جاھاندىق ينتەگراتسيا داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. تاريحتىڭ دوڭگەلەگى كەرى اينالمايدى. ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ، مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني توعىسۋى قايىرىلماس، اينىماس جولعا تۇسكەندەي. مىنە، اينالاسى ون-جيىرما جىل بۇرىن ءبىزدىڭ تۇسىنىك-تۇيسىگىمىز وسى شامادا، وسى قالىپتا بولاتىن. ءبىز ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن، اسىرا ايتقاندا، ادامزات بولاشاعىنان بولە-جارىپ قاراي المايتىنبىز.  قازىر عوي، وسى ءبىر شىنى اينادان جاسالعان قاعيدالار مەن تۇسىنىكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى سىنىپ، قيراپ جاتىر. جانە مۇنى قيراتقان ءبىز ەمەس.

جاھاندىق دامۋ، حالىقارالىق ينتەگراتسيا، مۋلتيكۋلتۋراليزم دەگەنىمىز ءوز مەملەكەتىڭنىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋ، ءوز مالىڭدى بىرەۋدىڭ جەتەگىنە باسىبايلى بايلاپ بەرۋ نەمەسە ءوز مادەنيەتىڭنەن بەزىنۋ، ءوز ءدىلىڭ مەن ءتىلىڭدى قورسىنۋ ەمەس ەكەنىن بىزگە تاعى دا قارت قۇرلىق - ەۋروپا ۇيرەتىپ وتىر.

جاھاندىق ينتەگراتسيا داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. تاريحتىڭ دوڭگەلەگى كەرى اينالمايدى. ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ، مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني توعىسۋى قايىرىلماس، اينىماس جولعا تۇسكەندەي. مىنە، اينالاسى ون-جيىرما جىل بۇرىن ءبىزدىڭ تۇسىنىك-تۇيسىگىمىز وسى شامادا، وسى قالىپتا بولاتىن. ءبىز ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن، اسىرا ايتقاندا، ادامزات بولاشاعىنان بولە-جارىپ قاراي المايتىنبىز.  قازىر عوي، وسى ءبىر شىنى اينادان جاسالعان قاعيدالار مەن تۇسىنىكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى سىنىپ، قيراپ جاتىر. جانە مۇنى قيراتقان ءبىز ەمەس.

جاھاندىق دامۋ، حالىقارالىق ينتەگراتسيا، مۋلتيكۋلتۋراليزم دەگەنىمىز ءوز مەملەكەتىڭنىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋ، ءوز مالىڭدى بىرەۋدىڭ جەتەگىنە باسىبايلى بايلاپ بەرۋ نەمەسە ءوز مادەنيەتىڭنەن بەزىنۋ، ءوز ءدىلىڭ مەن ءتىلىڭدى قورسىنۋ ەمەس ەكەنىن بىزگە تاعى دا قارت قۇرلىق - ەۋروپا ۇيرەتىپ وتىر.

بىرەر جىل بۇرىن گەرمانيانىڭ كانتسلەرى انگەلا مەركەل پوتسدامداعى حريستيان-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ كونفەرەنتسياسىندا: «1960 جىلداردىڭ باسىندا ءبىز گەرمانياعا شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن كوپتەپ تارتتىق. بىرقانشا ۋاقىت «ولار بىزدە تۇراقتاپ قالمايدى، كوپ ۇزاماي كەتەدى» دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداپ كەلدىك. بىراق ولاي بولعان جوق. ءبىزدىڭ ۇستانىم مۋلتيكۋلتۋراليزم ەدى، الايدا، بۇل ۇستانىم كۇيرەدى، تۇبەگەيلى كۇيرەدى»، - دەپ مالىمدەدى. مەركەل گەرمانياعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن ميگرانتتاردىڭ مىندەتتى تۇردە نەمىس ءتىلىن ءبىلۋىن تالاپ ەتتى. سوندا عانا ولار نەمىستەردىڭ ەڭبەك نارىعىنا تولىققاندى ارالاسا الاتىن بولادى.

ىلە-شالا ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى دجەيمس كەمەرون «بريتان ارالىنداعى مەملەكەتتىك مۋلتيكۋلتۋراليزم دوكريناسىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراعانىن» جاريا قىلدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بريتاندىق بيلىك ۇزاق ۋاقىت ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ جەكە دارا وركەندەپ-ءوسۋىن قولداۋمەن بولعان. اقىر اياعىندا ۇلىبريتانيا ۇلتتىق بىركەلكىلىكتەن ايىرىلىپ تىنىپتى.

«ءيا، بۇل قاتەلىك. كوپتەگەن دەموكراتيالىق قاۋىمداستىقتار ءوز ەلىنە قونىس اۋدارعانداردىڭ قامىن كۇيتتەيمىز دەپ ءجۇرىپ، سولاردى قۇشاق جايا قابىلداپ وتىرعان جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ مۇددەسىن ەسىنەن شىعارىپ الدى» دەيدى، TF-1 تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا، فرانتسيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نيكوليا ساركوزي. ساركوزي ەگەر ءبىر ادام فرانتسياعا كەلسە، ول ادام ۇلتتىق، ءبىرتۇتاس فرانتسۋز قوعامىنىڭ بولشەگى بولۋى ءتيىس دەپ سانايدى. فرانتسيا، ۇلتتىق فرانتسۋز قوعامى ەشقاشان ءوزىنىڭ ءومىر سالتىن وزگەرتپەيدى جانە وزگەرتۋگە جول بەرمەيدى.

ەۋروپالىقتاردىڭ تسەنتريستىك وزىمشىلدىگى مەن ءسوزدىڭ ماتەلىنە اينالعان «مۇسىلمان فاكتورىن» الىپ تاستاساق، مۇنداي مالىمدەمەلەردىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇقى بار ەكەنىنە جانە مۇنداي مالىمدەمەلەردىڭ جايدان-جاي جاسالا سالمايتىنىنا كوزىڭ جەتەدى. ويتكەنى، كانتسلەردىڭ، پرەمەردىڭ، پرەزيدەنتتىڭ اسىرەقىزىل سوزدەرىن «ادام قۇقىن اياققا تاپتاپ جاتىر، از ۇلتتارعا ساياسي قىسىم كورسەتىپ جاتىر» دەپ ەشكىم جازعىرعان جوق. كەرىسىنشە، بۇل ۇستانىمدار گەرمانيا مەن انگليانىڭ، فرانتسيانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ وزەگىنە اينالعانىن ەندى عانا كورىپ، ءتۇيسىنىپ وتىرمىز.

سوندا دەيمىز، سان عاسىرلىق مەملەكەتتىك تاريحى بار، مىزعىماس ازاماتتىق قوعام ورناتقان،  دەموكراتيالىق، ليبەرالدىق، قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارى مىعىم  ەلدەردىڭ ءوزى «ۇزاقمەرزىمدى ۇلتتىق وركەندەۋ مەن دامۋ» جولىنا تۇسكەندە بىزگە نە جورىق؟!. قاندى قىزىل يمپەريانىڭ كۇنى الدەقاشان باتسا دا، ءبىز نەگە «حالىقتار دوستىعى لابوراتورياسى» دەگەن سايقىمازاق اتاۋدان ايىرىلعىمىز كەلمەيدى؟ ءبىز نەگە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە، ۇلتىمىزدى، ۇلتتىق مۇددەلەرىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى اياقاستى ەتىپ كەلەمىز؟ جوعارىداعى ەۋروپاداعى ۇلتتىق تۇلەۋ مەن قازاقستانداعى جاعدايدىڭ ورتاسىنان پاراللەل جۇرگىزگىڭ كەلەدى. ءبارىبىر جاۋاپسىز سۇراقتاردىڭ تۇتقىنىندا قالاسىڭ...

سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ اينالاسىندا قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىندەگى ۇلتجاندى قايراتكەرلەرگە، ۇلتشىل ۇيىمدارعا، جالپى «ۇلت» دەگەن ۇعىمعا  قارسى باعىتتالعان  ارسىز دا اشىق، جاۋاپسىز دا جويداسىز شابۋىلدارعا قاراپ وتىرىپ توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. مەملەكەتتىڭ اتىن العان، ۇلەس سالماعى 70 پايىزدان اسقان جەرگىلىكتى حالىقتى تۇرتپەكتەپ، تابالاپ، تەپكىلەپ جاتقانىنا ەمەس، ارينە. وعان ەتىمىز ۇيرەنگەن عوي. وعان ەمەس، سول شابۋىلداردىڭ تۋ ۇستاۋشىسى دانيار اشىمباەۆ سياقتى ءوزىڭنىڭ قانى ءبىر، جانى ءبىر قازاعىڭ ەكەندىگىن كورىپ.  جانە، ەڭ قاۋىپتىسى، قوعامدىق وي مەن پىكىر الاڭى سولاردىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اسىر سالاتىن جىنويناعىنا اينالعانىن كورىپ. توبە شاشىڭ تىك تۇرادى!

ءار زاماننىڭ ءوز قۇزعىن، كۇشىگەنى بولادى ەكەن. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى مارقۇم نۇربولات ماسانوۆ باستاعان ءبىر توپ «ورىسشىلداردىڭ» ەلدىڭ يتسىلىكپەسىن شىعارعانى جادىمىزدا. وتكەن شاققا كوز جىبەرىپ، سول ۋاقىتتاعى قوعامدىق وي مەن سانانىڭ كوكجيەگىنەن قاراساق، ءبارى دە تۇسىنىكتى، ءبارى دە ايقىندالا تۇسەتىندەي. 90-جىلدارداعى ماسانوۆتارمەن، امرەقۇلوۆتارمەن كۇرەس، شىن مانىندە، تاۋەلسىزدىكتى جاڭا العان قازاق ۇلتىنىڭ وزىمەن ءوزىنىڭ كۇرەسىندەي كورىنەدى. جاڭا مەملەكەتشىل، تاريحي سانانىڭ، بالاڭ سانانىڭ بارلىق ىشكى قاراما-قايشىلىعى، ىشكى بۇلقىنىسى سول داۋىردە قۇيىلىپ سىتقا توگىلگەندەي. ءبىز ول كەزەڭنەن ابدەن جالاڭاشتانىپ، ىسىلىپ، تازارىپ شىقتىق.

ال، ازات ەلدىڭ جيىرما جىلدىق تاريحى كوكجيەگىنەن قاراساق، بىلىكتى عالىم، وقىمىستى نۇربولات ماسانوۆتار توبىنىڭ قازاقستان مەن قازاق ۇلتىنىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى تۋرالى سول كەزەڭدەگى ارتىق-كەم پىكىرلەرىنىڭ ءبىزدىڭ ازات، سىني، اشىق تا ءادىل وي-سانامىزدىڭ قالىپتاسۋىنا وراسان اسەرى بولعانىن سەزىنەر ەدىك. ءتىپتى، مارقۇم عالىم ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءوز ۇلتىنىڭ كوشپەندى تاريحى مەن مادەنيەتىن سارقا، تۇگەسە زەرتتەۋگە دەن قويعانىن دا جۇرت بىلەدى. امىرەقۇلوۆتار دا، سوڭىندا قازاقپەن كۇرەس ەمەس، قازاق ءۇشىن كۇرەس جولىن تاڭدادى. اربىردەن كەيىن، ماسانوۆ، امرەقۇلوۆتار كەڭەس كەزەڭىنىڭ تۇسىندا قازاق تاريحى، قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ءبىرسىپىرا ەڭبەك سىڭىرگەن، اۋزى ءۋالى، ءسوزى دۋالى عالىمدار بولاتىن.

ال، دانيار اشىمباەۆ كىم؟ الەۋمەتتىك جەلىدەگى تام-تۇم اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، «كتو ەست كتو ۆ كازاحستانە؟» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتورى.  وزگە اۆتورلارمەن بىرىگىپ جازعان ەكى-ءۇش كىتابى بار.

دانيار اشىمباەۆتىڭ العاش اتاعى، 2000-جىلداردىڭ باسىندا، راحات اليەۆپەن «ىستەس بولعانى» تۋرالى اڭگىمەدەن كەيىن شىعا باستادى. ماسكەۋدە تىركەلىپ، قازاقستانداعى بيلىكتىڭ ۇستىنەن وڭدى-سولدى كومپرومات جاريالاعان «ازيوپا» سايتىنىڭ توڭىرەگىندەگى ايقاي-شۋ بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرەدى. ءتىپتى، سايت قازاقستان پرەزيدەنتى مەن ونىڭ وتباسىن دا ايامايدى. وسى تۇستا، «ۆرەميا پو» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، ماسكەۋگە ماتەريال جەتكىزۋشى «ميستەر ح-ءتىڭ» باسقا، باسقا ەمەس دانيار اشىمباەۆ ەكەندىگى بەلگىلى بولادى-مىس. ول اعايىندى اندرەي، الەكساندر شۋحوۆتارمەن تىعىز بايلانىستا بوپ شىعادى. ال، سول ۋاقىتتا شۋحوۆتاردىڭ ارتىندا اتىشۋلى قىلمىسكەر راحات اليەۆ تۇرعان بولاتىن. بۇگىن «جۋرناليستەردىڭ دوسىنا اينالعان» د.اشىمباەۆ سول ۋاقىتتا «ۆرەميا پو» گازەتىن سوتقا بەرىپ، مورالدىق شىعىندى 3 ميلليون تەڭگەگە باعالادى. كەزىندە قازاقستاننىڭ بارشا جۋرناليستەر قاۋىمداستىعى وسى ادىلەتسىزدىككە باتىل قارسى تۇرعان دا بولاتىن. بۇل، ەندى، تاقىرىپقا قوسىلعان شتريح قانا.

اشىمباەۆتى اشىمباەۆ قىپ تانىتقان - ونىڭ ءوز حالقىنا دەگەن شەكسىز جەك كورىنىشى. بۇل ونىڭ باعى ەمەس، سورى.

اشىمباەۆتىڭ «قازاق ۇلتى»، «قازاق مۇددەسى»، «قازاق زيالىسى»، «قازاق ءتىلى» دەگەن ۇعىمدارعا دەگەن وشپەندىلىگىنە تاڭدانباسقا ءلاج جوق. مۇنداي مەديتسينالىق، پسيحيكالىق انىقتامالاردا كەزدەسپەيتىن ەتنونيگيليزم جاپ-جاس «قازاق بالاسىنىڭ» بويىنا قايدان، قالاي بىتكەن، قالاي سيىپ ءجۇر؟ قايران قالاسىڭ.

«ۆەچنو وبيجەننىە پاتريوتى پىتايۋتسيا، كونەچنو، پوۆەرنۋت ۆ سۆويۋ ستورونۋ وبششەە نەدوۆولستۆو. ي پەرەد نيمي رانو يلي پوزدنو ۆستانەت ۆوپروس دالنەيشەي ستراتەگي. كتو تاكيە ناتسيونال-پاتريوتى؟ ۆ بولشينستۆە سۆوەم - تۆورچەسكايا ينتەلليگەنتسيا، وكولوپوليتيچەسكايا تۋسوۆكا ي تە، كومۋ نە ناشلوس سۆيستۋلكي، پراۆا پودپيسي ي بولشوي كرۋگلوي پەچاتي. ەتي ليۋدي پوستوياننو يششۋت پروتيۆنيكوۆ، پيشۋت وتكرىتىە پيسما (ا رانشە پيسالي دونوسى - پرەيمۋششەستۆەننو درۋگ نا درۋگا). ەتي ليۋدي سىگرالي بولەە وتريتساتەلنۋيۋ رول ۆ ناشەي يستوري، چەم ۆسە تاك نازىۆاەمىە كولونيزاتورى ۆمەستە ۆزياتىە. ي پري ەتوم پوچيتايۋت سەبيا سوۆەستيۋ ناتسي. وني تاك ۆتسەپيليس ۆ سۆوي كورني، چتو تاك ي نە سموگلي ۆىراستي... سرەدي نيح بولشە ۆسەگو سپەتسياليستوۆ پو كازاحسكوي فيلولوگي»،- دەيدى د.اشىمباەۆ.

نەمەسە: «تو، چتو يا نە چيتايۋ كازاحسكۋيۋ پرەسسۋ يلي كاكيە-تو كازاحسكيە يستوچنيكي، وبياسنياەتسيا پروستو - دليا مەنيا نەت ۆ ەتوم نەوبحوديموستي. حوتيا بى پوتومۋ، چتو ۋروۆەن ينفورماتسي ۆ كازاحسكوي پرەسسە منە نە وچەن ينتەرەسەن».

ەگەر اشىمباەۆ جاڭا زامانعى تۇرىك ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاپ وتىرعان، اۋەزدى دە كوركەم، ۇلى قازاق ءتىلىن، ءتۇسىنىپ، وقي الماسا، ۋىزىندا جارىماسا، وعان قازاق زيالىسى، قازاق فيلولوگياسى، قازاق جۋرناليستيكاسى، قازاق ءتىلى كىنالى مە؟ اينالىپ كەلگەندە، سول زيالى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بەل ورتاسىندا، ءبارىمىز قۇرمەتتەيتىن، ۇلتجاندى، عالىم اكەسى راحمان الشانوۆ تا ءجۇر ەمەس پە؟!.

ونىڭ سۋقانى سۇيمەيتىن «ناتسپاتتاردىڭ»، ساياسي توي-تومالاقتىڭ ماڭايىنان شىقپايتىن زيالى قاۋىمنىڭ ءسوزىن اشىمباەۆ سويلەسە، ەشكىم دە قوي دەمەس ەدى. جوق، اشىمباەۆ ونداي ەمەس، ول - «تارىسى پىسكەننىڭ تاۋىعى بولاتىن»، اقىسىن بەرسە، بوقىسىن شىعاراتىن» جالدامالى جازعىشتاردىڭ توبىنان.

د.اشىمباەۆ: «ەسلي بى نەزاۆيسيموست سۆاليلاس نا گولوۆۋ ۆ 17-م گودۋ، تو كازاحستانا كاك ياۆلەنيا سكورەە ۆسەگو، ۆ پرينتسيپە، سەيچاس ۋجە نە بىلو بى يلي جيلي بى كاك تە جە مونگولى» دەيدى. قازاق ەلى 1917 جىلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەندە، ەۋرازياداعى ەڭ ىقپالدى، مونوۇلتتى، دامىعان، وركەنيەتتى  مەملەكەتكە اينالار ەدى. «قازاقستان قۇبىلىس رەتىندە» ءومىر سۇرەرى انىق، ەسەسىنە ول قازاقستاندا اشىمباەۆتارعا ورىن بولماس ەدى.

ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا وراي، ول ەشكىم دە ەمەس. مەنىڭ ءبىر ۇلتجاندى، وقىمىستى دوسىم ايتقانداي: «دانيار اشىمباەۆ - نيگيليزمدى - ناحالدىق،  پوپگاپوندىقتى - پاتريوتتىق دەپ ۇعاتىن، ءححى عاسىرداعى قازاقتىڭ ماڭگۇرتتىگىنىڭ، ەتنونيگيليزمنىڭ سيمۆولى». سوڭعى سيمۆولدارى.

قۇدايشىلىعىن ايتايىقشى، «قازاقتار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەگەن» دەگەن ءسوزدى ارۋاقتان قورىقپاي، اۋزى قيسايماي ايتاتىن ادامدى قالاي ايتۋعا بولادى؟ ەسى دۇرىس ادام تۋعان حالقىن وسىنشالىقتى جەك كورە مە؟

P.S.

ارينە، تاقىرىپتى ارىدەن باستاپ، تار سوقپاقتى شيىرلاپ كەتكەنىمىز ءۇشىن وقىرماننان كەشىرىم سۇرايمىز. بىراق، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ ءتۇر-تۇرپاتى مەن سيقى وسى سوقپاقتان اسۋعا مۇمكىندىك تە بەرگەن جوق.  ايتپەسە، ايتپاعىمىز باسقا ەدى. ول تاقىرىپقا تاعى بىردە ورالارمىز.

ع.ورىنباەۆ

«اباي-اقپارات»