ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلەرى اۋىسقان سايىن وسى سالاداعى مينيستر مىرزالار وزىندىك «قول تاڭبالارىن» الىپ كەلىپ جاتادى. كۇنى بۇگىنگى وقۋ ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ: «الداعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ ەلىمىزدىڭ بارلىق مەكتەپتەرىندە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ بالالار اعىلشىن ءتىلىن وقيتىن بولادى. 2020 جىلعا قاراي كوپتەگەن پاندەردى وقىتۋ اعىلشىن تىلىنە جۇرەدى دەگەن ويىمىز بار. 4-5 جىلدان كەيىن ءبىز كەيبىر پاندەردى، ماسەلەن، بيولوگيا، حيميا، فيزيكانى مەكتەپتەردە اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىن بولامىز»، - دەپ «جاڭا يننوۆاتسياسىمەن» قوعامىزداعى ءتىل، ۇرپاق، ۇلت ماسەلەسىنە نەمقۇرايدى قارامايتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جانىنا وت تاستاي سالدى. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ساياسي-قوعامدىق ورىنداردا دوڭگەلەك ۇستەل، پىكىرالماسۋ ءىس-شارالارى ءوتىپ جاتىر.

قوعام قايراتكەرى، اقىن، ساياساتكەر مۇحتار شاحانوۆ، جازۋشى، دارىگەر، پروفەسسور سوۆەتحان عابباسوۆ سىندى ۇلت زيالىلارى بۇل «جاڭالىقتىڭ» ماڭىزىنان گورى زياندى جاقتارىنىڭ باسىمدىعىن ايتىپ دابىل قاعۋدا. ول كىسىلەر: «بالا ءوز انا ءتىلىن تەرەڭ سىڭىرمەي جاتىپ، جات ءتىلدى وقىتۋ - ۇلكەن قاتەلىك. ول ءتىپتى بالانىڭ پسيحيكاسىنا، دۇرىس ءبىلىم الۋىنا ايتارلىقتاي كەدەرگى بولادى»، - دەپ جار قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي عىلىمي ۋاجدەرمەن ەلگە وي سالۋدا.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلەرى اۋىسقان سايىن وسى سالاداعى مينيستر مىرزالار وزىندىك «قول تاڭبالارىن» الىپ كەلىپ جاتادى. كۇنى بۇگىنگى وقۋ ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ: «الداعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ ەلىمىزدىڭ بارلىق مەكتەپتەرىندە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ بالالار اعىلشىن ءتىلىن وقيتىن بولادى. 2020 جىلعا قاراي كوپتەگەن پاندەردى وقىتۋ اعىلشىن تىلىنە جۇرەدى دەگەن ويىمىز بار. 4-5 جىلدان كەيىن ءبىز كەيبىر پاندەردى، ماسەلەن، بيولوگيا، حيميا، فيزيكانى مەكتەپتەردە اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىن بولامىز»، - دەپ «جاڭا يننوۆاتسياسىمەن» قوعامىزداعى ءتىل، ۇرپاق، ۇلت ماسەلەسىنە نەمقۇرايدى قارامايتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جانىنا وت تاستاي سالدى. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ساياسي-قوعامدىق ورىنداردا دوڭگەلەك ۇستەل، پىكىرالماسۋ ءىس-شارالارى ءوتىپ جاتىر.

قوعام قايراتكەرى، اقىن، ساياساتكەر مۇحتار شاحانوۆ، جازۋشى، دارىگەر، پروفەسسور سوۆەتحان عابباسوۆ سىندى ۇلت زيالىلارى بۇل «جاڭالىقتىڭ» ماڭىزىنان گورى زياندى جاقتارىنىڭ باسىمدىعىن ايتىپ دابىل قاعۋدا. ول كىسىلەر: «بالا ءوز انا ءتىلىن تەرەڭ سىڭىرمەي جاتىپ، جات ءتىلدى وقىتۋ - ۇلكەن قاتەلىك. ول ءتىپتى بالانىڭ پسيحيكاسىنا، دۇرىس ءبىلىم الۋىنا ايتارلىقتاي كەدەرگى بولادى»، - دەپ جار قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي عىلىمي ۋاجدەرمەن ەلگە وي سالۋدا.

شىركىن، «باستاۋىشتان باستاپ بارلىق ءپان قازاق جەرىندە تۇراتىن كۇللى ۇلتتار مەن ۇلىستارعا تەك قازاق تىلىندە وتىلەدى»، - دەگەن ارمان - رەفورمانى 20 جىلدان بەرى كۇتە-كۇتە ۇلتجاندىلاردىڭ كوزى تالعان شاقتا، مىناداي «اعىلشىنداندىرۋدىڭ» توتەنشە جەدەل جوسپارلانۋى: «مۇرتقا وكپەلەپ جۇرگەندە ساقال شىقتىنىڭ» كەرىن بارشاعا كيگىزگەنى جاسىرىن ەمەس. ارينە، كوپ ءتىل ءبىلۋ، حالىقارالىق تىلدەردى مەيلىنشە مەڭگەرۋ كوپتىك ەتپەس. بىراق قازاق ءتىلىن تۇقىرتىپ، وزگە ءتىلدىڭ جالاۋىن جەلبىرەتۋ ۇلتتىق نامىسىمىزعا، ار-ۇجدانىمىزعا، ەلدىگىمىزگە سىن ەمەس پە؟ 40-50 پايىزى قازاق بالالارىمەن قۇرالاتىن ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەگى قازاق بالالارىن قازاقشا سويلەتە الماي جاتقاندا، 1-سىنىپتان باستاپ ورىسشا-اعىلشىنشا ءتىل سىندىرعان بالاعا وسە كەلە نەگىزگى پاندەردى دە اعىلشىنشا وقىتا باستاساق، ونسىز دا باعى جانباي تۇرعان قازاق ءتىلىنىڭ ەندىگى جەردە «تۇككە تۇرعىسىز» ەكەنىن ماڭگۇرت ۇرپاققا ىسپەن ۇعىندىرۋ ەمەس پە؟

ۇپاقتى انا تىلىنەن، ۇلت تىلىنەن جەرىتۋدىڭ، بەزدىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شەبەر ويلاستىرىلعان امالىن «ويلاپ تاپقان» «رەفورماتور» مينيستر مىرزانىڭ بۇل «تاپقىرلىعىنا» قايران قالماسقا ەش لاجىڭ جوق. ونسىز دا ورىس مەكتەپتەرىندەگى مەملەكەتتىك قازاق تىلىنەن العان باعانىڭ سەرتيفيكاتتىق باللعا قوسىلماۋى - قازاق ءتىلىنىڭ قۇنىن كۇللى قوعام الدىندا تومەندەتۋ ەكەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس.

مىسالى، تۋىستاس تۇركيا مەملەكەتىن الايىق. ءوز جەرىندە تۇرىك تىلىنە بوگدە بىردە-ءبىر ءتىل جاعالاسىپ، الىمجەتتىك جاساي المايدى. انىعىن ايتقاندا تۇرىك ءتىلىنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر ەمەس.  سولاي بولا تۇرا، تۇرىكتىڭ قالتالى ازاماتتارى، مەتسەناتتارى، ۇلتجاندى ازاماتتارى مەملەكەت قارجىسىنا ءبىر تيىن سالماق سالماي، ءوز قارجىلارىنا «دۇنيەجۇزىلىك تۇرىك ءتىلىنىڭ فەستيۆالىن» بيىل 10- رەت ستامبۋل-انكارادا وتكىزدى. 147 مەملەكەتتىڭ وكىلدەرىنە تۇرىك تىلىندە ولەڭ وقىتىپ، ءان سالدىرىپ، ءسوز سويلەتىپ، تۇرىكشە بي بيلەتتى. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ وكىلىن ساناماعاندا اعىلشىن، جاپون، كورەي، نەگر، مالاي، ۆەتنام، فين، شۆەد وكىلدەرىنىڭ فەستيۆال شارتتارىن ورىنداپ، جۇلدەلى ورىندارعا يە بولۋىنىڭ ءوزى تۇرىك ءتىلىن الەمدىك ارەناعا شىعارۋدىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ تانۋ كەرەك. ارينە بۇعان ءارى قۋاناسىڭ، ءارى  ءوز ءتىلىڭنىڭ كۇيىن ويلاپ مۇڭاياسىڭ.

ەكىنشى، ءبىر ول ەلدەگى تىلگە بايلانىستى ايتا كەتەتىن جايت: «سەن تۇركيانىڭ تۇز-ءدامىن تاتىپ، وسى ەلدە ءومىر سۇرگىڭ كەلە مە - تۇرىك ءتىلىن ءبىل»، - دەگەن جازىلماعان زاڭعا تابانى تۇرىك جەرىنە تيگەن كەز-كەلگەن شەتەلدىك ەرىكتى تۇردە مويىنسۇنادى. ءتىلدى ءوزى ءۇشىن ۇيرەنۋگە ۇمتىلادى. قازاقتار ورىس ءتىلىن قالاي مەڭگەرسە، تۇرىكتەر اعىلشىن ءتىلىن سولاي مەڭگەرگەن. الايدا، ءبىر  عاجابى ەكى تۇرىكتىڭ ءوزارا اعىلشىنشا سويلەسىپ بارا جاتقانىن كۇندىز شىراق جاعىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ.

ەڭدى اينالىپ ءوز ەلىمىزگە، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ جايىنا قايتا ورالساق. تىلىنە، دىلىنە، ۇلتىنا ەش قاۋىپ ءتونىپ تۇرماعان جاپونيا، قىتاي، كورەيا مەملەكەتتەرىنىڭ وزىندە بالانىڭ باسىن باستاۋىش سىنىپتا بوتەن تىلمەن بىلعامايدى. جاستارى 12-13-كە تولىپ، انا تىلدەرى بالانىڭ قانى مەن جانىنا ابدەن سىڭگەن سوڭ عانا بوگدە تىلگە ورىن بەرىلەدى. مىقتى مەملەكەتتەردىڭ تىلدەرىن ءبۇيتىپ توبەمىزگە وتىرعىزا بەرسەك، كوپ ۇزاماي قىتاي ءتىلى دە شۇيدەمىزدەن ورىن الاتىن شىعار...

قازاق مەملەكەتىن مەكەن ەتەتىن 130 ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قۇرال - قازاق ءتىلى بولاتىن دارەجەگە جەتكىزۋ - جوعارى لاۋازىمدى ازاماتتاردان باستاپ كۇللى ءيىسى قازاقتىڭ مىندەتى مەن پارىزى ەكەنىن ۇمىتساق، تاريح، بولاشاق ءبىزدى كەشىرمەيدى. تاعى ءبىر «جاڭا رەفورماعا» بايلانىستى ويلاناتىن نارسە - بارلىق بالانىڭ ءتىلدى ۇيرەنۋ قابىلەتى بىردەي ەمەس. ولاردى العاشقىدا ۇيرەتىپ، نۇسقاۋ بەرەتىن اتا-انالاردىڭ دا «اعىلشىنشالارى» بىركەلكى ەمەس. سودان بارىپ، ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن، وزگە ءتىلدى جارىتپايتىن، ۇلتتىق يدەولوگيادان جۇرداي، «ۇلت»، «وتان»، «ءتىل» دەگەن كيەلى سوزدەر ساناسىنا ساۋلە تۇسىرمەيتىن ناعىز ۇلتسىزدار قوعامىنىڭ قالىپتاسۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇل «رەفورما» رەپەتيتورعا اقشاسىن اياماي تولەيتىن، بولاشاعىن باتىستان ىزدەگەن قالتالى شەنەۋىكتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا ارنالىپ جاسالعانى تۇسىكتى. الپاۋىت تىلدەردىڭ تەگەۋىنەن تەپىرەش كورگەن تالاي تىلمەن بىرگە سول تىلدەگى ۇلتتىڭ دا جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەنى بارشاعا ءمالىم. سوندىقتان بۇل ماسەلە حالىقتىق رەفەرەندۋمدا تالقىلانۋى ابدەن قاجەت-اق. ويتكەنى ەكسپەرەمەنتكە تۇسكەلى وتىرعان - حالىق بالالارى، ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق مۇددە.

ويىمىزدى قر پارلامەتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، «نۇروتان» فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى باقىتبەك سماعۇل مىرزانىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىمەن قورىتىندىلاۋدى ءجون كوردىك:

«راس، بىزدە قازاقستاندى وتانىم دەپ سانايتىن 130-دان استام وزگە ەتنوس وكىلدەرى ءومىر سۇرەدى. ەگەر شىنىمەن، وتانىم دەپ ساناسا، بۇل جەردىڭ بايىرعى حالقىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىنداۋلارى كەرەك. ءبىز وزگە بىردە-ءبىر ۇلتتىڭ وكىلىنە قىسىم، قيانات جاساپ جاتقان جوقپىز. كەرىسىنشە، بىزدە قازاقتىڭ عانا ەسەسى كەتىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. ەگەر پارلامەنتتى زاڭ شىعارۋ ورگانى، ال دەپۋتاتتى تورەلەر دەيتىن بولساق، سول توبەدەگى تورەلەردىڭ تومەندەگى بۇقارا حالىق پەن مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن ماحابباتى ويانبايىنشا وسى ۇيقىداعى كۇيىمىزدەن ارىلماق ەمەسپىز.

ۇيقىداعى ادامنىڭ ولىكتەن نەسى ارتىق. كوزدى اشاتىن، وياناتىن ۋاقىتتان كەش قالامىز با دەپ قورقامىن. ماسەلەن، ارمياندار: «98 پايىز ارميانبىز، بىراق ءتىلىمىز جويىلىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەمىز»، - دەيدى. ال، ءبىز قازاق ءتىلىن نەگە ءبىلىم ءتىلى، عىلىم ءتىلى، ونەر مەن مادەنيەت ءتىلى جاساي الماي وتىرىپ سايرانداپ ءجۇرمىز؟ ءبىزدىڭ باي ءتىلىمىز تەك ۇنەمى قوزعالىستا بولعاندا عانا ومىرشەڭ...» دەدى.

ەگەر قازاقتىڭ عىلىم، ءبىلىم ءتىلى ورىسشامەن قاتار اعىلشىنشا بولسا، وندا قازاق ءتىلى بۇگىنگى كۇنىنە دە زار بولارى حاق.

حالىقارالىق «تۇركى الەمى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى،

جۋرناليست - راۋشان ايازقىزى داۋلەتبەكوۆا

«اباي-اقپارات»