ەلiمiزدە ءالi كۇنگە كەڭەستiك سارقىنشاقتاردان قۇتىلۋعا اسىقپايتىنداردىڭ قاراسى باسىم. ونى ۇلتتىق مۇددە، مەملەكەتتiك تiل ساياساتىنا كەلگەندە انىق اڭعارىپ ءجۇرمiز. تiپتi مۇندايلاردىڭ تiل دەسە، جىلانشا جيىرىلىپ قالاتىنى بار. ال ءتۇپتiڭ تۇبiندە، ولارعا تۋعان وتاننىڭ دا، تۋعان تiلدiڭ دە كەرەگi شامالى سياقتى.

ەلiمiزدە ءالi كۇنگە كەڭەستiك سارقىنشاقتاردان قۇتىلۋعا اسىقپايتىنداردىڭ قاراسى باسىم. ونى ۇلتتىق مۇددە، مەملەكەتتiك تiل ساياساتىنا كەلگەندە انىق اڭعارىپ ءجۇرمiز. تiپتi مۇندايلاردىڭ تiل دەسە، جىلانشا جيىرىلىپ قالاتىنى بار. ال ءتۇپتiڭ تۇبiندە، ولارعا تۋعان وتاننىڭ دا، تۋعان تiلدiڭ دە كەرەگi شامالى سياقتى.
گازەتىمىزدىڭ وتكەن سانىندا رەسەي پرەمەرى د.مەدۆەدەۆتىڭ بيزنەس-فورۋمدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعانىن جانە بۇل مالىمدەمەگە ەرەكشە قولداۋ بىلدىرگەن رەسەي فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكونىڭ: «رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان اراسىنداعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ورتاق ۆاليۋتاسى رەسەيلىك رۋبل بولۋى كەرەك. سونداي-اق ورتاق ۆاليۋتادان بولەك، ورتاق ءتىل، ورتاق شەكارا كەرەك» دەپ، «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسىپ» ايتقان پىكىرىن كەلتىرىپ ەدىك. بۇل جونىندە ەكونوميست مۇحتار تايجان مىرزا: «رف كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكونىڭ اتالمىش مالىمدەمەسى رەسەيدىڭ كەڭەس وداعىن قايتا قۇرۋدى قالايتىنىن اشىق ايتىپ وتىر. ەگەر رەسەي، قازاقستان، بەلارۋس ەلدەرىنىڭ اراسىندا ورتاق ۆاليۋتا - رۋبل بولاتىن بولسا، بۇل كەڭەس ۇكىمەتىن قۇرۋعا باعىتتالعان ەڭ ۇلكەن قادامداردىڭ ءبىرى بولماق. قازاقستان رەسەي، بەلارۋس ەلدەرىمەن ەشقاشان تەڭ قۇقىلى وداق قۇرا المايدى. قازاقستان جەتپىس جىل بويى رەسەيدىڭ وتارىندا بولدى. ەڭ وكىنىشتىسى، بەلارۋس تە، قازاقستان دا ەۋرازيالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا رەتىندە ءرۋبلدى ەنگىزۋدى قۇپ الاتىنىنا سەنىمدىمىن»، - دەگەن-ءدى.
ول ول ما، ماتۆيەنكونىڭ پىكىرىن ەكى قولىن كوتەرە قوشتاعان قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى جامبىل احمەتبەكوۆ: «ەۋرازيالىق وداق قۇرىلسا، ورتاق ءتىل ورىس ءتىلى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ەۋرازيالىق وداقتا ورتاق ءتىل - قازاق ءتىلى نەمەسە بەلارۋس، قىرعىز، وزبەك ءتىلى بولا الادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ كوزدى اشىپ قاراۋ كەرەك قوي. ءتىپتى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ءتىلى دە بولا المايدى. رەسەيدىڭ ورىسىمەن، بەلارۋسپەن قازاقشا سويلەسكەن ءبىر ادامدى كورگەن ەمەسپىن...»، - دەپ ورىس ءتىلىنىڭ شاشباۋىن كوتەرە وزەۋرەۋىن تۇسىنبەي قالعان ەدىك. سويتسەك...
كوممۋنيستىك پارتيا قاشان دا ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى مۇراگەرلىك ساياساتىنان تانباي كەلەدى. ءبىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تابانى تيگەن قالالاردا كەزىندە قازاق ۇلتىنىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن، قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءبىر كىسىدەي كۇرەسكەن اردا ازاماتتارىمىزعا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ جوقتىعىن ايتىپ جۇرسەك، جاقىندا كەرەكۋدىڭ كوممۋنيستەرى وقۋ ورنى اۋلاسىنداعى نەگىزى سوناۋ 1981 جىلى قالانىپ، بۇگىندە الىنىپ تاستالعان لەنيننىڭ ەسكەرتكىشىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى تالاپ ەتىپ، پروكۋراتۋراعا شاعىم ءتۇسىرىپتى. اشەيىندە ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق ءتىل تۋرالى جاق اشقىسى كەلمەيتىن پارتيا وكىلدەرىنىڭ بۇلاي مازاسىزدانۋىنا جول بولسىن؟! ولار ءدال وسى وڭىردە پرولەتاريات كوسەمىنە ارنالعان 40 شاقتى ەسكەرتكىشتىڭ بارىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. سويتە تۇرا، ءبىر ەسكەرتكىش بۇزىلدى دەپ بايبالام سالىپ، جۇرتتىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارعىسى كەلگەنى قىزىق. ەندىگىسى مىناۋ. جالپى، احمەتبەكوۆتىڭ «ورتاق ءتىل - ورىس ءتىلى بولۋى كەرەك» دەپ وزىنشە بايلام ايتۋى نەنى اڭعارتادى؟ بۇل كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءاۋ باستاعى ۇر دا جىق ساياساتىن كورسەتپەي مە؟
جالپى، ەلىمىزدىڭ كەيبىر ساياساتتانۋشىلارى مەن تاريحشىلارى وسى پارتيانىڭ بيلىككە نە ءۇشىن ۇمتىلعانىن تۇسىنبەي دال. كەزىندە اشارشىلىقتى قولدان جاساپ، بەرتىن كەلە قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلت زيالىلارىن دا جاپپاي جويۋعا بارىنشا ۇلەس قوسقان قىزىل كوممۋنيستەردىڭ قىلمىستارىن نەگە ۇمىتۋعا ءتيىسپىز؟ بۇل تۇرعىدا باسپاسوزگە پىكىر بەرگەن بەلگىلى تاريحشى تالاس وماربەكوۆتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ول: «... ءبىز اشارشىلىقتى ورىستان نەمەسە كوممۋنيستىك پارتيادان كەك الۋ ءۇشىن زەرتتەمەيمىز. اشارشىلىققا ۇلتىمىزدىڭ نە ءۇشىن ۇشىراعانىن ءبىلۋ - بۇل قازاقتىڭ تاريحىن بىلۋگە الىپ كەلەدى. قازاق ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. 1930 جىلدارعا دەيىن رۋلىق اۋىلدا تۇرعان. سول رۋلىق اۋىلدى كوممۋنيستىك پارتيا تالقاندادى. ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن تالقاندادى. وسىنىڭ اسەرىنەن، كوممۋنيستىك پارتيا بيلەگەن جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ مەنتاليتەتى وزگەردى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا - قازاقتى قاسىرەتكە ۇشىراتقان يدەولوگيا...»، - دەپتى. ودان ءارى: «ارينە، كەڭەستىك يدەولوگيا كىنالى. ءبىز ودان ءالى تولىق ارىلىپ بىتكەن جوقپىز. سوندىقتان دا اشارشىلىقتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن دەپ قاراستىرماۋ كەرەك. بۇل - كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتە اگرارلىق ساياساتىنىڭ سالدارى. قازاق دەگەن حالىقتىڭ قانداي حالىق ەكەنىن بىلمەگەندىكتەن، ونىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن تالقانداۋعا باعىتتالعان سولاقاي شەشىم وسىعان دۋشار ەتتى... كوممۋنيستىك پارتيا كەزىندەگى كونستيتۋتسيانى وقىساڭىزدار «بارلىق ۇلتتار تەڭ، بارلىق حالىقتار بىردەي» دەيدى. ورىس ۇلتى، ارينە، ۇستەم ورىنعا يە بولدى. سولاي بولۋى كەرەك ەدى، ويتكەنى ورىستىڭ سانى كوپ بولدى. ءستاليننىڭ ءوزى ورىس بولامىن دەپ، گرۋزين اكتسەنتىمەن ءتىلىن شايناپ، 1945 جىلى جەڭىس كەزىندە ورىس حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا توست كوتەرگەن. ستالين ءومىر بويى ورىسقا قايتسەم جاعامىن دەپ ءوتتى. ويتكەنى كەڭەستەر وداعىندا بيلىكتە وتىرامىن دەگەن ادام ورىسقا ۇناۋ كەرەك. ول باسقا ماسەلە. ال ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىز قاتە اگرارلىق رەفورمانىڭ سالدارىنان بولىپ وتىر. «قازاقتى قىر» دەگەن تاپسىرمانى ستالين بەرگەن جوق. ونداي ءسوز مۇراعات قۇجاتتارىندا دا جوق. بار ماسەلە قازاقتى مەنسىنبەۋدە، ءبىزدى مالمەن بىرگە جۇرگەن مالعا ۇقساس حالىق دەپ قاراۋدا جاتىر. ولار قازاق قىرىلىپ قالادى دەپ ويلاعان جوق. قازاقتىڭ مالى شەكسىز دەدى. بارلىعىن سويىپ تاسي بەرسەڭ، ارينە، مال دا تاۋسىلادى. اقىر سوڭىندا مالمەن بىرگە قازاق تا تاۋسىلدى. مىنە، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءبىلىمسىز، توپاس، نادان اگرارلىق ساياساتى وسىنداي قاسىرەتكە الىپ كەلدى. ەندى كىمدى كىنالايمىز؟ مەن ايتار ەدىم: «قازاقستاندا كوممۋنيستەردىڭ جۇمىس ىستەۋگە مورالدىك قۇقى جوق، ولار سونى ءتۇسىنۋ كەرەك قوي. ولار قازاقستاننىڭ پارلامەنتىندە نە بەتتەرىمەن وتىر؟! ۇيات ەمەس پە! سول كوممۋنيستىك پارتيا جاساعان نادان اگرارلىق ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قازاق وسىنداي جاعدايعا جەتتى. ەندى كەلىپ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جۇمىس ىستەۋىنە رۇقسات ەتەمىز، باسقا ەلدە بولسا الدەقاشان تىيىم سالعان بولار ەدى»، - دەپ كەسىپ ايتىپتى. شىنىندا دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن الگىندەي ۇستەمدىك پەن وكتەمدىگىن جۇرگىزگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سارقىنشاعىنان قۇتىلا الماپپىز. وعان باسقانى بىلاي قويعاندا، جامبىل احمەتبەكوۆتىڭ ءوزى ناقتى مىسال بولىپ وتىر. ال ونىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا ءبىر عانا ورىس ءتىلىن ەلەستەتۋىنىڭ ءوزى سول كوممۋنيستەردەن قالعان مۇراگەر ەكەنىن اينا-قاتەسىز دالەلدەيتىن سياقتى. ال سويتكەن بۇگىنگى كوممۋنيستەر زۇلمات اشتىق ءۇشىن، جازىقسىز اتىلعاندار ءۇشىن، جارىق دۇنيەگە كەلىپ، ەش جاقسىلىق كورمەي قىرىلعان سابيلەر ءۇشىن قازاق حالقىنان نەگە كەشىرىم سۇرامايدى؟! بارشا قىلمىستارى ءۇشىن...

دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى