى عوي، تۇنىپ تۇرادى. وسى اباي جارىقتىقتىڭ: «...ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس - كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەنى اياق استىنان ويىما ورالماسى بار ما، ءوزىم سىرتتاي بولسا دا سىيلاپ جۇرەتىن، ادەبيەتىن-مادەنيەتىن ءوز باسىم وتە جاقسى كورەتىن وركەنيەتتى وقىمىستى، اقىن-ادەبيەتشى، زاڭگەر اۋەزحان قوداردىڭ وتكەن اپتادا وتكەن ءبىر باسقوسۋداعى اڭگىمەلەرىن ەستىگەن كەزدە.

ەندى اۋەزحاننىڭ اڭگىمەسىنەن تۇڭىلە جازداعان تۇيتكىلىمىزدىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ كورەيىك:

وتكەن جۇما كۇنى الماتى قالاسىندا قازاق ەلىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ ءرولىن تالقىلاعان ءبىر باسقوسۋ بولدى. باسقاسىن قايدام، قازاق ەلىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ ءرولىنىڭ قانداي ەكەنىن ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن وتە جاقسى بىلەدى. ماسەلەن، اتا زاڭىمىزدا اتاپ كورسەتىلگەندەي، قازاق ەلىندەگى ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن، ياعني قازاق تىلىمەن تەڭەستىرىلگەن رەسمي ءتىل بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل از دەسەڭىز، تاعى مىناداي دا تالاپتار بار: ەگەر ءسىز ورىس ءتىلىن ويداعىداي مەڭگەرمەگەن بولساڭىز، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى كارەراڭىزدىڭ وسۋىنە «كرەست» قويىلادى، ويتكەنى مەمقىزمەتكە قابىلداناتىن كەز كەلگەن ۇمىتكەردەن رەسمي ءتىلدى قالاي مەڭگەرگەنىڭىز جايلى «ەمتيحاندار» الىنادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، قازاق ەلىنىڭ قاي تۇپكىرىنەن كەلسەڭىز دە، ورىس ءتىلىن ءبىلۋىڭىز شارت. ونسىز ءسىزدىڭ تالانتىڭىزدىڭ، «التىن باسىڭىزداعى كۇمىس ميىڭىزدىڭ» تۇككە دە قاجەتى جوق. اۋىلدان كەلگەن تالاي دا تالاي تالانتتىلاردىڭ استانا مەن الماتىنىڭ «بيرجەۆيكتەرىنىڭ» قاتارىن تولتىرىپ، قاڭعىپ-قاڭعىپ قايىرا اۋىلدارىنا قايتاتىنى جاسىرىن ەمەس. ال اۋىلدا، ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز، اراق ىشۋدەن باسقا «دەنى دۇرىس» جۇمىس جوق. بولعان دا ەمەس. بولمايدى دا جاقىن ارادا. ەندى اتالمىش باسقوسۋداعى كەلىسۋگە كەلمەيتىن كەيبىر پىكىرلەرگە نازار اۋدارىپ كورەيىك:

بەلگىلى اقىن-جازۋشى، زاڭگەر، «تامىر» اتتى جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى اۋەزحان قوداردىڭ (قازاقشاسىن قايدام، ورىسشا وتە ساۋاتتى جازادى ءوزى) پىكىرلەرىنە قاراعاندا، قازاق جانە ورىس تىلدەرى ەشقاشاندا بىرىنەن ءبىرى بولەك «ءومىر سۇرە» المايتىن كورىنەدى. «تىلدەر بىرىمەن ءبىرى ءوزارا ەشقاشان جاۋلاسقان ەمەس، - دەيدى، وسى كىسى وتىرىستاعى تالقىلاۋ بارىسىندا ءتىل ماسەلەسىنە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان وي جۇگىرتىپ، - بىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ونىڭ دامۋىنىڭ ءوزى، مەنىڭ ويىمشا، تىلدىك الپەت قابىلداعان ءتارىزدى. ەڭ العاش رەت ورىس ءتىلدى قازاقتار تۋرالى شىڭعىس ايتماتوۆ «ماڭگۇرتتەر» دەگەن تەرميندى قولدانىسىمىزعا ەنگىزدى. مىنە، سودان بەرى ءتىل ءۇشىن بولىپ كەلە جاتقان كۇرەس قازاق ينتەلليگەنتسياسى ءۇشىن مەملەكەتتىك (ۇلتتىق دەمەيدى) ءپاتريوتيزمنىڭ جالعىز عانا كورىنىسىنە اينالدى... مەنىڭ ويىمشا، قاي تىلدە سويلەۋ ماسەلەسىن ادامنىڭ ءوزى شەشۋگە ءتيىستى...»

راس، ءجۇز وتىزدان استام ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن قازاق ەلىندەگى كەز كەلگەن ۇلت وكىلى ءوزىنىڭ انا تىلىندە قالاي سويلەگىسى كەلسە، سولاي سويلەي الادى، ويتكەنى قازاق ەلىندە وزگە ۇلت تىلدەرىنە «گرامم-گرامم» بولسا دا شەكتەۋ قويىلماعان. شەكتەۋ قويىلمايدى دا. ءتىپتى سانى ءۇش-ءتورت مىڭنان اسپايتىن دۇنگەن دەگەندەر دە وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىندە سويلەيدى. ورىس، ۇيعىر، ارميان، ازەربايجان، گرۋزين، چەشەن، نەمىس، قىتاي سياقتى كوپتەگەن «الپاۋىت» ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىن اتاماي-اق قويايىق. ال ەندى وسىلاردىڭ قازاق ەلىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ماسەلەسى قانداي دارەجەدە، وسىنى اۋەزحان اعامىز ايتا الا ما؟ ايتا المايدى. وسى وتىرىستا دا ايتقان جوق. نەگە دەسەڭىز، قازاق ەلىندەگى كەز كەلگەن وزگە ۇلت وكىلىنىڭ 95 پايىزى (اشىعىن ايتايىق، ءوتىمىز جارىلىپ كەتپەس) ءوزى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرمەگەن. مۇنى قودار قالاي بىلمەيدى؟ بىلەدى ارينە.

قوداردىڭ «قالاي بولسا سولاي» جاساي سالعان «ساياسي ساراپتاماسىنان» كەيىن Zhanaozen.net ينتەرنەت-پورتالىنىڭ ءجۋرناليسى دياس بەيسەنبەك اۋەزحان اعامىزعا مىناداي سۇراق قويدى:

- قازاق جەرىندە ورىس ءتىلىن دامىتۋعا كۇش سالۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ ەگەر قازاقستان قازاقتار ءۇشىن بولماسا، كىم ءۇشىن سوندا؟ ويتكەنى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، رەسەيدە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى كوپ جاعدايلاردا: رەسەي - ورىستار ءۇشىن... دەپ اشىق ايتادى.

بۇل سۇراققا قوداردىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەنىنە نازار اۋدارايىق: «حالىقتىڭ تاعدىرىن («...ۇلتتىڭ تاعدىرىن» دەمەيدى. م.م.) ەڭ ءبىرىنشى ءتىلى انىقتايدى دەگەنگە اسا ءمان بەرۋ، مەنىڭ ويىمشا، دۇرىس ەمەس، - دەدى ول ءجۋرناليستىڭ باتىل ساۋالىنا ءبىرشاما جالتارا جاۋاپ قايتارىپ، - ويتكەنى كەڭەس وداعى كەزىندە بىزدەر ورىس تىلىندە بەيمارال سويلەسىپ جۇردىك. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىز وداقتاعى جوعارعى كەڭەسكە سايلاندى، بارلىق ۇكىمەتتىك ۇيىمداردا دا وسىلار (ورىس تىلدىلەردى ايتادى. م.م) بولدى. سودان نە بولدى، ەشتەڭە دە بولعان جوق، رەسپۋبليكامىز ويداعىداي دامىپ جاتتى. ەڭ باستىسى،  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ، رۋحاني جەتىلۋ ماسەلەلەرى ءبىرىنشى ورىندا بولۋعا ءتيىستى. بىزدە نەگە وسى كورسەتكىشتەر ەمەس، كەرىسىنشە ءتىل پروبلەماسى قاشان بولسا دا الدىڭعى ورىنعا شىعادى... كەيبىرەۋلەر ءتىل ماسەلەسىنە جانى اشىعان بولىپ، قاراپايىم حالىق اراسىنان ساياسي ۇپاي جيناۋعا تىرىسادى. قازاقستاندا قازاق تىلىنە «جانى اشيتىندار» كوبىنەسە ساياسي كاپيتال جيناپ الىپ، پارلامەنتتەن ءبىر-اق شىعادى. سوسىن... قازاق تىلىندە سويلەي الماي قالادى...»

قوداردىڭ كەيبىر پىكىرلەرىمەن ەمەس، وسى جەردەگى پىكىرلەرىمەن تولىقتاي كەلىسپەۋگە ابدەن بولادى. بىرىنشىدەن، سوزدەرىنىڭ اۋجايىنان وتكەندى... ورىس ءتىلدى وداق كەزەڭىن «اڭساۋ» بايقالاتىن قوداردىڭ كوممۋنيستەر بيلىگى كەزىندە قالاي دامىعانىمىزدى بىلمەيتىنى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. «...ي نيچەگو، رەسپۋبليكا رازۆيۆالاس»، - دەيدى اۋەزحان قودار. ال رەسپۋبليكامىز - «...نە رازۆيۆالاس، ا رازۆاليۆالاس...» ول كەزدەرى الەۋمەتتىك جاعدايىمىز دامىپ بارا جاتقان جوق ەدى، كەرىسىنشە كەرى كەتىپ بارا جاتىر ەدى. «تاپ-تازا» بولىپ تۇراتىن دۇكەن سورەلەرى، «تاپ-تازا» بولىپ تۇراتىن قاراپايىم قازاقتىڭ قوناقجاي شاڭىراعى. قازاقتىڭ ءتىلى مۇلدەم «بانكروت» بولۋعا اينالىپ ەدى. ون جىلدىقتى ورىس تىلىندە بىتىرگەن قودار مىرزانىڭ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى ميلليون تۇرعىنى بار الماتى قالاسىندا جالعىز عانا قازاق مەكتەبى (№12 مەكتەپ) بولعانىنان حابارى جوق شىعار؟ «تۋعان ءتىلىمنىڭ ەرتەڭ جويىلاتىنىن بىلسەم، بۇگىن-اق ءولىپ كەتۋگە دايىنمىن»، - دەگەن اتاقتى اۆار اقىنى راسۋل عامزاتوۆتىڭ ايگىلى ولەڭ جولدارىن ادەبيەتشى قودار وقىماعان بولسا، وندا مۇلدە ۇيات ەكەن. «نامىسىڭدى نانعا» ايىرباستاپ، جويىلىپ كەتكەن تىلىڭنەن كەيىن الەۋمەتتىك جاعدايىڭنىڭ جاقسى بولعانىنىڭ نەسى مۇرات؟ ەكىنشىدەن، «ءتىل ماسەلەسىنەن ساياسي ۇپاي جيناپ الىپ، دەپۋتات بولىپ العان سوڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتەدى» دەگەننىڭ دە قيسىنى جوق. قازاق ءتىلىنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، اقىر اياعىندا «جۇرەكتەن كەتە» جازداعان اقىن، قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءدال وسى ءتىل ماسەلەسىنىڭ «كەسىرىنەن» پارلامەنتكە «جەتە» الماي قالعانى ايداي اقيقات. «اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان» ۇلت ۇلانى مۇحاڭا ەشقانداي ساياسي ۇپايدىڭ قاجەتى جوق ەكەنى دە ايداي اقيقات.

نەگىزى، باستان-اياق ورىس تىلىندە وتكەن باسقوسۋدا اتى-ءجونىن ايتۋدان باس تارتقان «بولاشاق» قوزعالىسىنىڭ جالعىز وكىلى عانا جينالعانداردان قازاق تىلىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى تالاپ ەتتى. قاجەت بولسا، ءتىل ءۇشىن «قىپ-قىزىل توبەلەسكە» دە باراتىنىن اشىق ايتىپ سالدى. وسى جەردە وتكەن جىلى تاتارستان پارلامەنتىنىڭ مىنبەسىنەن جەرگىلىكتى جۋرناليست قىزدىڭ: «...انا ءتىلىم - تاتار ءتىلى ءۇشىن تاپ وسى جەردە كەز كەلگەنىڭدى باۋىزداۋعا بارمىن»، - دەپ اشىق ايتىپ سالعانى ەسىمىزگە ءتۇستى. قاتتى ايتقان قارشاداي قىزدى ءدال وسى ءسوزى ءۇشىن قۋدالاپ، ەرتەڭىنە-اق قىزمەتىنەن «قۋىپ شىققانى» بەلگىلى. الايدا قارشاداي قىز سول كۇننەن باستاپ قاراپايىم حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، ۇلتتىق باتىر دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلىپ كەتتى. مۇنى دا ءبارىمىز بىلەمىز، بىراق ۇندەمەيمىز. نەگە دەيسىز عوي؟ ويتكەنى ءدال وسى وتىرىستا ءوزىن «اتىم - ۆاديم، مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرىمىن» دەپ تانىستىرعان ءتۇرى قازاققا ۇقسايتىن قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى: «...مەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلمەيمىن، الايدا ءتىل بىلمەگەنىم ءۇشىن قانداي دا ءبىر قيىندىقتارعا كەزىككەن ەمەسپىن. ماعان قازاق ءتىلى مۇلدە كەرەك ەمەس، مەن قازاق ءتىلىن ءتىپتى تۇرمىستىق دەڭگەيدە دە پايدالانبايمىن...» دەپ اشىق ايتىپ سالدى. باسقوسۋدىڭ باستى «تۇلعالارىنىڭ» ءبىرى بولىپ وتىرعان اۋەزحان قودار بۇعان دا جارىتىمدى جاۋاپ قايتارا المادى، تەك «توبەلەس تۋىپ» كەتپەسىن دەدى مە، ايتەۋىر تىگىسىن جاتقىزا سويلەپ: «...ءبىز قازاق ءتىلىن دامىتامىز دەپ وتىرىپ، ونى مۇلدەم قۇرتىپ المايىق. سول سياقتى قازاق ءتىلى، قازاق ءتىلى دەپ ءجۇرىپ ورىس ءتىلىن دە ءولتىرىپ المايىق... - دەپ «تۇتانا باستاعان توبەلەستىڭ» تىگىسىن جاتقىزىپ جىبەردى، - ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى نە نارسە: تاريحتا قازاقتار ساقتالىپ قالسىن با، جوق الدە قازاقتىڭ ءتىلى ساقتالىپ قالسىن با؟ جانىنداعى ادامىنان ءتىل تازالىعى تۋرالى تالاپ ەتۋى ءۇشىن ءاربىر ادام وزىنەن-ءوزى: مەنىڭ ءوزىم نە ىستەدىم؟ دەپ سۇراۋعا ءتيىستى...»

ءجون-اق! قودار مىرزا قالاي-قالاي سويلەيدى ءا، «وگىزدى دە ولتىرگىسى كەلمەي، اربانى دا سىندىرعىسى» كەلمەي؟ «ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن مەن نە ىستەدىم؟» دەپ رومانتيكا قۋىپ، ەموتسياعا بەرىلگەننەن قازاقتىڭ ءتىلى دامىمايدى. قازاقتىڭ ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە دامۋى ءۇشىن ول زاڭدى تۇردە كۇندەلىكتى قاجەتتىلىككە اينالۋعا ءتيىستى. قاجەتتىلىك تۋىنداماي، ءتىل دامىمايدى. شىڭعىرعان شىندىق وسى. قازاق ءتىلىنىڭ «يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ» وتىرعان ۆاديم دەگەن مادەنيەت قىزمەتكەرىنىڭ «مادەنيەتتىلىگىن» دە بەتىنە باسىپ، اشىق جاۋابىن ايتا المادى اۋەزحان قودار. باسقوسۋدا ءبىرتالاي اڭگىمەلەر ايتىپ، ورىس ءتىلىنىڭ «ءولىپ بارا جاتقان» پروبلەمالارىن كوتەرگەن ادەبيەتشى پاۆەل باننيكوۆ تا، «اسپانداۋ» دەپ اتالاتىن قوردىڭ ءىس باسقارۋشىسى نيكيتا باباكوۆ تا، ءارى-بەرىدەن كەيىن، نەگىزگى تاقىرىپتان اۋىتقىپ (ادەيى اۋىتقىعان سياقتى... م.م.), اڭگىمەنىڭ «ءورىسىن» ينتەرنەت پەن ينتەگراتسياعا قاراي بۇرىپ جىبەردى. وسىلايشا وڭتۇستىك استانامىزدا «ورىس ءتىلىنىڭ ءرولىن ارتتىرا وتىرىپ، قازاق ءتىلىن قالاي ساقتاپ قالامىز؟» دەگەن تاقىرىپپەن تاعى ءبىر «سانى بار، ساپاسى جوق» باسقوسۋ ءوتتى. تازا رەسمي تىلدە. مەملەكەتتىك ءتىلدى تالاپ جەي جازداعان «ءدىلمارلاردىڭ» اۋىزدارىنا قودار مىرزا قاقپاق قويا المادى. قوڭىلىمىزدە كوڭىلسىز اقىل-ناقىل قالدى: «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن...» دەگەن.

مارات ماداليموۆ

«حالىق ءسوزى» گازەتى