جاقىندا جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان» اتتى دەرەكتى، كوركەم، دايەكتى كىتابى جارىق كوردى. قازىر ساتىلىمدا بار. شىڭعىسحان دەمەكشى، بۇل ماسەلە قازىر قوعامدى الاڭداتاتىن تاقىرىپقا اينالدى. شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالام تارتاتىندار وتە كوبەيىپ بارا جاتىر. بىرەۋ ءبىلىپ جازادى، بىرەۋ بىلمەي جازادى. تاقىرىپتىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن بەلگىلى تاريحشى زەينوللا سانىك پەن تۇركىتانۋشى، موڭعولتانۋشى ءناپىل ءبازىلحاندى سۇحباتقا شاقىرعان ەدىك.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىنىندا دا بۇل تاقىرىپقا قالام تارتاتىندار ءوزى كوبەيىپ بارا جاتىر عوي. سىزدەر وسى شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالاي كەلدىڭىزدەر؟

زەينوللا سانىك: وسىدان ون جىل بۇرىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەڭ سوڭعى حانى تۇعىرىل حان تۋرالى كىتاپ جازىپ ەدىم. تۇعىرىل حاندى تولىق ءبىلۋ ءۇشىن، شىڭعىسحاندى تولىق اقتارىپ، ار جاق، بەر جاعىن تۇگەل ءبىلۋ كەرەك بولدى. سونداعى كەلگەن قورىتىندىم - شىڭعىسحان اسقان قىرعىنشى دەگەنگە قوسىلمادىم. شىڭعىسحان ءوز داۋىرىندە دانىشپان ادام بولعان. ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى، مىقتى ساياساتكەر، اسكەري مامان بولعان.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءناپىل ءبازىلحان دا شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالاي كەلگەنىن ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىپ وتسە، اڭگىمەمىز سەنىمدىرەك بولار ەدى.

جاقىندا جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان» اتتى دەرەكتى، كوركەم، دايەكتى كىتابى جارىق كوردى. قازىر ساتىلىمدا بار. شىڭعىسحان دەمەكشى، بۇل ماسەلە قازىر قوعامدى الاڭداتاتىن تاقىرىپقا اينالدى. شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالام تارتاتىندار وتە كوبەيىپ بارا جاتىر. بىرەۋ ءبىلىپ جازادى، بىرەۋ بىلمەي جازادى. تاقىرىپتىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن بەلگىلى تاريحشى زەينوللا سانىك پەن تۇركىتانۋشى، موڭعولتانۋشى ءناپىل ءبازىلحاندى سۇحباتقا شاقىرعان ەدىك.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىنىندا دا بۇل تاقىرىپقا قالام تارتاتىندار ءوزى كوبەيىپ بارا جاتىر عوي. سىزدەر وسى شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالاي كەلدىڭىزدەر؟

زەينوللا سانىك: وسىدان ون جىل بۇرىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەڭ سوڭعى حانى تۇعىرىل حان تۋرالى كىتاپ جازىپ ەدىم. تۇعىرىل حاندى تولىق ءبىلۋ ءۇشىن، شىڭعىسحاندى تولىق اقتارىپ، ار جاق، بەر جاعىن تۇگەل ءبىلۋ كەرەك بولدى. سونداعى كەلگەن قورىتىندىم - شىڭعىسحان اسقان قىرعىنشى دەگەنگە قوسىلمادىم. شىڭعىسحان ءوز داۋىرىندە دانىشپان ادام بولعان. ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى، مىقتى ساياساتكەر، اسكەري مامان بولعان.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءناپىل ءبازىلحان دا شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالاي كەلگەنىن ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىپ وتسە، اڭگىمەمىز سەنىمدىرەك بولار ەدى.

ءناپىل ءبازىلحان: مەنىڭ اكەم ءبازىلحان نوقاتۇلى قىرىق بەس جىلدان استام قازاق-موڭعول تىلدەرىنىڭ تاريحىن، گرامماتيكاسىن سالىستىرىپ، دايىندادى. سوندىقتان دا بۇل تاقىرىپ ماعان ەتەنە جاقىن. ەكىنشى جاعىنان كونە تۇرىك، كونە موڭعول ءداۋىرىن زەرتتەيمىز. سوندىقتان ءبىز بۇل تاقىرىپتان الىستاپ كەتە المايمىز. سەبەبى كۇندەلىكتى زەرتتەپ جۇرەتىن تاقىرىبىمىزدىڭ ءبىرى وسى شىڭعىسحان توڭىرەگىندەگى تۇركى-موڭعول ۇلىستارى. شىڭعىسحان كوشپەلىلەر تاريحىنداعى - فەنومەن. بۇل ايتىلماي جاتقان جوق جانە. سوندىقتان وعان قالام تارتپايمىن دەگەن ادامنىڭ ءوزى جازعىسى كەلەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جاقىندا اعىلشىننىڭ دجون مەن دەگەن زەرتتەۋشى قالامگەرى «شىڭعىسحاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» دەگەن كىتاپ جازىپتى. العاش اعىلشىن تىلىندە، سوسىن ورىس، كەيىننەن قازاق تىلىندە جارىق كوردى. سول كىتاپتى «ەگەر مەن شىڭعىسحان تۋرالى كينو تۇسىرەتىن بولسام، اۋەلى تاۋدىڭ اڭعارى، قالىڭ قاراعاي، بيىك تاۋلار، قۇزدار، شىڭدار، سارقىرىپ اعىپ جاتقان وزەن، موڭعول دالاسىنداعى وسى كورىنىستى بەرەر ەدىم» دەپ باستاپتى. قازىر شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرىنە بايلانىستى دا اڭگىمە شىعىپ جاتىر. ءسىز ول جاققا بارىپ كەلىپ ءجۇرسىز، پىكىرىڭىز قالاي؟

ءناپىل ءبازىلحان: شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى تۋرالى دەرەك بارشىلىق. ونىڭ كەرلەن (كەرۋلەن دەپ ايتادى) وزەنىنىڭ بويىنداعى بۋرحان-حالدۋن دەگەن تاۋدا تۋىلعانى ايتىلادى. سوندا ول ۋىسىنا اسىقتاي قان ۇستاپ تۋعان دەگەن اڭىز بار. ال شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى تۋرالى داۋلاسۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتىلاتىن ءبىر-اق جەر بار. ول شىعىس موڭعوليا، كەڭتاۋ، بۋرحان-قالدۋن دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. 1162 جىلى تۋىلعانى راس. 1227 جىلى شىڭعىسحان و دۇنيەلىك بولادى. بۇل تاريحي دەرەكتى بۇزباۋ كەرەك. شىڭعىسحان موڭعول دالاسىندا تۋىلعان، كونە تۇركى ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى تۇلعا. سول تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. ال دجون مەن ونىڭ تۋعان جەرىن قالاي سيپاتتاسا دا كەڭتاۋدى بارىپ كورسەڭىز، قاڭعاي تاۋىن، التاي تاۋىن كورسەڭىز، ول ءبىر عاجاپ دۇنيە. ءۇش ۇلى يمپەريانىڭ كىندىگى. ياعني عۇن، تۇرىك، موڭعول يمپەريالارىنىڭ كىندىگى. ءوزىنىڭ شاڭىراق كوتەرگەن كيەلى جەرى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ناقتى قاي جەردى ايتىپ وتىرسىز سوندا؟

ءناپىل ءبازىلحان: نەگىزگى كىندىگى ورحون بويىندا. بۇل ورحون بويى جاڭاعى ايتىپ كەتكەن ءۇش يمپەريانىڭ استاناسى بولدى. شىڭعىسحاننىڭ استاناسى قاراقورىمنان 50 شاقىرىم جەردە كونە تۇرىك يمەرياسىنىڭ تۋ تىككەن جەرى وردابالىق قالاسى جاتىر. ەندى قاراقورىمنان سولتۇستىكتە، 35 شاقىرىم جەردە كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكىشى جاتىر. وسىنىڭ ءبارى ورحوننىڭ بويىندا جاتىر. ءوزى قاستەرلى جەر. سوندا شىڭعىسحان تۇرىك الەمىنەن الىس كەتپەگەن. سوندىقتان ول جات، بوتەن ادام ەمەس.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: باركەلدى. وسى جەردە ءسوزىڭىزدى ۇزەيىن. زەينوللا اعا، جاقىندا تاعى دا ءبىر توسىن پىكىردى كوزىمىز شالىپ قالدى. بىزگە جەتكەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن كىتاپ بار عوي. بۇرىنىراقتا، تاۋەلسىزدىك العان كەزىمىزگە تۇسپا-تۇس 80-جىلداردىڭ اياعى، 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاق گازەتتەرىندە ۇزىندىلەرى جاريالانىپ، كىتاپ بولىپ شىقتى. «سول «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» تولىق ەمەس ەكەن» دەگەن اڭگىمەمەن، قىتايدا ساقتالعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ نەگىزىندە» دەپ، تاعى ءبىر اڭگىمەنى باستاپ جىبەردىك جاقىندا. سول دەرەكتەرگە سۇيەنگەن جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى، باعاناعى ءناپىل ايتىپ وتىرعان جەر اتاۋلارى، سۋدىڭ، تاۋدىڭ اتاۋلارى وسى وڭىردە دە بار ەكەن دەپ، شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى ىلە اڭعارى دەگەن پىكىردى العا تارتتى. وسى جونىندە نە ايتاسىز؟

زەينوللا سانىك: مەنىڭشە، شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرىن وزگەرتۋ ءسال قيسىنعا كەلمەيدى. جالپى تابيعاتى ۇقساپ كەتەتىن جەرلەر كوپ. مىسالى، ۇلۋبالىق تۇركى دۇنيەسىنىڭ استاناسى. قىتاي دەرەگىندە ايتادى، «مىنا عۇندار ۇلۋبالىققا بارىپ، ناۋرىز بەرەتىن» دەيدى. «ناۋرىز بەرۋ ءۇشىن الدىمەنەن پاتشا شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراپ، ءتاۋ ەتەتىن. ءتاۋ ەتىپ كەلگەننەن كەيىن، ونىڭ اللامەن تىلدەسىپ تۇراتىن ابىزى، قوبىزشىسى بولاتىن، سول توعىز كۇي تارتادى. توعىز كۇيدەن كەيىن قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن 360 جىگىت ورتاعا شىعىپ بيلەيدى. سودان باستاپ ناۋرىز تويى بۇكىلحالىقتىق تويعا اينالىپ كەتە بارادى» دەيدى. دەمەك، سول ۋاقىتتا تۇركىلەر ۇلۋبالىقتا ناۋرىز وتكىزگەن. ال ەندى ءناپىل ايتىپ وتىرعان قاراقورىم العاشىندا نايمانداردىڭ استاناسى بولعان. كەيىن نايمانداردى كۇيرەتكەننەن كەيىن شىڭعىسحان وزىنە استانا جاساعان. مۇنىڭ ءبارىن زاردىحان قيناياتۇلى تاريحي تۇرعىدا، ەگجەيلى-تەگجەيلى جازعان. مەن سول پىكىرگە قوسىلامىن. شىڭعىسحان تۋرالى زەرتتەيتىن بولساق، شىڭعىسحان كىم، ول قاي حالىقتان شىققان، وسىنى زەرتتەپ، تياناعىن تاۋىپ قويۋ كەرەك پە دەپ ويلامىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا. مەن بۇل سۇراقتاردى سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا ادەيى كولدەنەڭ تارتىپ وتىرمىن. سەبەبى قازىرگى قازاق قوعامدا شىڭعىسحاننىڭ اتىنا، زاتىنا تارتىس باستالىپ كەتتى دەمەسەك تە، شىققان تەگى، ءۇرىم-بۇتاعى كادىمگىدەي تالاسقا اينالىپ بارا جاتىر. وسى تۇرعىدان كەلگەن كەزدە ءبىزدىڭ جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋين شىڭعىسحان تاقىرىبىن نەگە سونشالىقتى مەنشىكتەپ، قورعاشتايدى؟ وسى جاعىن ايتىپ ءوتىڭىزشى. مىسالى ءۇشىن، جاسىراتىن نەسى بار، قازاق بولعانىدىقتان با، جوق الدە، سول قازاقتىڭ ىشىندە كەرەيلەر جايلاعان جەرگە جاقىندىعى بولعاندىقتان با دەپ، ارانداتىپ ايتايىن، ال.

زەينوللا سانىك: مەنىڭشە، ونى كەرەي يا بولماسا جالايىر دەپ مەنشىكتەۋ بەكەر.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءتۇسىنىپ وتىرمىن. مىسالى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ كەيىنگى ماقالالارىندا سونى كىشكەنە نىقتاي تۇسەدى. جالايىر ول بۇرىننان بار پىكىر عوي.

زەينوللا سانىك: شىڭعىسحاننىڭ تۇركى حالقىنان شىققانى حاق. قوبىلاندى جىرىندا «قىرىق مىڭ ءۇيلى قيات» دەگەن جىر بار. سول قياتتىڭ اۋلەتى. ال شىڭعىسحاننىڭ زەرتتەۋگە ءتيىستى بىرقانشا جەرى بار. ءبىرىنشى، شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى. ماسەلەن ايتالىق، اباقاي، ەسۋكەي، قابىل حان. تۇگەل تۇركى تەكتى ادامدار. ال شىڭعىسحاننىڭ توعىز ورلىگى بولعان. توعىز ورلىكتىڭ توعىزى دا تۇركى تەكتى ادامدار. ماسەلەن، كەرەيدەن تورقان سارى بار، جالايىردان مۇقالى بار. تۇگەل وسىلاي بولىپ كەلەدى. ال شىڭعىسحاننىڭ العان ايەلىنىڭ بىردە بىرەۋى موڭعول ەمەس. انا اتاقتى ءتورت حانىمنىڭ تورتەۋى دە تۇركى تەكتەس. ال ەندى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنا كەلەيىك. اسىرەسە قازاق حالقىن بيلەگەندەرى قازاق بولىپ كەتتى.

ءناپىل ءبازىلحان: عىلىمي زەرتتەۋلەر بار، عىلىمي پۋبليتسيستيكا، سوسىن جۋرناليستيكا جانە جازۋشىلىق كوركەمدىك شىعارمالار بار. ال مۇحتار ماعاۋيننىڭ كىتابىندا عىلىمي دەرەكتەردى جاقسى پايدالانىپتى. ونىڭ ىشىندە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن»، شىڭعىسحاننىڭ زامانداستارىنىڭ شىعارمالارىن دۇرىس پايدالانا بىلگەن. جالپى شىڭعىسحان تۋرالى داۋ بۇرىننان بار. قازاققا جولاتقىسى كەلمەيتىن، موڭعولعا دا بەرگىسى كەلمەيتىن، قىتايدىڭ زەرتتەۋشىلەرى «ءبىزدىڭ حانىمىز بولعان» دەپ تالاسىپ وتىر، ماسەلەن. قۇبىلايحان بىزدىكى بولعان دەپ. باسقالاردىڭ دا اڭگىمەگە ارالاسىپ قالاتىنى سوندىقتان. كوبىسى ساياسي مۇددەنى كوزدەيدى. بۇل جەردە عىلىمنىڭ استارىندا دا، عىلىمسىز ايتىلىپ جاتقان دا دۇنيلەر بار. سوندىقتان ءبىز نەنى شەگەلەپ ايتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىزدا تاريحىمىز وتە قاجەت. سوناۋ عۇنداردان، ساقتاردان باستاپ، كونە تۇركى يمپەرياسىنا دەيىن، مىسالى. كۇلتەگىن مەن شىڭعىسحان وتە جاقىن زامانداس. سول يدەولوگيادا ءبىزدىڭ كونە تۇركىلىك ءداستۇردى جالعاستىرىپ، موڭعول تەكتەستى دە، مانچجۋردىڭ دا باسىن قوسقان شىڭعىسحان. بۇنداي عۇلاما تۇلعا تاريحتا از بولعان. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا تىكەلەي قاتىستى. ونىڭ ىشىندە جۇرگەن رۋ-تايپالار موڭعول تەكتەس بولسىن، تۇركى تەكتەس بولسىن، بارلىعى ءبىزدىڭ تايپالارىمىز. ءبىزدىڭ تىكەلەي تاريحىمىز. ءبىز تاريحىمىزدى جازۋىمىز كەرەك. سوندىقتان مۇنى مۇحتار ماعاۋين مەنشىكتەپ العان جوق، قايتا جاڭا كوزقاراسپەن جازىپ وتىر دەپ تۇسىنگەن ابزال. كوپتەگەن مالىمەتتەردى قاراساڭىزدار، مىسالى، كوشپەندىلەر قانداي كيىم كيەدى، قانداي استانا قولداندى دەگەندى مۇحاڭ دەرەكپەن جيناستىرىپ وتىر. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. قايتا ءبىزدىڭ تاريحىمىز دۇرىستاپ جازىلۋعا ءتيىستى دەگەن ءسوز. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە كەرەيلەر مەن نايماندار ءبارى حريستياندار بولدى دەيدى. ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ زاردىحان اعامىزدىڭ ءوزى دە حريستيان بولعان دەيدى. قانداي دەرەك بار؟ راشيد- اد-دين تۇرماق، موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە ونداي جوق. كوردىڭىز بە، بىزدە دەرەكتى دۇرىس پايدالانبايتىنىن. سوسىن الىپقاشپا اڭگىمەلەرگە سوقتىرادى. بۇدان بارىپ قوعامدىق پىكىردى باسقا جاققا بۇرادى. كەرەي، نايمان حريستيان بولسا، سارسەن امانجول ايتادى، وندا باسقا قازاقتىڭ زيالىلارىنىڭ ءبارى حريستيان بولدى عوي دەپ. ال باتىستىڭ كوزدەگەنى مىناۋ: ارعۇن حاننىڭ يننوكەنتي تورتىنشىگە جازعان حاتى بار. «سىزدەر بىزگە باعىنىڭىزدار» دەيدى. ال يننوكەنتي ءتورتىنشى ارعۇن حانعا «حريستيان بولىڭىزدار» دەيدى. ارعۇن حان نەگە حريستيان بولادى؟ «ماڭگىلىك ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن» دەپ حاتىن جازادى. كوردىڭىز بە، ساياسات قايدا جاتىر؟ جاۆاحارلال نەرۋ تاماشا ءسوز ايتادى: «بۇكىل الەمنىڭ ءدىن وكىلدەرى قاراقورىمعا اعىلدى. بۇلاردىڭ ماقساتى شىڭعىسحاندى دىنگە باعىندىرۋ»، - دەيدى. ال قاراقورىمدا شىنىمەن يسلام ءدىنىنىڭ مەشىتى، حريستيان ءدىنىنىڭ شىركەۋى، بۋددا ءدىنىنىڭ موناستىرلارى، ءبارى بار. قازىر ارحەولوگيالىق قازبالار بويىنشا تابىلىپ جاتىر. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ شىڭعىسحاننىڭ ۇلى تۇلعاسىنا بۇكىل الەم قىزىققان. بۇلاردىڭ جەڭەتىنى تەك ءدىني قۇرال-سايمانداردى جىبەرگەن عوي. ءبىزدىڭ تايحىمىزدى وسى تۇرعىدان ەكشەلەپ، تەكسەرۋ كەرەك.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءبىز تالقىلاۋعا سەبەپ قىلىپ الىپ وتىرعان «شىڭعىسحان» اتتى كىتابىنداعى پىكىرلەردى الايىق. ەگەر مەن شاتاسپاسام، مۇحتار ماعاۋين شىڭعىسحاندى و باستان قازاق دەگەنگە بۇرعان سياقتى.  بىراق مىنا كىتابىندا قانشا دەگەنمەن ول تۇركى دەپ كەڭەيتىپ الىپ وتىر. ءسىزدىڭ دە پىكىرىڭىز سوعان سايكەس كەلىپ وتىرعان سياقتى. وسى تاقىرىپتى ءومىر بويى زەرتتەپ كەلە جاتقان تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى، مەنىڭ بىلۋىمدە، شىڭعىسحاننىڭ باسىن موڭعولعا عانا تارتادى.

ءناپىل ءبازىلحان: وتە دۇرىس. نەگىزى تۇرىك-موڭعول ءتىلى دەگەن بار. قىرىقتان استام تۇركىتىلدەس ۇلت، توعىزدان استام موڭعولتەكتەس ۇلت بار. بۇلاردىڭ ءتىلى قانداي بولدى دەگەن سۇراق تۋادى. 13 عاسىردا ءتىپتى كۇلتەگىننىڭ داۋىرندە قانداي ءتىل بولدى؟ وسىنى اكەم زەرتتەي كەلىپ، بىلاي قورىتىندى شىعارىپتى. قازاق-موڭعول تىلدەرى تۇركى-موڭعول تىلدەرىنىڭ ىشىندە وزەك ءتىل دەپ اتالادى. ەڭ نەگىزگى تامىرىن ۇستاپ تۇرعان وسى ەكى ءتىل. بۇلاردىڭ سوزدىك قورىنىڭ 70 پايىزى ساكەسەدى. مالدان باستاپ. كوردىڭىز بە؟ گرامماتيكالىق قۇرىلىستىڭ 45 پايىز، سويلەۋ قۇرىلىسىنىڭ 50-60 پايىزى سايكەس. بۇل قىرىق جىل جاساعان اكەمنىڭ قورىتىندىسى. ەندى شىڭعىسحان داۋىرىندە قالاي سويلەدى دەگەن سۇراق تۋادى. شىڭعىسحان داۋىرىنەن بىزگە جەتكەن بىرنەشە ەسكەرتكىش قالدى. ونىڭ ۇستىندە تاسجازۋ بار. سول تاسجازۋدا شىڭعىسحان سارتاۋىلعا بارعاندا ەسۋكە دەگەن ءىنىسى 350 قۇلاشتاعى نىسانانى ءدال اتىپ، تيگىزەدى. سول ءسوز سول كۇيىندە قالعان. ال ەندى ءتىلىن زەرتتەپ وتىرساڭىز، تۇرىك-موڭعولعا ورتاق بولادى. ال ەندى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن كىتاپ بار. بۇنى قىتايلار عۇن داۋىرندە جازىپ قالدىرعان دەيدى. نەگىزى قىتايلار ءبىزدىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىمىزدى جويىپ جىبەرگەنى راس. كوپتەگەن ءبىزدىڭ جازبالارىمىز تابىلماي، جوعالىپ كەتەتىنى سودان. تاريحقا بالتا شاۋىپ وتىر. مەنىڭ پىكىرىمشە، شىڭعىسحان داۋىرىندە ءبىز قىرعىز-قازاق سياقتى بولعانبىز. شىنىمەندە قىرعىز ءتىلى قازاق تىلىنەن الىستاۋ. مۇحتار ماعاۋين سونى تۇيسىكپەن سەزىپ وتىر. تىلدىك تۇرعىدان ءبىز دالەلدەپ بەرە الامىز. سوندىقتان شىڭعىسحان بىزگە الىس ەمەس. موڭعولدار دا الىس ەمەس. بۇلار ۇلكەن تۇركى الەمىنىڭ ءبىر بولشەگى. تۇرمىس-تىرشىلىگىن قاراساڭىز بىزدەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق. الىستاتۋ قايدان پايدا بولدى؟ رەسەي، قىتاي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى. كوشپەندىلەردى كوشپەندىلەرمەن قۇرتۋ دەگەن ساياسات بار. بۇگىندە جالعاسىپ كەلە جاتىر. ال شىڭعىسحان كوشپەندىلەر كوشپەندىلەردى قۇرتۋعا بولمايدى دەگەندى جاقسى تۇسىنگەن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا. ءتىلدىڭ ۇقساستىعىمەن دالەلدەپ وتىر عوي. وسى سياقتى قازىرگى كەزدە ادامنىڭ تەگىن، گەنىن انىقتايتىن مۇمكىنشىلىك كوپ. وسى تۇرعىدان كەلگەن كەزدە ءسىز نازار اۋدارىپ كوردىڭىز بە؟ تەگىمىزدە قانشالىقتى جاقىندىق بار؟

زەينوللا سانىك: وعان ءسال كەيىنىرەك توقتالايىن. ءناپىل دۇرىس ايتتى، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى شىڭعىسحاننىڭ تاريحىنىڭ ىشىنەن ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. نەگە دەسەڭىز، موڭعولداردىڭ تورعاۋىت دەگەن رۋى بار. وسى تورعاۋىتتار «ءبىزدىڭ ارعى اتامىز تۇعىرىل حان» دەپ باستايدى. سودان بەس اتاعا دەيىن بۇل تۇركى اتىمەن كەلەدى داعى، سوڭىندا موعول بولىپ كەتەدى. ۇرىمجىدە تۇراتىن موڭعول دوستارىم بار. ولار «قۇپيا شەجىرەنىڭ قازاقشاسى باسىم» دەيدى. «ولاي دەيتىنىمىز، مۇنىڭ ىشىندە موڭعولدار بىلمەيتىن 700 ءسوزدى تەكسەرىپ كورسەك، تۇگەل قازاقشا بولىپ شىقتى» دەيدى. ماسەلەن، «موڭعولدا «سويىپ سال» دەگەن ءسوز جوق» دەيدى. سول سويىپ سالدى قىتايلار «سا» دەپ اۋدارىپتى. «سا» دەگەن ءولتىر دەگەن ءسوز. بۇل موڭعولدا جوق. «اسىلىندە تۇپنۇسقا تۇركى تىلىندە جازىلعان بولۋى كەرەك» دەيدى. «مۇرىندىق» دەگەن ءسوز بار دەيدى. ونى موڭعولدار بىلمەيدى ەكەن تاعى. وسى ءسوزدى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» قىتايشا اۋدارعان ەكەن. شىڭعىسحان تۋرالى سوزدەردىڭ كوبى وسىندايدان تۇرادى. مىسالى، «وتچەگىن» دەيدى ەكەن. ءبىزدىڭ قازاقتا وتانا، وتاعا دەگەن ءسوز بار.

ءناپىل ءبازىلحان: شىڭعىسحاننىڭ رۋىنىڭ اتاۋىن بىلەسىز بە؟ قيات بورجىعىن دەيدى. بورجىعىن دەگەن ءسوز «ءبورى تەگىن» دەگەن ءسوز.

زەينوللا سانىك: سول  سياقتى سوزدەر وتە كوپ. ءبىزدىڭ «بۇعىلى» دەگەن ءسوزدى ولار «بۇعىتى» دەيدى. ءبىز «سۋىرلى» دەگەن جەردى ولار «سۋىرتى»دەيدى. ءبىز قۇناجىن، دونەجىن دەسەك، عۇنجۇن، ءدونجىڭ دەيدى. جەردىڭ پۇشپاعىن «بۇلىڭ» دەيدى.

ءناپىل ءبازىلحان: كەزىندە مارعۇلان دا ايتقان. جالپى شىڭعىسحان ءداۋىرى مەن ورتا  تۇرىك ءداۋىرىن ءبولىپ، اجىراتىپ قاراماڭدار دەگەن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: بۇل جەردە مۇحتار ماعاۋين «بابامىز» دەپ ءىشتارتىپ كەلەدى عوي. وعان قارسى پىكىرلەر دە وتە كوپ. اسىرەسە تاريحشىلاردىڭ ىشىندە وتە كوپ. مىسالى، مامبەت قويگەلدى دە ۇلكەن تاريحشىمىز عوي. «شىڭعىسحان قازاق دەگەن انشەين ايتىلا سالعان ءسوز» دەيدى ول.

ءناپىل ءبازىلحان: ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە تاريحتىڭ ءوزىنىڭ پاراسىندا. ءبىز شىڭعىسحاندى كىم دەپ باعالاۋىمىز كەرەك؟ ءبىزدىڭ جاۋىمىز با؟ ءبىزدىڭ التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاعان شىڭعىسحان عوي. كونە كۇلتەگىن ءداۋىرىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرعان دا شىڭعىسحان. عۇن يمپەرياسىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى دا شىڭعىسحان. قازاقتىڭ تورەلەرىنىڭ، بارلىعىنىڭ اتاسى شىڭعىسحان. ءسىز كەنەسارىنى، قاسىم حاندى، ابىلاي حانعا دەيىن جوققا شىعاراسىز با؟ ونى جوققا شىعارماي، اتا-بابامىز دەپ مويىنداۋىمىز كەرەك.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: عىلىمدا قازىر وسىندايدى دالەلدەيتىن مۇمكىنشىلىك كوپ قوي دەپ سۇراپ وتىرمىن. دنك ارقىلى دەگەندەي...

ءناپىل بازىلحان: دنك جاساۋ ءۇشىن الدىمەن شىڭعىسحاننىڭ مۇردەسىن تابۋ كەرەك.

جۇسىپبەك قورعاسەك: وندا نە ارقىلى سالىستىرىپ جاتىر؟

زەينوللا سانىك: مىنانداي سالىستىرما بار. شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعىنىڭ گەنىمەنەن انىقتاپ جاتىر. ماسەلەن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعىنىڭ گەنىن ءوز ۇرپاقتارىنىكىمەن سالىستىرسا، بەس تە ءبىر شىعىپتى. مەركىت، كەرەيلەرمەن سالىستىرسا بەس تە التى شىعىپتى. وتە جاقىن. ەگەر قازاققا جاقىنداتامىز دەسەك نە كەرەي، نە مەركىت بولۋى مۇمكىن. ال شىڭعىسحان ءوز داۋىرىندە تۇركىنىڭ بۇكىل دۇنيەسىن قابىلداعان. ماسەلەن بۇل نايمان حاننىڭ بۇكىل اكىمشىلىك جۇيەسىن، ونىڭ اتاق-داڭقتارىن، اسكەري باسشىلارىن قابىلداعان، كەلبۇقا، كەتبۇقا، تايبۇقا دەپ، تۇگەل بۇقا حاننىڭ اتىمەن كەلگەن. قىتاي تاريحىنداعى يۋان حاندىعى دەگەن شىڭعىسحاننىڭ تاريحى دەگەن ءسوز. مەن سول تاريحتى اقتارىپ شىققان اداممىن. سونىڭ ىشىندە موڭعول بۇقا اسكەرلەرى مەن قىپشاق بۇقا اسكەرلەرى بىرلەسىپ، شىڭدۋدى باسىپ العان ۋاقىتتا، شىڭدۋدىڭ اكىمىن شىڭدۋ دەپ قويدى دەگەن ءسوز بار. دەمەك گەنەرالى سولار. كەرەي، نايماننىڭ پاتشالىق جۇيەسىن تولىق قابىلداعان. 1370 جىلدارى قۇبالاي حان ەل اعاسى دەپ اتالىپتى ەكەن. بۇل سول ۋاقىتقا دەيىن كەرەي، نامان حاندارىنىڭ بۇكىل باسقارۋ جۇيەسىن نەگىز ەتىپ، سونىمەن بارىپ كوكتەگەن. ال مىنا ءال-ءاسير دەگەن كىسى سول شىڭعىسحاننان 4 جىل كەيىن ولگەن ەكەن. سول كىسى: «شىڭعىسحان وتە دانىشپان بولعان. وتە مىقتى اسكەري ادام بولعان. مىقتى ۇيىمداستىرۋشى. ول قىتايدىڭ زاڭدارىن، باتىستىڭ زاڭدارىن بىرىكتىرە وتىرىپ، ءوزى ۇلى ياساك دەگەن زاڭ جاساعان» دەپتى. وسى زاڭ ارقىلى سۋنيتەر مەن بارلىق كاتوليكتەردى، باسقا دەن وكىلدەرىن ءبىر ادامنىڭ بالاسىنداي ۇيىمداستىرا بىلگەن دەيدى. ال ءبىز شىڭعىسحاندى قىرعىنشى دەيمىز...

ءناپىل ءبازىللحان: بىلاي عوي، ورتالىق ازيادا بولسىن، ءتىپتى قىتايدان باستاپ، قارا تەڭىزگە دەيىنگى ارالىقتاعى جىبەك جولى بويىنداعى قالالاردا موڭعول ءداۋىرىنىڭ مونەتالارى دەگەن كوبەيەدى. ءتىپتى وسى الماتىدا شاعاتاي ءداۋىرىنىڭ كۇمىس مونەتالارىن سوعىپ تۇرعان. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ەمەس، قايتا جاڭعىرۋ، جاندانۋدى كورسەتەدى. ارحەولوگيالىق تابىلىمدار ارقىلى ءبىز قورتىندى شىعاردىق. شىڭعىسحان يمپەرياسى ورناعاننان كەيىن ءتىپتى گۇلدەنگەن جىبەك جولى. ارابتىڭ، پارسىنىڭ دەرەكتەرىندە بار، جىبەك جولىمەن ارلى-بەرلى ءوتۋ وتە قولايلى بولدى دەپ ايتادى دەيدى. بۇل وركەنيەت وزەگىن شىڭعىسحاننىڭ قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، جانداندىرىپ كەتكەنىن كورسەتەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءبىز بۇگىن شىڭعىسحان تۋرالى تەلەگەي- تەڭىز تاقىرىپتىڭ شەت-جاعاسىن كەشىپ وتتىك قوي دەپ ويلايمىن. ەندى سۇحباتىمىزدىڭ ەكىنشى جارتىسى تاعى بار. سىزدەردىڭ ىشتەرىڭىزدە بۋلىعىپ جاتقان، ايتىلماي وتىرعان نارسەلەردى سۇحباتىمىزدىڭ سول ەكىنشى بولىمىندە ايتامىز. سونداي-اق، الداعى وسى تاقىرىپتاعى سۇحباتتارىمىزعا سىزدەردەن كەيىن اقىن مۇحتار شاحانوۆ، تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان، جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى، «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» قىتاي تىلىنەن اۋدارعان قالامگەر تىلەۋبەردى ادەنايۇلى قاتىساتىنىن، سونداي-اق تاريحشىلار مامبەت قويگەلدى مەن زاردىحان قيناياتۇلىنان سىرتتاي كەڭەس سۇرالعانىن دا وقىرمان ەسىنە سالا كەتكىم كەلىپ وتىر. ەندەشە، كورىسكەنشە دەيمىز.

ەكىنشى ءبولىم (جالعاسى)

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان» كىتابىنا قاتىستى سۇحباتىمىزدىڭ جالعاسىن نازارعا ۇسىناردا مىنا نارسەنى قاپەرگە سالا كەتكەندى ءجون كوردىك. جالپى سۇحبات بارىسىندا قىزدى-قىزدىمەن تاقىرىپتان ءسال اۋىتقىڭقىراپ، ءبىراز ماسەلەنىڭ باسىن شالدىق. دەگەنمەن دە تاقىرىپ اۋقىمىنا بايلانىستى ءبىر كىتاپتىڭ توڭىرەگىندە عانا اڭگىمە ايتىپ، شەكتەلىپ وتىرۋدىڭ ازدىق ەتەتىنىن وقىرمان ءوزى دە بايقاعان بولۋى كەرەك. سەبەبى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان» كىتابىنىڭ ءوزى دە كوپتەگەن پىكىرتالاسقا نەگىز بولاتىنداي ماسەلەلەردى قوزعاپ وتىر. كىتاپتى تالقىلاۋدىڭ جالعاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: سۇحباتىمىزدىڭ باسىندا قويعان ءبىر سۇراققا ءالى تولىق جاۋاپ الا الماي وتىرمىن. شىڭعىسحاندى قازاققا جاقىنداتۋدىڭ نانىمدىلىعى قانشالىق؟

ءناپىل ءبازىلحان: قاراڭىز، ءححى عاسىردا وتىرمىز. شىڭعىسحان دۇنيەگە ءحىى عاسىردا كەلگەن. مەن سىزگە قايتالاپ ايتامىن، شىڭعىسحانسىز ءبىزدىڭ ورتا عاسىردىڭ تاريحى جوق بولادى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ول تۇسىنىكتى، «ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى ءبىلۋ ءۇشىن شىڭعىسحاننىڭ تاريحىنا  مىندەتتى تۇردە كىرەمىز» دەپ، زەينوللا اعامىز ايتتى ەمەس پە باستاپقىدا. بۇنى بارلىق تاراپتان بوستان، تاۋەلسىز قازاق رەتىندە جازۋشى ماعاۋين كوتەرىپ وتىر عوي. تاقىرىپقا ءوزىمىزدى ءوزىمىز سەندىرىپ، مەنشىكتەي الامىز با؟

ءناپىل ءبازىلحان: ونى مەنشىكتەي الامىز، ونى زەرتتەۋ از.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: زاردىحان قيناياتۇلىمەن وسى حاباردى تۇسىرەر الدىندا اۋىزشا اڭگىمەلەستىم. موڭعولداردا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» تۇسىندىرەتىن تۇسىندىرمە سوزدىكتىڭ ءوزى 2 توم بولدى دەيدى. قىتايدا ءبىر عانا شەجىرەنىڭ تۇسىندەرمە سوزدىگى 3 توم كىتاپ بولىپتى. ال قازاقتا سونداي بىردە-ءبىر توم جوق، سويتە تۇرا اڭگىمە ايتامىز نەمەسە كەز كەلگەن جاڭالىقتى جوققا شىعارامىز دەيدى.

ءناپىل ءبازىلحان: «مادەنيەت باعدارلاماسى» بويىنشا «موڭعولدىڭ قۇپيا» شەجىرەسىنىڭ عىلىمي اۋدارماسىن جاساعانبىز. 16-17 عاسىردا جازىلعان ءبىر-اق نۇسقا. موڭعول تىلىندەگى، قىتايشا ترانسكريپتسياداعى نۇسقاسى. ودان بۇرىنعى نۇسقاسى بىزگە تارالماي وتىر. موڭعولدىڭ ءبىر تاريحشىسى: «كوپ مۇراعاتتى قاراپ وتىرساق، قىتايلار مانچجۋريانىڭ كەزىندە موڭعولدىڭ دالاسىنان جۇزدەگەن تۇيەمەن كىتاپتاردى الىپ كەتكەن»، - دەيدى. بۇل تاريحسىز قالۋ دەگەن ءسوز. تاريحىمىز كەڭەس وداعىنان باستالعانداي، باسقا تاريح جوق. ەندى سۇيەنەتىنىمىز نە دەگەندە، شەتەلدەگى قۇجاتتار بار، ارحەولوگيالىق قازبالار بار. مەن سىزگە ءبىر قىزىقتى كورسەتەيىن: 2008 جىلى قوبدا ايماعىنان، باتىس موڭعوليادان باسى جىلقىباستى مۋزىكالىق اسپاپ تابىلدى. عالىمدارىمىز دومبىرا دەسە، ەندى بىرەۋلەر قوبىزعا ۇقساتتى. ادىرناعا ۇقساتقاندار دا بولدى. ال باسى نەگە جىلقىباستى. موڭعولدارىنىڭ قوبىزىنىڭ باسى جىلقىباستى بولادى. ءبىر عاجابى 7-8 عاسىرعا تيەسىلى كونە تۇرىكشە جازۋى بار. شىڭعىسحاننىڭ مازارىن ىزدەپ جاتىر. كوبىسى شىڭعىستاۋدا دەيدى. مۇمكىن سول جەردە شىعار. حانداردى نەگىزى تاۋعا جەرلەيدى. بۇگىنگە دەيىن كۇلتەگىن، بىلگە، بۋمىن قاعانداردىڭ مۇردەسى تابىلماعان.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىڭعىسحاننىڭ ۇستانعان ءدىنى، ءدىلى دە كوپ جايتتان حابار بەرمەي مە؟

ءناپىل ءبازىلحان: موڭعولدار 16-17 عاسىرلاردا كۇشتەپ، ءبۋدديزمنىڭ سارى اعىمىنا ەنگىزدى. بۇلاردى قىتاي جاسادى. ءتىپتى سوعىستى. وعان دەيىن كوك ءتاڭىر، جەر-اناعا تابىنعان. سودان باستاپ ەكى حالىق ەكى جاققا كەتتى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جالپى بولمىسى جونىندە، تۇركىلىككە جاقىنداتاتىن نە نارسە بار؟

زەينوللا سانىك: مەنىڭشە، شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتا-بابالارى بۇكىل تۇركى حالقى. بۇنىڭ بارلىعىنىڭ نانىم-سەنىمى سول، تەك تاڭىرگە تابىنعان. ال قىتايدىڭ جەر استى قازبا دەرەكتەرىنەن كوپ نارسە شىعىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى ەجەلگى تۇركى، عۇن ءداۋىرىنىڭ حيكايالارى. ەڭ كوپ تابىلعانى نارسە تاسقا ويىلعان كۇن، كۇننىڭ استىندا كۇنگە قاراپ تۇرعان مارال. الكەي مارعۇلاننىڭ جازعانى وسى. تۇعىرىل حاننىڭ شەشەسى قۇتلىق اجە بولعان. سول قۇتلىق اجە مارالعا تابىنادى ەكەن. تۇنگى جورىقتا ول كىسىنى مارالدار قورعاپ جۇرەدى ەكەن دەيدى. سوندا سول كەزدە جالپى تۇركى حالقىندا، عۇنداردا، كەرەيلەردە، مارالعا، بورىگە تابىناتىن ءداستۇر وتە كۇشتى بولعان.

ءناپىل ءبازىلحان: قازىر كينولاردا موڭعولداردىڭ جارتى اي سياقتى قىلىشتارىن جامان قارۋ رەتىندە كورسەتەدى. ولاي ەمەس، شىڭعىسحاننىڭ داۋىرىنەن تابىلعان ارحەولوگيالىق تابىلىمداردا بار، كونە تۇرىكتىڭ قىلىشىمەن بىردەي، ءتۇپ-ءتۇزۋ. بۇل كەرەمەت دالەل. بۇل جاۋىنگەر حالىقتىڭ ءبىرىنشى بولمىسى. تابىلعان قىلىشتاردىڭ ءبارى بىردەي. ءبىر قىزىعى، موڭعولداردىڭ كيىز ءۇيى الاسالاۋ. باسقا دەرەكتەردە ايتىلعان كيىز ءۇي ەمەس. ءبىزدىڭ كيىز ۇيلەر ۇلكەن عوي. شىڭعىسحاننىڭ زامانىندا «32 وگىزگە تيەگەن كيىز ءۇي» دەپ ايتىلادى، ول ءبىزدىڭ كيىز ءۇي.

زەينوللا سانىك: ارباعا كيىز ءۇيدى تىگىپ، سول جەرگە كۇمبەز قويۋ تۇركىلەردەن شىققان. ماسەلەن، قاستا اربا دەيدى. ياعني قازاق اربا دەگەن سول ۋاقىتتا شىققان. قىتايدا تاڭ پاتشالىعى بولعان. ول قىتاي ەمەس، تۇركى پاتشالىعى. بىراق كەرەمەت قىتاي پاتشالىعىن قۇرعان. باتىس ءوڭىردىڭ بۇكىل مۋزىكاسىن قابىلداپ، وتىز مىڭ ادامدىق وركەستر ۇيىمداستىرعان دەيدى. سودان تاڭ پاتشالىعىنىڭ داڭقى باتىس پەن شىعىسقا كەتكەن ەكەن. ال مۋزىكا، ءان-كۇي، بارلىعى تۇركى حالىقىنىكى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى دەگەنگە نەگىز ەتىپ الاتىن، وزدەرىڭىزدىڭ ىشكى سەنىمدەرىڭىزگە يە بىرەر دالەلدى ايتا الاسىزدار ما؟

ءناپىل ءبازىلحان: قازىرگى موڭعوليانىڭ شىعىس القابىندا، ونىڭ كەرلەن وزەنىنىڭ بۋرحان-حالدۋن دەگەن جەرىندە تۋىلعانىن جوعارىدا ايتتىم. مۇنى موڭعولدىڭ، پارسىنىڭ جازبا دەرەكتەرى مەن ارحەولوگيالىق قازبالار راستايدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مەن بۇل سۇراقتى ادەيى قويىپ وتىرمىن. بۇدان تۋىندايتىن تاعى دا ءبىر سۇراق بار. شىڭعىسحاننىڭ جاساعان جورىعىنىڭ جولىندا ءبارىبىر قازاق دالاسى جاتىر. قازىر وتىراردىڭ جەردىڭ استىنان قازىپ العان ورنى جاتىر. سول وتىراردىڭ مۇحتار شاحانوۆ ايتىپ قويماي جۇرگەن كىتاپحاناسى بولعان. «ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز سول كەزدە جويىلىپ كەتتى» دەيدى. قالا دا، كىتاپ تا ورتەنىپ كەتتى دەگەنىم عوي. ءبىز بىلاي دا اينالىپ وتە المايمىز، ولاي دا اينالىپ وتە المايمىز. وسىعان نە دەيسىز؟

ءناپىل ءبازىلحان: بۇعان ءبىرىنشى بىلاي دەۋگە بولادى. وتىراردا شىڭعىسحاننىڭ بولعانى راس. حورەزمشاحقا 300-400-دەي ەلشى جىبەرەدى. سول ەلشىلەرىنىڭ ءبارىن حورەزمشاح ءولتىرىپ تاستايدى. شىڭعىسحان سودان كەيىن شابۋىلدايدى. وتىراردى 3-4 اي الا الماعانى راس. سول وتىراردىڭ ىشىندەگى حالىقتار تۇركى تەكتەس بولدى ما، يران تەكتەس بولدى ما، بەلگىسىز. وتىراردىڭ باسى-قاسىندا بولدىق. ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزگەن عالىمداردان «كۇل بار ما، ورتەنگەن بەلگى بار ما» دەپ سۇرادىق. بىراق بۇگىنگە دەيىن تابىلعان ەمەس. كەرىسىنشە باسقا دەرەكتەردە «شىڭعىسحان وتىراردى حورەزمشاحتاردان، اراب-پارسى دۇنيەدەن قۇتقاردى» دەيدى. ماسەلە قايدا جاتىر؟

جۇسىپبەك قورعاسبەك: موڭعولدار تۇركى تەكتەستەرگە جاتادى دەلىك. سوندا وتىراردىڭ ىشىندەگى حالىق كىمگە جاقىن بولدى؟

ءناپىل ءبازىلحان: تۇركى تەكتەس، يران تەكتەس بولدى دەيدى. حورەزمشاح وسى وڭتۇستىك ءوڭىردى جاۋلاعان كەز. شىڭعىسحاننان قاشىپ، سىعاناعىنا بارىپ قايتىس بولادى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: سوندا جاۋلاۋشىنىڭ سالعان بەكىنىسى ىسپەتتى دەيسىز عوي.

ءناپىل ءبازىلحان: ءيا، بەكىنىسى ىسپەتتى. بىراق وڭتۇستىك وتىرار ول كەزدە جىبەك جولى بويىندا. ال شىڭعىسحاننىڭ ساياساتى جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتىپ، ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋ. جىبەك جولىن ۇستاۋ باعزىدان كەلە جاتقان ءداستۇر. حورەزمشاحقا «جاۋلاسپايىق، ەلشىم كەلدى، سالىق تولەيسىڭدەر، وسى جەردە جۇمىس ىستەيسىڭدەر» دەگەن. كىم قارسى شىقسا، شىڭعىسحان ونى اياماعان. جاسىراتىن ەشتەڭكەسى جوق.

زەينوللا سانىك: امەريكا يراكقا كىرگەندە نە ىستەدى؟ ول دا سويتكەن شىعار. پاتشالىقتى تۇگەلىمەن قۇرتىپ، قايتا قۇرعىسى كەلگەن شىعار. جالپى جورىقتاعى شىڭعىسحاننىڭ ماقساتى سول شاعاندى ورتەپ جىبەرىپ، ءوز شاعانىن قۇرۋ.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جارايدى دەلىك. ال ونىڭ قايدا، قالاي جەرلەنگەنىنە قاراپ، قاي تەرريتورياعا، قاي حالىققا ورتاق ەكەنىن اجىراتۋعا بولادى عوي. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟

زەينوللا سانىك: موڭعولاردا جەرلەۋدىڭ 3-4 ءتۇرى بولعان. سۋمەن جەرلەۋ دەپ، مۇردەنى سۋعا تاستايدى. سول ءۇشىن بۋدديستەر بالىقتى «قۇدايىم» دەپ تۇسىنەدى. ۇلكەن بالىقتى جەمەيدى، كىشى بالىقتى جەيتىندەرىن وزدەرى ايتادى. بىرەۋى وتپەن جەرلەۋ، ورتەپ جىبەرەدى. ەندى بىرەۋى دالاعا تاستاپ قويادى. ونى يت-قۇس جەيدى، اسپانداعى كەزقۇيرىق جەيدى. ولاردى قۇداي تۇتاتىندار دا بار. ال جەرگە كومىپ جەرلەۋ موڭعولاردا وتە از. شىڭجاڭداعى موڭعولاداردا جەرگە جەرلەۋ ءتارتىبى دە بار. قىتايدىڭ شىڭگىل دەگەن اۋدانى بار. سول اۋداننىڭ ارعى جايلاۋىندا تاستان ىستەلگە قۇبىلىس دەرلىكتەي كەرەمەت قۇلىپتاس بار. جانىندا اسپانعا قاراپ تۇرعان بۇعى بار. شىڭعىسحان وسى جەردە دەيدى ولار. ويتكەنى ەرتەرەكتە ەسۋگەي سول جەردە جاساعان. كەرەي، نايمان حانداردىڭ جاساعان قاسيەتتى جەرى دەپ ەسەپتەلەدى. انەۋكۇنى زاردىحان قيناياتۇلى ءبىر قابىردى كورسەتتى. ونىڭ قانشالىقتى عىلىمي دالەلى بار ەكەنىن بىلمەيمىز. وعان كوزى جەتپەيدى. بىراق شىڭعىسحاننىڭ ۇلى جوشى حان تۇركى حالىقتىڭ قولىندا ولگەن. سول ءۇشىن وعان ارناپ ەسكەرتكىش ورناتقان. ونى قازعان ۋاقىتتا شىققان كىرپىشتەردەن نايمانداردىڭ، قىپشاقتاردىڭ، دۋلاتتاردىڭ رۋلىق بەلگىلەرى شىققان. دەمەك، قازاق رۋلارى سونى جەرلەگەن دەگەن ءسوز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ناكە، ءسىز ارحەولوگياعا جاقىنسىز عوي. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟

ءناپىل ءبازىلحان: بۇل وتە قىزىق تاقىرىپ. ويتكەنى كونە تۇرىك داۋىرىنەن دە بىردە-ءبىر حاننىڭ مۇردەسىن تاپقان ەمەسپىز. نە سەبەپتى، ويتكەنى ونىڭ نانىم-سەنىمىنە بايلانىستى. شىڭعىسحان بولسىن، كۇلتەگىن بولسىن، بىلگە قاعان بولسىن، بۇنىڭ ءبارى كوك تاڭىرىنە سەنگەن. ول سەنىم بويىنشا ادامنىڭ جانى ۇشىپ كەتەدى. دەنەسى قالادى. تۋعان جەرىندە جەرلەۋ كونە ءداستۇر. تۋعان جەردەن توپىراق بۇيىردى دەگەن سول. سوندىقتان ونى تۋعان جەرىنەن كەڭتاۋ (كەنتي) تاۋىنىڭ ماڭىنان ىزدەستىرگەن. 1991 جىلدان باستاپ، عالىمدار موڭعولدارمەن بىرلەسىپ زەرتتەدى. ودان گەرمانيامەن بىرلەسىپ ىزدەستىردى، ەڭ سوڭىندا امەريكاندىقتارمەن بىرلەستى. ءبىر قىزىق قورىتىندى شىعاردى، ءدال سول تاۋدىڭ توبەسىندە ديامەترى 200-300 مەتر تاس ءۇيىندى بار. بيىكتىگى 25-28 مەتر. ادامدار اكەلىپ ءۇيىپ كەتكەن. سول ۇيگەن تاستىڭ استىندا بولۋى كەرەك دەگەن بولجام بار. قازىردەن باستاپ ءسويتىپ بولجاپ وتىر. تاس ءۇيىندىنى ەسەپتەسەڭىز، 1 ميلليون اسكەر تاس اكەلگەندە سونداي بولادى. سوڭعى بولجام وسى. سوسىن سوڭعى ءبىر پىكىر بار. مەن دە وسى پىكىرگە قوسىلامىن. ورتەپ جىبەرگەن. ويتكەنى كونە تۇرىكتە ورتەگەن. ويتكەنى جانى ۇشىپ كەتەدى عوي. كەيىنگى داستۇردە تاعى دا وزگەرەدى. كونە تۇرىكتەردى اتىمەن جەرلەگەن. جارتاسقا جەرلەگەندەر دە بار. ال نەگىزى حانداردى، قاعانداردى تاۋدىڭ توبەسىنە جەرلەگەن. تاعى ءبىر تاۋعا قاتىستى بولجام بار، ول ورتالىق موڭعوليادا، ورحوننىڭ بويىندا تاۋدىڭ توبەسىندە بولۋى ىقتيمال دەگەن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءبىزدىڭ عالىمدار، جازۋشىلارىمىز ايتىپ ءجۇر عوي،  سونشاما جەردى جاۋلاعان، ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن ادام ءوزىن جاسىرىپ جەرلەۋگە قالاي كەلىسىم بەرىپ كەتكەن دەپ. جاۋى كەلىپ قازىپ تاستاماس ءۇشىن ۇستىنەن تابىن-تابىن جىلقى ايداپ ءوتتى دەيدى. بار دۇنيەنى تىتىرەتىپ، اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەردى تۇگەل جاۋلاعان ادام مۇردەمدى اشىپ كەتە مە دەپ قورىققان با سوندا؟

ءناپىل ءبازىلحان: قاراڭىز، كەنەسارىنىڭ باسى قايدا؟ حاننىڭ باسى قالاي جوعالىپ كەتتى؟ بۇل باسىنعاندىق پا؟ ءسىز بۇنى قالاي تۇسىنەسىز، مىسالى؟ ارۋاعىن قورلاتقىسى كەلمەگەن، قۇت-بەرەكە، ىرىس ءبارى كەتەدى دەگەن ءسوز. نەگىزى شىڭعىسحاننىڭ مۇردەسىن ىزدەۋگە قازاقستاندىق عالىمدار مىندەتتى تۇردە اتسالىسۋى كەرەك. قارجىنى اياماۋ كەرەك. بۇل ورتا عاسىرىمىزدىڭ تاريحى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان اتالارىمىز جوشى، كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ تاريحى. تۇرىك-موڭعول تاريحىن ەكى بولەك قاراستىرۋعا بولمايدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ەندى شىڭعىسحاندى حان كوتەرگەن جەر تۋرالى ايتايىقشى.

ءناپىل ءبازىلحان: حان كوتەرگەن جەر سول ورحوننىڭ بويىندا. 1206 جىلى كوتەرەدى، ول ءداستۇر. ول ءداستۇردى كۇلتەگىن دە، بىلگە قاعان دا بۇزعان ەمەس.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ال شىڭعىستاۋداعى نە اڭگىمە؟

ءناپىل ءبازىلحان: بۇل عاجاپ اڭگىمە. زەرتتەلمەگەن. شىڭعىسحان جىلىنا ءبىر رەت جينالىس جاساپ تۇرعان. بولماسا 3-4 ايدا ما ەكەن، ءبىز ونى انىق ايتا المايمىز. بىراق قۇرىلتاي جاساعان جەرى وسى شىڭعىستاۋ. كەيدە اڭىزدار دا كەزدەسەدى. بارلىق رۋ-تايپالارعا تاڭبا ءبولىپ بەرگەن دەگەن اڭىز بار. ەنشىلەرىڭ وسى دەپ.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ال وعان موڭعولدار قالاي قارايدى؟

ءناپىل ءبازىلحان: موڭعولدار قارسى قارامايدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىڭعىسحاندى شىڭعىستاۋدا حان كوتەردى دەگەن قۇرى اڭىز با؟

ءناپىل ءبازىلحان: دالەلدەنبەگەن اڭىز. مىسالى، جوشىنىڭ ولگەنىن اقساق قۇلانمەن بايلانىستىرادى عوي، سول سياقتى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: شىڭعىسحاننىڭ ءدىلىن، ءدىنىن قازاققا ءبىر تابان جاقىنداتتىق قوي. ال جاڭاعى حان كوتەرگەن جەرىنە بايلانىستى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي، زەكە؟

زەينوللا سانىك: اشىعىن ايتقاندا، شىڭعىسحاندى حان كوتەرگەن رۋ-تايپالاردىڭ ىشىندە موڭعول تايپالارى جوق. نەگىزىنەن تۇركى تايپالار. ءبىر ەرەكشەلىگى، حان اۋلەتىن تاستاماعان. مەيلى ول نايمانمەنەن 20 جىل سوعىسسىن، مەركىتتەرمەن سوعىسسا دا، نايمانداردىڭ ۇرپاقتارىن وزىنە قولداۋشى عىپ وتىرعان. كەيىن قىتايدىڭ يۋان داۋىرىندە قۇبىلاي حاننىڭ تۇسىندا ەڭ ۇلكەن عالىمدارى، ەڭ ۇلكەن اقىندارى وسى تۇرىك تايپالارىنان شىققان.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: حاباردىڭ بارىسىندا بايقاپ وتىرسىزدار، مۇحتار ماعاۋينگە قالاي جاقتاسارىمدى بىلمەي وتىرمىن. جازۋشى وسى روماندا باعانا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، شىڭعىسحاندى تۇركىگە جاتقىزادى. مۇحتار ماعاۋين ونى قازاق دەگەنگە ءبارىبىر اكەلە جاتقان سياقتى، مەنىڭشە. وسىنداي كىتاپ شىعىپ، وسىنداي اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ءبىر بولەك، جازۋشىلارىمىز ءبىر بولەك كەتەدى مۇندايدا. ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قارسى شىعىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايدا موڭعول شىڭعىسحاندى ءاۋ باستان يەمدەنىپ قويدى. تۇرعىزاتىن ەسكەرتكىشىن تۇرعىزدى، جازاتىن دۇنيەلەرىن جازدى دەگەن سياقتى. ەندى كەلىپ قىتاي ارالاسىپ جاتىر. قىتاي كوپ ءبولىمدى كەرەمەت كوركەمفيلمىن ءتۇسىرىپ، دۇنيە جۇزىنە تاراتىپ جىبەردى. وسىلاي تالاسىپ جۇرگەنىمىزدە شىڭعىسحاننىڭ بىزگە تۇك قاتىسى جوق ەكەن دەپ جۇرمەيمىز بە ەرتەڭ؟ قالاي ويلايسىزدار?

ءناپىل ءبازىلحان: وندا ءبىز كەشىگىپ جاتىرمىز دەگەن ءسوز. كوشتەن قالماۋىمىز كەرەك. شىڭعىسحانمەن ءبىزدىڭ اتا-بابامىز بىرگە جۇرگەن كوش. ءبىز ودان قالىپ قالىپ وتىرمىز. ءتىپتى شىڭعىسحاننىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي دال-دۇل بولىپ وتىرمىز. بۇل ءبىزدىڭ كوشتەن قالىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن شىعادى. شىڭعىسحان تۋرالى دۇنيە جۇزىندە اسىرەسە، قىتاي مەن موڭعوليادا جارىق كورگەن بولماسا مۇراعاتىندا ساقتالعان دۇنيەلەردى قازاق تىلىندە شىعارا الدىق پا، اۋدارا الدىق پا؟

ءناپىل ءبازىلحان: ءبىرازىن اۋدارىپ، شىعاردىق قوي. نەگىزى بۇل تۇرعىدا مەملەكەتتىك باعدارلاما جاساۋىمىز كەرەك. بۇنى بولاشاق ۇرپاق تا سۇرايدى. ال موڭعولار دالاسىندا تاريح تولىپ جاتىر. ول جاققا بارساڭىز اڭ-تاڭ بولىپ قايتاسىز. كەنتي تاۋىنا بارىپ، قايتىپ كەلىڭىزشى، ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز 180 گرادۋسقا وزگەرەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: بارەكەلدى! مىناۋ بۇكىل قازاق جازۋشىلارى مەن تاريحشىلارىنا ايتاتىن ءسوز ەكەن. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز اياقتالۋعا جاقىن قالدى. بىراق شىڭعىسحان تاقىرىبى بۇل حابارمەن اياقتالمايدى. كەلەسى تاقىرىبىمىز، تاعى دا - شىڭعىسحان! ول جەردە كوتەرىلەتىن ماسەلە شىڭعىسحاننىڭ تاريحتاعى ءرولى. شىڭعىسحان قانداي ادام دەگەنگە جاۋاپ ىزدەيمىز. كەلەسى سۇحباتقا باسقا ادامدار قاتىسادى، بىراق. مۇحتار شاحانوۆ تا بار، ماسەلەن. سول كەلەسى تاقىرىپتىڭ باسىن، وسى بۇگىنگى سۇحباتىمىزدى سىزدەر باستاپ بەرسەڭىزدەر جاقسى بولار ەدى. شىڭعىس حان قانداي تۇلعا؟

زەينوللا سانىك: ءال-ءاسيردىڭ ءسوزىن وقىپ بەرەيىن: «شىڭعىسحان العىر، اقىلدى، شەشىمدى ساياساتكەر، ۇيىمداستىرۋشى ەدى. ول ەجەلگى شىڭ (قىتاي), اراب زاڭدارىن اۋدارتىپ، ءوز قاۋىمىنا لايىق كەلەتىن ياسا ياعني ياساك دەگەن زاڭ جازدى. سول زاڭ بويىنشا ءاربىر ءدىن، ءاربىر قاۋىم قۇرمەتتى سانالدى. سول سەبەپتى ول قۇرعان مەملەكەتتە، ەڭ ءىرى يمپەريادا جاسايتىن سۇنيتتەر مەن شەيتتەر، بۋدديستەر مەن ياحۋديلەر، حريستيان مەن تۇرىكتەر، ارمياندار ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعانداي تاتۋ-ءتاتتى ءومىر كەشتى»، - دەپتى. شىڭعىسحاننان ءتورت جىل كەيىن ولگەن ادامنىڭ ءسوزى. وسى ادامنان ارتىلتىپ، شىڭعىسحانعا باعا بەرە الماسپىز دەپ ويلايمىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ال، ناكە، ءسىزدىڭ شىڭعىسحان تۇلعاسىنا قاتىستى پىكىرىڭىز قانداي؟

ءناپىل ءبازىلحان: شىڭعىسحان كوشپەلىلەر تاريحىنداعى،  ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ىشىندەگى بىرەگەي داراسى دا، فەنومەنى دە، ەڭ باتىر، ونىڭ ىشىندە ادال ادام. شىڭعىسحاننىڭ يمپەرياسىنداي ادال مەملەكەت دۇنيە جۇزىندە بولعان ەمەس. بۇل وسىمەن عاجاپ، قايتالانبايتىن دۇنيە. شىڭعىس يمپەرياسىنان ۇيرەنەتىن زاڭدىلىقتار وتە كوپ. ادالدىىعىندا شەك جوق. ونى اسىرە شەگەلەپ ايتۋ كەرەك.

زەينوللا سانىك: ءبىر اقىل-وسيەتى بار ەكەن شىڭعىسحاننىڭ. ءوز ءتۇتىنىن جاقسى باسقارعان ادام، ون ءتۇتىندى جاقسى باسقارا الادى دەپتى. ون ءتۇتىندى باسقارا العان ادام، ءجۇز ءتۇتىندى باسقارا الادى دەپتى. ءجۇز ءتۇتىندى باسقارا العان ادام، مىڭ ءتۇتىندى باسقارادى. مىڭ ءتۇتىندى باسقارا العان ادام، ءبىر مەملەكەتتى باسقارا الادى دەپتى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جاقسى اڭگىمە ايتىلدى. بىراق شىڭعىسحانعا تالاسى بار عالىمدار مەن جازۋشىلار باسقاسى باسقا، قازاقتىڭ اراسىندا جەتىپ ارتىلادى. اڭگىمەلەرىڭىزدى ارى قاراي ساتىمەن جالعايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

گازەتتىك نۇسقاسىن جاساعان بالجان مۇراتقىزى

«حالىق ءسوزى» گازەتى