وبلىس بويىنشا ءجۇن-تەرى ونىمدەرىن دايىنداۋ، وڭدەۋ جۇمىستارى سول باياعىسىنشا وتكىر كۇيىندە قالىپ كەلەدى. ماقالانىڭ تۇلابويىن تسيفرلارمەن قاپتاتىپ قويعاننان گورى حالىققا، ەل ەكونوميكاسىنا قاجەت، ماڭىزدى سالانىڭ تۇرالاپ قالۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىنا ءۇڭىلىپ كورسەك.

قولدا بار دەرەكتەرگە دەن قويا قاراعانىمىزدا، بۇرىن وداق كولەمى بىلاي تۇرسىن، سوناۋ تۇركيا، مونعوليا، قىتاي ەلدەرىنە ەمىن-ەركىن جەتكەن ءجۇن-تەرىمىزدىڭ بۇگىندە نەلىكتەن اۋىلدارداعى قويمالاردا ءبۇلىنىپ جاتقاندىعىنىڭ سىرىنا قانىققانداي بولدىق. ايتالىق، بيىل وبلىستا 1700 توننا بيازى، جارتىلاي بيازى، قىلشىقتى ءجۇن، 180 مىڭ دانا ءىرى قارا، 400 مىڭ دانا ۇساق مال تەرىسى دايىندالىپتى. ەگەر بۇرىنعىداي «زەملياچكا» تەرى-بۇيىم كومبيناتى كۇنى-ءتۇنى سارتىلداپ جۇمىس ىستەپ تۇرسا، الگى ايتقان ءجۇن-تەرىمىز وزىمىزدە-اق وڭدەلىپ، كەيىننەن قارايعان تاۋارعا اينالعانداي ەكەن. بىراق اتالمىش شيكىزاتتى وڭدەيتىن ارناۋلى ورىنداردىڭ جوق بولۋى كادىمگىدەي قولبايلاۋ كورىنەدى. ال مۇنداي ورىندار وبلىسىمىزدى قويىپ، جالپى رەسپۋبليكا كولەمىندە ساۋساقپەن سانارلىقتاي بولسا، نە شارا… ايتپەسە، وزىمىزدەگى «اياز» جشس-نىڭ ءبىر ءوزى بىلتىرعى تۇسكەن جۇننەن 47 توننا كيىز، 11852 پار بايپاق دايىنداعان دا، رەسپۋبليكا بويىنشا تاپسىرىس تۇسىرگەن ءوندىرىس ورىندارىنا تاراتىپ جىبەرگەن. شىنتۋايتقا كەلگەندە، شاماسى بۇدان دا كوپكە جەتەدى ەكەن، بىراق سۇرانىس بولماعان سوڭ جۇمىسىن دوعارعان.

وبلىس بويىنشا ءجۇن-تەرى ونىمدەرىن دايىنداۋ، وڭدەۋ جۇمىستارى سول باياعىسىنشا وتكىر كۇيىندە قالىپ كەلەدى. ماقالانىڭ تۇلابويىن تسيفرلارمەن قاپتاتىپ قويعاننان گورى حالىققا، ەل ەكونوميكاسىنا قاجەت، ماڭىزدى سالانىڭ تۇرالاپ قالۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىنا ءۇڭىلىپ كورسەك.

قولدا بار دەرەكتەرگە دەن قويا قاراعانىمىزدا، بۇرىن وداق كولەمى بىلاي تۇرسىن، سوناۋ تۇركيا، مونعوليا، قىتاي ەلدەرىنە ەمىن-ەركىن جەتكەن ءجۇن-تەرىمىزدىڭ بۇگىندە نەلىكتەن اۋىلدارداعى قويمالاردا ءبۇلىنىپ جاتقاندىعىنىڭ سىرىنا قانىققانداي بولدىق. ايتالىق، بيىل وبلىستا 1700 توننا بيازى، جارتىلاي بيازى، قىلشىقتى ءجۇن، 180 مىڭ دانا ءىرى قارا، 400 مىڭ دانا ۇساق مال تەرىسى دايىندالىپتى. ەگەر بۇرىنعىداي «زەملياچكا» تەرى-بۇيىم كومبيناتى كۇنى-ءتۇنى سارتىلداپ جۇمىس ىستەپ تۇرسا، الگى ايتقان ءجۇن-تەرىمىز وزىمىزدە-اق وڭدەلىپ، كەيىننەن قارايعان تاۋارعا اينالعانداي ەكەن. بىراق اتالمىش شيكىزاتتى وڭدەيتىن ارناۋلى ورىنداردىڭ جوق بولۋى كادىمگىدەي قولبايلاۋ كورىنەدى. ال مۇنداي ورىندار وبلىسىمىزدى قويىپ، جالپى رەسپۋبليكا كولەمىندە ساۋساقپەن سانارلىقتاي بولسا، نە شارا… ايتپەسە، وزىمىزدەگى «اياز» جشس-نىڭ ءبىر ءوزى بىلتىرعى تۇسكەن جۇننەن 47 توننا كيىز، 11852 پار بايپاق دايىنداعان دا، رەسپۋبليكا بويىنشا تاپسىرىس تۇسىرگەن ءوندىرىس ورىندارىنا تاراتىپ جىبەرگەن. شىنتۋايتقا كەلگەندە، شاماسى بۇدان دا كوپكە جەتەدى ەكەن، بىراق سۇرانىس بولماعان سوڭ جۇمىسىن دوعارعان.
سەبەبىن سۇراعانىمىزدا، وسى ۇجىمنىڭ باستىعى امانكەلدى ەرمەكقاليەۆ مىرزادان ەستىگەن اڭگىمەمىزدىڭ نوبايى مىناعان سايادى: سەرىكتەستىكتىڭ نەگىزگى مىندەتى قاراعاندى، جەزقازعان، اقتوبە قالالارىنداعى ءوندىرىس ورىندارىنان ارنايى تاپسىرىسپەن تۇسكەن بۇيىمداردى ءوندىرىپ وتىرۋ عانا. ولار كادىمگى قارا جۇننەن جاسالاتىن كيىز، بايپاق، كيىزقالپاق سەكىلدى ونىمدەر. ال اق ءجۇن مەن تەرى ونىمدەرىن شىعارۋدى مۇلدە قويعان، ويتكەنى سۇرانىس جوق. سۇرانىس بولماعاسىن تەككە شىعىندالىپ قايتسىن. ونسىز دا جوعارىدا ايتىلعان ونىمدەردەن تۇسكەن قاراجات ءوز مۇقتاجدارىن زورعا جاباتىن كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە ەلدەن جيناپ العان شيكىزاتتىڭ ساپاسىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنىن ولار دا ايتىپ وتىر.
- ءجۇننىڭ لاس، اراسىنا نەبىر بالەنىڭ قوسىلا كەلەتىنى بىلاي تۇرسىن، جازعى قىرقىم مەن كۇزەم ءجۇنىن دە ارالاستىرىپ جىبەرەتىندەرى قيىن، - دەيدى امانكەلدى مىرزا قىنجىلىپ.
سوندىقتان، ءجۇن جيناۋمەن اينالىساتىن بارشا اعايىننىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا: ءجۇن نەعۇرلىم لاس ءارى قيقىم-قوقىس ارالاس بولسا، سالماعى سوعۇرلىم اجەپتاۋىر ارتادى دەگەن ەسەكدامە ەمەۋرىننەن ادا-كۇدە ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى. جيناپ جۇرگەن ءجۇن-تەرىڭىزدىڭ ساپاسى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولسا، قۇنى دا كادىمگىدەي كوتەرىلەتىنىن ەستە ۇستاعان ءجون. سوندا عانا ءونىمىڭىز ءوتىمدى بولادى. ال ول توقتاۋسىز ءوتىپ جاتسا، ولىمسىرەپ تۇرعان دايىنداۋ تسەحتارىن دا ىسكە قوسىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ءتارىزدى «ايست» جشس-نىڭ، ءتىپتى ءجۇن-تەرى وڭدەۋمەن اينالىساتىن باسقا دا ءتيىستى ورىنداردىڭ تىرلىگى وسى تاقىلەتتەس. بۇلارعا تاپسىرىس جوق، سوندىقتان ءجۇن-تەرى تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتسا دا سۇرانىس از. الايدا نارىق زامانىنىڭ زاڭى قاتال، ولارعا: «توقتاما، بۇرقىراتىپ وندىرە بەر»،- دەپ ءسىرا دا ايتا المايسىڭ. سودان دا تىرنەكتەپ جيناعان ءجۇن-تەرىسىنىڭ ءوتىمى ناشار بولعان سوڭ، وبلىسىمىزداعى اسىل تۇقىمدى قوي وسىرەتىن قازتالوۆ اۋدانىنا قاراستى «جاڭا تۇرمىس» (ي. ءابىلحاتين) جانە تاسقالا اۋدانىنداعى «ىزدەنىس» (س.بايتىلەسوۆ) شارۋا قوجالىقتارى ۇساق مالدارىنىڭ نەگىزىن ەتى مول ەدىلباي تۇقىمداس قويعا اۋىستىرا باستاعانىنا بالەن دەپ كىنا تاعۋ قيىن.
ونىڭ ۇستىنە، بارلىق شارۋا قوجالىقتارىنا قاتىستى قيىن جاعداي: ولار قويدىڭ ءبىر كەلى ءجۇنىن 100 تەڭگەدەن قىرىقتىرىپ، ۇكىمەتكە قارا قوي ءجۇنى 20-25, اق قويدىڭ ءجۇنىن 50 تەڭگەدەن ساتادى. ارينە، وبال. بۇعان اتقارىپ جۇرگەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورگىسى كەلەتىن كەز كەلگەن قوجالىقتىڭ قوجايىنى قولىن قۋسىرىپ تۇرىپ كەلىسە قويۋى ەكىتالاي. وسى ورايدا، ۇكىمەت تاراپىنان بيازى، جارتىلاي بيازى ءجۇندى ءوندىرۋشى شارۋا قوجالىعىنا كومەك رەتىندە ءار كيلوگرامىنا 162 تەڭگە وتەماقى تولەۋ تۋرالى اڭگىمە بار كورىنەدى.
- مۇنداي كومەك جالپى جۇنمەن اينالىساتىن بارلىق قوجالىققا قاراستى بولسا، كەرەمەت بولار ەدى، - دەيدى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنداعى مال شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى قالي احون مىرزا.
سوسىن الىستان اربالاماي-اق، مىناۋ ىرگەمىزدەگى اقتوبەدەگى ءجۇندى الدىن الا وڭدەۋ فابريكاسىن باتىستىڭ تەحنولوگياسىمەن جابدىقتاپ، ىسكە قايتا قوسسا، ونىڭ قۋاتى باتىس وڭىرىندەگى وبلىستاردان ءجۇن قابىلداپ الۋعا تولىق جەتەتىن كورىنەدى. قالي اعا ايتقان وسى ءبىر ارمان جۇزەگە اسار بولسا، وندا وبلىسىمىزداعى ءجۇن-تەرى شيكىزاتىن وڭدەۋ ءىسى دوڭگەلەنىپ جۇرە بەرەرىندە كۇمان جوق. دەمەك، شيكىزات وڭدەيتىن كومبيناتتار اۋاداي قاجەت. بۇعان ۇكىمەتتىڭ جەڭىل ونەركاسىپتى، ونىڭ ىشىندە بيازى ءجۇندى قابىلداپ، وڭدەۋگە جاساپ جاتقان شارالارى ىسكە اسسا، ىزدەگەنگە سۇراعان بولار-اق ەدى. انە، سوندا عانا وسى ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن كەز كەلگەن شارۋا مالىنىڭ ءجۇن-تەرىسىنىڭ جارتىسىنان استامى ءىرىپ-ءشىرىپ دالادا قالماس ەدى.
دەگەنمەن تاياقتىڭ جۋان ۇشى وزدەرىنە دە تيەتىنىن شارۋا قوجالىقتارى مىقتاپ ءتۇسىنۋى كەرەك سياقتى. «ءجۇن-تەرىنىڭ تەڭگەگە ەمەس، تيىنعا وتكەنىنە دە شۇكىر دەيتىن بولدىق» دەي بەرگەننەن گورى، باعانا ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتقانداي، ونىمدەردىڭ ساپاسىنا دا كادىمگىدەي كوڭىل بولۋلەرى كەرەك. ايتپەسە، ونىڭ قۇم-قيىرشىق ارالاس لاس ءجۇنى مەن شۇرىق تەسىك تەرىسىن كىم الادى؟ الار ەدى، الايدا انا ءبىر جىلدارداعىداي «مال ونىمدەرى كورپوراتسياسىنىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن يتالياعا كەتكەن 40 توننا ءجۇن-تەرىنىڭ ءتورت-اق (!) تونناسى اۋپىرىممەن عانا ءوتىپ، قالعانى ىسىراپ بولىپ، دالادا قالماسا. سوندىقتان وزدەرى ءۇشىن كول-كوسىر تابىس كوزىنە اينالعالى تۇرعان ءجۇندى تاپ-تازا قىرقىپ، مالدى اسا مۇقيات سويعانى ابزال. سونىمەن ماماندار پىكىرىنشە، مالدى قىرقىپ-سويۋ تەحنولوگياسىن جوعارى دەڭگەيدە جولعا قويا بىلسەك، ول – شيكىزات ونىمدەرىن وڭدەيتىن كومبيناتتاردىڭ ىسكە قوسىلۋىن جەدەلدەتەر ەدى. ال ساپالى شيكىزاتپەن ءۇستى-ۇستىنە قامتاماسىز ەتىلىپ جاتقان مۇنداي كومبيناتتار قىتايدىڭ ساپاسىز، ارزانقول ونىمدەرىنەن ارىلاتىن كۇندى جاقىنداتا تۇسەرى كامىل. انە، سوندا: «اياعىما كيگەنىم، ورالدان شىققان بىلعارى ەتىك» دەپ اندەتىپ جۇرەر ەدىك، - دەيدى وسى كاسىپتىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەندەر.
ال، ءسىز بۇعان نە دەيسىز، اۋىلداعى اعايىن؟!

تالعات بايسارين
«ورال ءوڭىرى» گازەتى  9 شىلدە 2009 جىل