جاركەنت ماڭىنداعى پەنجىم اۋىلىنداعى وقيعا كەزەكتى مارتە قازاقستانداعى ۇلتارالىق قاتىناس ماسەلەسىن قايتا قاراۋعا سەبەپكەر بولدى. «قازاقستاندا انكلاۆ بار ما» دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىنە قايتا شىقتى. سەبەبى بيلىك رەسمي تۇردە ەتنيكالىق قاقتىعىستار مەن كيكىلجىڭدەردىڭ بارىن مويىنداماسا دا، ۇلتارالىق قاتىناس ۋشىققان وشاقتىڭ باسىم بولىگى ەتنوس وكىلدەرى تۇتاس ورنالاسقان ايماقتا بولۋدا. مىسال دا جەتكىلىكتى.

2006 جىلدىڭ 18-19 قاراشاسىندا الماتى وبلىسىنىڭ، شەلەك اۋىلىندا ەتنيكالىق جانجال ورىن الدى. قازاق جانە ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا توبەلەس بولىپ، ارتى ۇلكەن قاقتىعىسقا ۇلاستى. «ەسكى قامال» كافەسىندەگى توبەلەستىڭ ۇلتارالىق قاقتىعىسقا ۇلاسىپ كەتەرىن ەشكىم بىلمەگەندەي ەدى. شەلەك اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى ۇيعىر ۇلتىنان ەكەنىن ەسكەرسەك، اتالمىش وقيعانى بەيرەسمي انكلاۆتا بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

2007 جىلى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى مالوۆودنوە اۋىلىندا قازاقتار مەن شەشەندەر اراسىندا ەتنيكالىق قاقتىعىس بۇرق ەتە قالدى. «بوتاگوز» بيليارد ورتالىعىنداعى توبەلەستە ۇلتى قازاق جىگىت جاراقات الادى. ونىڭ سوڭى قازاق-شەشەن قاقتىعىسىنا ۇلاسىپ، وقيعا قايعىلى نەگىزگە كوشەدى. قاقتىعىستا 9 ادام قازا تاپقان، ونىڭ جەتەۋى شەشەن، ەكەۋى قازاق ۇلتىنان بولاتىن. وقيعا ءتىپتى، قازاقستان شەڭبەرىنەن شىعىپ، ماسكەۋدەگى قازاق-شەشەن ستۋدەنتتەرىنىڭ اراسىنداعى توبەلەسكە دەيىن ۇلاسقان ەدى. مالوۆودنوە اۋىلىنا جامبىل وبلىسىنان كومەككە بارماق بولعان ءبىر توپ شەشەن جاستارىن ارنايى جاساق جولدا توقتاتىپ، تۇتقىندايدى. بۇل دا توپتاسىپ تۇراتىن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاقتىعىس بولۋ مۇمكىندىگىن ارتتىراتىن مىسال ەدى.

2007 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تولەبي اۋدانىنداعى ماياتاس اۋىلىندا قازاقتار مەن كۇردتەر اراسىندا قاقتىعىس بولدى. قاقتىعىسقا 16 جاستاعى كۇردتىڭ 4 جاسار قازاق بالاسىنا زورلىق كورسەتكەنى تۋرالى اقپارات سەبەپ بولعان. اتالمىش اقپارات جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ اشۋىن تۋدىرىپ، ارتى جانجالعا ۇلاستى. ماياتاستىڭ وزىندە قاقتىعىستان كۇردتەردىڭ 4 ءۇيى ورتەنىپ كەتكەن. نەگىزىنەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 90%-عا جۋىعى كۇرد ۇلتىنان بولاتىن. كۇردتەرگە قارسى شەرۋلەر وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سايرام جانە بايدىبەك اۋداندارىندا دا ءوتتى. قاقتىعىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پوليتسيا، پروكۋراتۋرا جانە قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن 500-گە جۋىق ادام جۇمىلدىرىلعان ەدى. قاقتىعىس ءبىر اۋىلعا توپتاسىپ العان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ انكلاۆى بارىن انىق كورسەتتى.

2015 جىلى تۇركىستان وبلىسى، سارىاعاش اۋدانىنىڭ، بوستاندىق اۋىلىندا قازاق پەن تاجىك ۇلتتارىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى. اۋىلدا باسىم بولىگى تاجىك ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تۇراتىن. بۇل قاقتىعىستىڭ بولۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولا ءبىلدى.

قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ەتنيكالىق قاقتىعىس 2020 جىلدىڭ اقپان ايىندا جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانىندا بولدى. قازاقتار مەن دۇنگەندەر اراسىنداعى قاقتىعىسقا سەبەپكەر بولعان جايت ۇلتى قازاق قاريانىڭ سوققىعا جىعىلۋى مەن پوليتسيا وكىلدەرىنە كورسەتىلگەن قارسىلىق بولاتىن. قاقتىعىس سالدارىنان 11 ادام قازا تاپتى، 185 ادام مەديتسينالىق كومەككە جۇگىندى، 23 مىڭنان استام تۇرعىن كورشى قىرعىزستان اۋماعىنا ءوتىپ كەتۋگە تىرىستى. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، قاقتىعىس سالدارىنان 39 تۇرعىن ءۇي، 20 كوممەرتسيالىق نىسان جانە 47 كولىك ورتەنگەن. ماتەريالدىق شىعىن 1,7 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. سوت پروتسەسستەرى 50-دەن استام ادامدى كىنالى دەپ تاۋىپ، ۇزاق جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.

اتالمىش وقيعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىر ايماققا، اۋىلعا توپتاسىپ، انكلاۆتىق جۇيەدە ءومىر سۇرۋىنە بايلانىستى بولدى. زەرتتەۋلەر بەيرەسمي انكلاۆتاردىڭ تىم قاۋىپتى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. الىسقا بارماي-اق، 2021 جىلدىڭ كوكتەمىندەگى قىرعىز-تاجىك قاقتىعىسىنىڭ ءوزى ەكى تاراپتان دا ۇلتتىق انكلاۆتىڭ بولۋىنا بايلىنىستى بۇرق ەتە قالعانىن دالەلدەپ بەردى.

قازاقستاندا جابىق تاقىرىپ سانالاتىن بۇل تاقىرىپتى اشىق ايتۋ ماڭىزدى ءارى بولاشاقتا قاقتىعىستار بولماۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. كسرو بيلىگى بۇرىنعى وداقتاستارىنا ۇلكەن ماسەلەلەر تاستاپ كەتتى. ول شەشىلمەگەن اۋماقتىق داۋلار، رەتتەلمەگەن شەكارالار مەن انكلاۆتار جانە بەيرەسمي ۇلتتىق انكلاۆتار. قازاقستانعا 30-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ كوپتەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن كۇشتەپ قونىستاندىرعان ماسكەۋ ولاردىڭ ءبىر اۋىل، ايماقتا تىعىز قونىستانۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، بەيرەسمي انكلاۆتاردىڭ بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. كسرو جوق، بىراق، ول جاساعان ماسەلەلەر قالىپ قويدى.

انكلاۆتىق جۇيەنىڭ بارىن پرەزيدەنت توقاەۆ تا مويىنداعانداي: «كەي ايماقتاردا ەتنيكالىق توپتاردىڭ قازاقستاندىق شىنايىلىقتان الشاقتاپ، ىشكى ەميگراتسياعا كوشۋى بايقالۋدا. مۇنداي تەندەنتسيا ەتنوستاردىق قازاقستاندىق قوعامعا ينتەگراتسيالانۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بۇل تۋرالى شىندىقتى جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى، ونىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن. جانە بىزگە ماسەلەنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن باعامداي الۋى قيىنعا سوقپاق»، - دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

قاقتىعىس وشاقتارى بولعان ايماقتاردىڭ تاجىريبەسىن قاراساق، ەتنوسارالىق قاتىناستى دامىتۋعا قاتىستى بەيىمدەلۋ كورىنىستەرى از ەكەنى انىقتالۋدا. مىسالى پەنجىم اۋىلىنداعى قاقتىعىستا قازاقستاندىق قوعامعا ءسىڭىسۋ، شىنايىلىقتى قابىلداۋدىڭ جوقتىعى ناقتى كورىنۋدە. ءوز ۇلتىنىڭ تاكسيىنە عانا وتىرۋ، ءوز ۇلتىنىڭ قىزمەتىن عانا قولدانۋ، تەك ءوز ۇلتىنا عانا جۇمىس بەرۋ سىندى الالاۋشىلىق فاكتىلەرى انىقتالدى. بۇل ماسانشى اۋىلىندا بولعان قاقتىعىستا دا ناقتى انىقتالعان ەدى. سوندىقتان انكلاۆتاردى جوق دەپ ايتۋعا كەلمەيدى، ونىڭ كورىنىستەرى بار. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەندەي، مۇنداي ماسەلەلەردى اشىق ايتىپ، ناقتى تالقىلاۋ عانا قاقتىعىستىڭ الدىن الادى.

كا مىرزا

Abai.kz