(1908-1917)

قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءباسپاسوزى تولىق قالىپتاسپاعانعا دەيىن تاتار باسىلىمدارى ارقىلى ءوز-ارا وي ءبولىسىپ، پىكىر الىسىپ وتىردى. قازاقتارعا قاتىستى حابارلار تاتاردىڭ العاشقى باسىلىمى «ءتارجىماننان» باستالادى. كەيىننەن باسقا دا تاتار باسىلىمدارىندا قازاقتارعا قاتىستى حابارلار، مالىمەتتەر، وقيعالار، وقۋ ءبىلىم، ءتىل تۋرالى تالقىلار جازىلا باستادى.

قازاق قالامگەرلەرى ءتۇرلى تاقىرىپتا قالام تەربەگەن باسىلىمدار اراسىندا ورىنبوردان شىعىپ تۇرعان «شۋرا» جۋنالىنىڭ ماڭىزى دا جوعارى بولدى. وسىلايشا قازاق حالقى تاتار گازەت-جۋرنالدارى ارقىلى وزدەرىنىڭ اقپاراتتىق قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرىپ تۇردى. بۇل ءۇردىس قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپ» (1911) جانە جالپىۇلتتىق باسىلىم «قازاق» گازەتى (1913-1918) جارىق كورگەنگە دەيىن جالعاستى. بۇل ماسەلەلەر، «حالىقتىڭ قاي دارەجە العا كەتكەندىگى حالىق اراسىندا تارالعان گازەت، جۋرنال ءھام كىتاپتارىنان بىلىنەدى» – دەپ، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تۇڭعىش سانىندا جۋرنالدى شىعارۋشى مۇحامەتجان سەرالين ايتقانداي نەمەسە «اۋەلى، گازەتا – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەتا سونداي كەرەك!» – دەپ، «قازاق» گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازعاندارىنان انىق بايقالادى.

«شۋرا» جۋرنالى ورىنبوردا 1908 جىلى 10 قاڭتاردان 1917 جىلعى 31 جەلتوقسانعا دەيىن «ۋاقىت» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە ايىنا 2 رەت تاتار تىلىندە جارىق كوردى. جالپى 240 سانى شىقتى. باسپاگەرلەر - م.راميەۆ، ودان كەيىن ز. راميەۆ رەداكتورى - ر. فاحرەتدينوۆ بولدى. تۇراقتى اۆتورلار قۇرامندا قازاقتاردان عۇمار قاراش ەسىمى دە ءجيى جازىلىپ، العىس ءبىلدىرىلدى. جۋرنال جازبالارىنىڭ نەگىزگى باعىتى رەسەيدەگى مۇسىلمانداردىڭ، ەڭ الدىمەن تۇركى بىرلىگىن ءناسيحاتتاۋ بولدى. ءتۇرلى حابارلار مەن ۇسىنىستار اراسىندا قازاقتاردىڭ  دا مۇڭ مۇقتاجى قاعىس قالمادى. جۋرنالدىڭ كەي ساندارىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى جازبالار دا بار. مىسالى، جۋرنالدىڭ 1908 جىلعى №4 سانىنىڭ باس بەتىنە جاڭگىر حاننىڭ سۋرەتى بەرىلىپ، ارناۋلى ماقالا باسىلعان ەدى. تىپتەن جۋرنالدا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ دە جازبالارى كوپ كەزەسەدى. قازاق تۇرمىسىنا قاتىسى، وقۋ اعارتۋ، جەر ماسەلەسى، ءتۇرلى حابارلار ءھام قازاق كىتاپتارىنىڭ، مۇعالىم ىزدەۋ تۋرالى جارنامالار سياقتى ءتۇرلى تاقىرىپتاردا جازبالار بار. ەڭ كوپ جازبا اۆتورى – عۇمار قاراش. ودان وزگە: ابدۋلعازيز مۇساعاليەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، شاڭكەرەي بوكەەۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مولداعالي بەكتۇرلين، شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ، جانۇزاق جانىبەكوۆ، نۇرالدين موللاعازين، تاشەن قيامبەكوۆ، ەسەنقۇل مامانوۆ، ءبىلال سۇلەەۆ سياقتى قازاق جۋرناليستەرىنىڭ جازبالارى بار.

عۇمار القاراشي كوبىنەسە - مەملەكەت پەن ۇلتتى رەفورمالاۋ، ءدىن ماسەلەسىندەگى سەنىم، اقىل تۋرالى وي، دۇرىس ۇجدان ءھام سەنىمدى ميزان تۋرالى كەڭىرەك جازادى. «شۋرا» جۋرنالى ارناۋلى ۇيىمداسىتىرعان «ءتىل جارىسىنا» دا قاتىسادى. جۋرنالدىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ ىشىندە قازاقتار اراسىندا جالعىز ءوزى بولدى. ءار جازباسىنىڭ سوڭىندا ««عۇمار القاراشي» بوكەي ەلىندە» دەپ كورسەتكەن ەدى. ءدىن تۋرالى جازبالارىن سارالىپ قاراپ شىعۋعا ابدەن لايىق. ال بۇگىن، قازاق ءتىلى تۋرالى جازبالار مەن تارتىستار تۋرالى توقتالماقپىز.

«شۋرا» جۋرنالى تاتار تىلىندەگى جۋرنال بولعانىمەن قازاق ءتىلى تۋرالى تالقىلار مەن تالاستاردى دا باسىپ تۇردى. بۇلاردىڭ اراسىندا ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن اۆتورلار قاتارىندا ۇل ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاتارشا جۋرنالعا بەرگەن قازاقشا ماقالاسىنا ايرىقشا توقتالۋعا بولدى. ەڭ اۋەلى قازاق بالالارىنىڭ تاتارشا ءبىلىم الۋى ءھام قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار ماسەلەسى كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە 1910 جىدان باستاپ قازاق قالامگەرلەرى دە ءوز پىكىرىن ايتىپ، جاۋاپ بەرە باستادى. جۋرنالدىڭ 1910 جىل №23 سانىندا ابۋلعازيز مۋساعاليەۆ «قازاق ءتىلى تۋرالى» جازباسىندا قازاق ءتىلى تۋرالى، مەدرەسەدەگى ءبىلىم تاتار تىلىندەگى وقۋلىقتار ارقىلى وقىتىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن جازباسى باسىلادى. ىلە-شالا جۋرنالدىڭ  1911 جىلعى №6 سانىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «قازاق ءتىلى حاقىندا» اتتى كولەمدى جازباسى جاريالاندى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ قازاق ءتىلى تۋرالى تالقىلار كوبەيگەنىن ايتا كەلىپ: ««قازاق» ەندى ءار كىمە سانى ءھام ءحالى ءمالىم بولعان ءبىر ۇلت. ءبىر قاۋىمعا قاتىستى ماسەلە مايدانعا شىقسا، قابىلدايتىن نەمەسە كەرى پايداسىنا پىكىر ءبىلدىرۋشى تابىلۋى تابيعي جاعداي» دەپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق پىكىرىمەن ويىن ساباقتاي تۇسەدى. «بۇل كۇندە وقىعان قازاق جاستارى دا باسشىعا مۇقتاج بولعان ءالسىز ۇلتىنىڭ كەمشىلىگىن كورە باستاپ دەرتىنە دارمەن ىزدەۋگە كىرىستى: ترويتسكىدە قازاقشا جۋرنال شىعا باستادى، ۋفادا «مەدرەسە عالياسىنداعى» قازاق شاكىرتتەرى قازىردە قازاق ۇلگىسىندە ءالفبا، قىرات كىتاپتارىن جازىپ باسپاقشى بولۋدا» دەپ، قازاق وقىعاندارىنىڭ ۇلتتىق اعارتۋى ءۇشىن ىستەپ جاتقان يگى ىستەرىنەن حابار بەرەدى. سوڭىندا، تاتار وقىمىستىلارىنا قازاقتار قازىر دە بولاشاقتا دا شەكسىز العىس بىلدىرەدى دەي كەلە: «زامان كەلەر، تۇرىك قاۋىمىنىڭ ءبىر تىلدە سويلەسۋىنىڭ پايداسىن قازاق حالقى دا بىلەر ءھام ول پىكىردى قابىل ەتەر، بىراق قازىر مەنشە ەرتەرەك» دەپ، ءسوزىن ءتامام ەتەدى.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى «شۋرا» جۋرنالىنى 1913 جىلعى №4 سانىندا «قازاقشا ءسوز جازۋشىلار نازارىنا» اتتى جازباسىن قازاقشا جاريالاپ، ءوزىنىڭ تاتارشا بىلمەگەنى ءھام وقۋشىلارعا ىڭعايسىز تۋدىرعانى ءۇشىن ىلتيپاتپەن كەشىرىم سۇرايدى. بۇل جازباسى ارقىلى – ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى تاتارشا بىلمەگەندىكتەن ەمەس، قازاقشا جازۋمەن دە تۇرىككە ورتاق جۋرنالدى ءوزارا پىكىر الىسۋعا بولاتىنىن دالەلدەمەك بولعان بولسا كەرەك. قازاق تىلىندەگى جالعاۋلار مەن تاتارشا جالعاۋلاردان مىسال كەلتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعات زاڭدىلىعى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، جازۋ ەملەسى ءتىل تابيعيلىعىنا سايكەس بەيىمدەلۋى كەرەك ەكەنىن دالەلدەيدى. ءسوز سوڭىندا: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءىسى جاڭا باستالىپ كەلەدى. نە بولارى بەلگىسىز. قازاق ءيا قۇرىپ جوق بولار، ءيا ءوز تىلىمەن دە وزگەلەردەي تىرشىلىك ەتەر. 20  نشى عاسىرعا شەيىن تۇرىكتىڭ ءتىلىن ازدىرماي اسىل قالپىندا الىپ كەلگەن، ءتىل تۋراسىنداعى ابىروي مەن العىس قازاققا ءتيىستى. اتانىڭ ازدىرماي بەرگەن مۇلكىن، قولىمىزعا الىپ بىت-شىتىن شىعارساق، ول ۇنامدى ءىس بولماس!» دەپ، قازاق ءتىلى تۇرىك تىلدەرىنىڭ قاينار بۇلاعى، تازا قالىپىندا ساقتالعان ءتۇبىرى ەكەنىن ەسكە سالىپ، بابادان جەتكەن ءتىل تازالىعىنا قيانات جاساماۋ تۋرالى ويىمەن بولىسەدى. بۇل كەزەكتە، «شۋرا» جۋرنالى دا بۇل جازبانى تەك قازاقشا باسىپ، وقىرمانعا ۇسىنۋىن قازاق تىلىنە، قازاق حالقىنا، قازاق وقىرماندارىنا دەگەن قۇرىمەتى دەپ قاراۋعا بولادى. قازاق تىلىندە 1911 جىلى ترويتسكىدە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ، 1913 جىلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋى قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلى تۋرالى ماسەلەلەردى ءوز ۇلتتىق باسىلىمدارىندا ءوزارا تالقىلاۋعا جاڭاشا باعىت بەرىپ، جول اشادى.

سونىمەن قاتار، «شۋرا» جۋرنالىندا شەتەلدەگى قازاقتار تۋرالى دا جازبالار كەزدەسەدى. مىسالى، ورالدىڭ تۋماسى تۇركيادا ءبىلىم العان، 1909 جىلدان باستاپ قىتاي قاراستىلىعىنداعى ىلە ۋالاياتىندا اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان مولداعالي بەكتۇرليننىڭ قۇلجا اۋماعىنداعى قازاقتار تۋرالى جازباسى بار. مولداعالي: «قۇلجا اۋماعىنداعى قىزاي قازاقتارى 4 سان «ۋاقىت» گازەتىن، 5 سان «شۋرا» جۋرنالىن جازدىرىپ الىپ تۇرادى» – دەپ، قۇندى مالىمەت قالدىرادى. مولداعالي بەكتۇرلين كەيىن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ءھام «قازاق» گازەتىنىڭ قىتاي اۋماعىنداعى تۇراقتى ءتىلشىسى بولىپ، گازەت-جۋنال تاراتۋ ىستەرىنە دە ارالاسادى. 1932 جىلى قۇلجادا قايتىس بولىپ، سوندا جەرلەنەدى.

جۋرنالدىڭ ءتىلى تاتارشا بولعاندىقتان قازاق قالامگەرلەرى جازبالارىن تەك تاتار تىلىندە جازدى. تەك، احمەت بايتۇرسىنۇلى عانا «ءتىل تۋرالى» ماقالاسىن قازاقشا بەرىپ، وقىرمانداردان كەشىرىم سۇرايدى. اراسنىدا كەيبىر قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ولەڭدەرى دە قازاقشا باسىلىپ، تومەن جاعىندا تاتارشا تۇسىنىكتەمەلەرى بەرىلىپ وتىردى.

قورىتا ايتار بولساق، تاتاردىڭ «شۋرا» جۋرنالى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزىن جوعالتپاعان ماسەلەلەر: ءدىن، ءتىل، ءداستۇر، تاربيە تۋرالى جازبالارى ارقىلى قازاق قوعامىنا قاجەتتى اقپارات الاڭىن ۇسىنىپ وتىرعان بەلگىلى باسىلم رەتىندە قازاق تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە جۋرنال بولىپ قالا بەرمەك.

اباي مىرزاعالي

«مۇنارا» گازەتى. №18 (48). 21.09.2021

Abai.kz