(جولساپار كۇندەلىگىنىڭ جالعاسى)

اۋليەدە دارەت ساتقان...

«اقشانىڭ ءيىسى بولمايدى»

ۆەسپاسيان، ريم يمپەراتورى

ۋادە ەتكەندەي ساپارنامادا قىزىلوردا وبلىسى جايلى اڭگىمەگە كوشپەستەن بۇرىن ناعىز بۇرىنعى قازاقى قالىپتى بارىنشا ساقتاپ قالعان، ءبىر كورگەنىن قاعىپ الاتىن بارىنشا العىر دا قابىلەتتى، بەيىمدەلگىش تە ەلىكتەگىش، سول سەبەپتى جاقسىدان دا، جاماننان دا، اسىرەسە سوڭعىسىنان  تەك ءبىرىنشى ورىندا جۇرەتىن ءوزىمىزدىڭ تۋعان ولكەمىز وڭتۇستىك قازاقستانداعى قانداستارىمىز جايلى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتۋگە ءماجبۇرمىز. ماسەلە اۋليەلى ورىندار باسىنداعى ...دارەتحانالار جايلى. بۇل ايتاتىن ءسوز قالماعاندىقتان ەمەس، ايتپاسقا امال قالماعاندىقتان ەكەنىن وقىرمان قاۋىم ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعار دەگەن ويدامىز.

(جولساپار كۇندەلىگىنىڭ جالعاسى)

اۋليەدە دارەت ساتقان...

«اقشانىڭ ءيىسى بولمايدى»

ۆەسپاسيان، ريم يمپەراتورى

ۋادە ەتكەندەي ساپارنامادا قىزىلوردا وبلىسى جايلى اڭگىمەگە كوشپەستەن بۇرىن ناعىز بۇرىنعى قازاقى قالىپتى بارىنشا ساقتاپ قالعان، ءبىر كورگەنىن قاعىپ الاتىن بارىنشا العىر دا قابىلەتتى، بەيىمدەلگىش تە ەلىكتەگىش، سول سەبەپتى جاقسىدان دا، جاماننان دا، اسىرەسە سوڭعىسىنان  تەك ءبىرىنشى ورىندا جۇرەتىن ءوزىمىزدىڭ تۋعان ولكەمىز وڭتۇستىك قازاقستانداعى قانداستارىمىز جايلى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتۋگە ءماجبۇرمىز. ماسەلە اۋليەلى ورىندار باسىنداعى ...دارەتحانالار جايلى. بۇل ايتاتىن ءسوز قالماعاندىقتان ەمەس، ايتپاسقا امال قالماعاندىقتان ەكەنىن وقىرمان قاۋىم ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعار دەگەن ويدامىز.

سانسىز بابى بار سايرامداعى يبراگيم اتانىڭ، بابتاردىڭ بابى ارىستان باپتىڭ، تۇمەن باپتى تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزدىڭ باسىنا بارعاندا مۇسىلماندىق عۇرىپپەن ادەتتەگىدەي دارەت الدىق. سوندا بايقاعانىمىز بەتى-قول دارەتىن الاتىن جەر اجەتحاناداعى ءىش دارەت الاتىن جەرمەن بىرگە ەكەن. بۇنىڭ مۇسىلماندىققا قانشالىققا ساي كەلەتىنىن ءبىز بىلمەيمىز، بىراق ەتيكا مەن تازالىققا ساي ەمەس ەكەندىگى انىق. (تەك ماڭعىستاۋداعى بەكەت اتانىڭ باسىندا عانا ول ەكەۋى ەكى بولەك جەردە). مەيلى، ونىسىنا دا كونەيىك، بىراق، ارىستان باپ جاتقان ءشاۋىلدىر كەنتىندە دارەتحاناعا ۆوكزالدارداعىداي ... اقشا تولەپ كىردىك. جالپى، وسىنداي ادام قاجەتتىگىن الىپساتار ساۋداگەرلىككە سالۋ - سول ەلدىڭ وركەنيەتتىك دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى. ءبىرىنشى رەت بۇل ءداستۇردى ريمدىك يمپەراتور ۆەسپاسيان ەنگىزگەن. جانە ونى «ويما تازعا - ون تەڭگە، قىرما تازعا - قىرىق تەڭگە، سيسا دا بەر - بەس تەڭگە، سيماسا دا بەر - بەس تەڭگە، سال ك... ءىڭدى كەرسەنگە» دەپ، قازىناعا اقشا تابۋ ءۇشىن نەبىر سالىق ءتۇرىن سالعان قازاق ەپوسى «مۇڭلىق-زارلىقتاعىداي» امالىنىڭ تاۋسىلعاندىعىنان، سوعىس جۇرگىزەمىن دەپ قارجىسى قالماعاننان كەيىن ىستەگەن. ال، ءبىز ەشكىممەن سوعىسىپ جاتقان جوقپىز عوي! قازىنامىزداعى قارجىمىز دا جەتەرلىك. جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 40 ملرد.تەڭگە يگەرىلمەي قالىپ جاتادى. ەندەشە وسى دارەتحانالاردى اقىلى ەتەتىندەي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟! سول ۆوكزالدار مەن بازارلاردىڭ تابىسى وسى بيزنەسكە قاراپ قالىپ پا؟ ولار دا مەيلى، شاۋىلدىردەگىدەي اۋليەنىڭ باسىنداعى دارەتحانانى اقىلى ەتكەن نە سۇمدىق؟ تۇركىستان ودان دا اسىپ تۇسكەن - مۇنداعى تۋالەت بىرنەشە ايدان بەرى بىتپەيتىن-قويمايتىن جوندەۋدە، ال ءسىز دارەت الۋ ءۇشىن كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى اقىلى اجەتحاناعا باراسىز. ونىڭ اقىسى قازاقستاننىڭ ەش جەرىندە جوق - 50 تەڭگە.

اكىمشىلىكتەردەگىلەردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. «بىزدە ءار باسشى - ءوزى قوجايىن، نە ىستەسە دە وزدەرى بىلەدى» دەپ، ەلدى بۇرىنعىشا جايىپ جىبەرىپ قاراپ وتىرا بەرە مە، جوق الدە «بۇنىمىز ماسقارا ەكەن» دەپ، ولاردىڭ ۇياتىن وياتا ما...

«قازاق ۇيىقتاپ جاتقان جوق»...

قىزىلوردادا ەكى كەزدەسۋ بولدى. بىرەۋى پارتيا ۇيىمدارىنىڭ جەرگىلىكتى باسشىلارىمەن، ەكىنشىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىق بولىپ سانالاتىن ءا.تاجىباەۆ اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانىڭ كەرەمەت عيماراتىندا وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارىمەن، شارۋاشىلىقتاردىڭ بۇرىنعى باسشىلارىمەن. اسىرەسە، ەكىنشى كەزدەسۋ عيبراتتى  ءوتتى.

اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى «قازاق ۇيىقتاپ جاتقان جوق» دەگەنگە سايدى. بىراق.. باياعىدا بيلىكتەگىلەر ءبىر باسشىنى تىكەلەي جازالاۋعا باتپاي، توعاي ىشىنە اپارىپ، تالعا جالاڭاش بايلاپ تاستاپتى. ەرتەسىنە جاناشىر ءبىر ادام بارىپ، الگىنىڭ دەنەسىنە جابىسىپ تۇرعان قالىڭ ماسانى قۋايىن دەسە جازالانۋشى قۋدىرتپاپتى. «كورمەيسىڭ بە، بۇلار ابدەن تويدى. ولاردى قۋساڭ، ورنىنا اش ماسالار كەلەدى» دەپتى. «حالىق بيلىكتى وسى سەبەپتى «جاقسى كورەدى» دەدى ءسوز العان شەشەننىڭ ءبىرى.

«دەگەنمەن، قازاق ۇيىقتاپ جاتىر» دەۋگە كەلمەيدى. تەك ول ءتوزىمى شەكتەن شىعاتىن كەزدى عانا كۇتىپ وتىر. مىسالى، وسى قىزىلوردادا توقسانىنشى جىلدارى «بازار كوتەرىلىسى» ورىن الدى. ەل ەرەۋىلگە شىقتى. وعان سەبەپ نە ەدى؟ سەبەپ بازار باسشىلارىنىڭ تويىمسىزدىعى بولدى. ولار جالعا بەرىپ وتىرعان ورنىنىڭ باعاسىن ءبىر كوتەردى، حالىق شىدادى. ەكى كوتەردى، حالىق شىدادى. ءۇش كوتەردى، شىدادى. وعان دا تويماي، ەندى جول بويىندا جايماسىن جايىپ، بولماشى زاتتى ساتىپ وتىرعانداردان اقشا جيناۋعا كىرىسكەندە حالىق ءدۇر كوتەرىلدى. مىنە، بۇگىنگى بيلىك تە وسىنداي ءبىر وعاش، شەكتەن شىعار شەشىم قابىلدايتىن بولا قالسا، بۇكىل ەل كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن».

كەڭەس وداعى كەزىندە وداقتىق بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن، اتاقتى  «قارماقشى» كەڭشارىنىڭ 25 جىل ديرەكتورى بولعان  يساعالي اقساقالدىڭ پىكىرىنشە بۇگىنگى يگەرىلمەي جاتقان جەرگە سالىق سالىناتىن بولسا، «سىرىڭكەنىڭ» ءرولىن سول شەشىم ويناۋى مۇمكىن. «ەل جەردى يگەرە المايدى. يگەرۋ ءۇشىن قارجى، تەحنيكا كەرەك. جەكە شاراۋعا اينالىپ كەتكەن حالىقتىڭ قولىندا ول جوق. ونى ساتىپ الا قويايىن دەسە نەسيە الۋ دا ازاپ. مەن 1997 جىلعا دەيىن كەڭشاردى تاراتپاي، ۇستاپ كەلدىم. اقىرى، قىسىمعا شىداي المادىم. بۇگىن سول گۇلدەنگەن كەڭشارىما بارسام، جانىم اۋىرادى».

زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنشە حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەر قادامدارعا بارماسا، بۇگىنگى بيلىك اۋىسار كەزەڭ ەلگە اۋىرتپالىق الىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن... ال، ازىرگە ونداي پيعىل بيلىك تاراپىنان بايقالار ەمەس. ەڭ بولماعاندا ءوزى بارلىق جاعىنان ۇقساۋعا تىرىسىپ جاتقان، ۇلگى تۇتىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي وتىرعان رەسەي باسشىلىعى سەكىلدى «انا كاپيتالىن» كوتەرۋدىڭ ورنىنا، ەل باسىمىز «كوپ بالانىڭ كەرەگى جوق، ودان-داعى تيىمدىلىگى (؟!) جوعارى 3-4 بالانى اسىراپ-جەتىلدىرگەن جاقسى» دەيدى. بۇگىن وسىلاي دەسەك، ول ءسوزىمىز ەرتەڭ ءىس جۇزىندە باتىس ەلدەرىندەگىدەي جالعىز بالاعا اينالىپ شىعا كەلەرى ءسوزسىز.

ويپىرماي، قازاقتى كوگەرتپەس ءۇشىن ءبىزدىڭ بيلىك ەندى نە ويلاپ تابار ەكەن؟..

«اباي-اقپارات»