قازاق ايەلi تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءارi وڭاي، ءارi قيىن. وڭاي بولاتىن سەبەبi - ايەل بiزدiڭ انامىز، ايەل بiزدiڭ اپكە-قارىنداسىمىز. اقىن اعامىز ايتقانداي، بiر ايەلدiڭ قۇشاعىندا تۋامىز، بiر ايەلدiڭ قۇشاعىندا ولەمiز. جاستايىمىزدان كورiپ وستiك، ءتۇيسiنiپ، كوڭiلگە ءتۇيiپ وستiك. توعىز اي، ون كۇن تولعاتىپ، «تار قۇرساعىن كەڭiتiپ، تاس ەمشەگiن جiبiتiپ» ايەل بiزگە ءومiر سىيلادى. سوندىقتان وڭاي، كوڭiلiمiزدە ءبارi سايراپ تۇر. قيىن بولاتىن سەبەبi - ايەل تابيعاتى تىلسىم، سىرىن iشiنە بۇككەن قارا جەردەي. تەك بابالارىمىزدىڭ بiزگە تاستاپ كەتكەن اسىل مۇراسىنا سۇيەنiپ جانە ف. نيتسشەنiڭ «ايەل تۋرالى تەك ەركەكتەرمەن عانا سويلەسكەن ءجون» دەپ سەنiم ارتا سويلەگەن ءسوزiن كوڭiلگە مەدەۋ تۇتىپ وسى iسكە تاۋەكەل ەتiپ وتىرمىز.

قازاق ايەلi تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءارi وڭاي، ءارi قيىن. وڭاي بولاتىن سەبەبi - ايەل بiزدiڭ انامىز، ايەل بiزدiڭ اپكە-قارىنداسىمىز. اقىن اعامىز ايتقانداي، بiر ايەلدiڭ قۇشاعىندا تۋامىز، بiر ايەلدiڭ قۇشاعىندا ولەمiز. جاستايىمىزدان كورiپ وستiك، ءتۇيسiنiپ، كوڭiلگە ءتۇيiپ وستiك. توعىز اي، ون كۇن تولعاتىپ، «تار قۇرساعىن كەڭiتiپ، تاس ەمشەگiن جiبiتiپ» ايەل بiزگە ءومiر سىيلادى. سوندىقتان وڭاي، كوڭiلiمiزدە ءبارi سايراپ تۇر. قيىن بولاتىن سەبەبi - ايەل تابيعاتى تىلسىم، سىرىن iشiنە بۇككەن قارا جەردەي. تەك بابالارىمىزدىڭ بiزگە تاستاپ كەتكەن اسىل مۇراسىنا سۇيەنiپ جانە ف. نيتسشەنiڭ «ايەل تۋرالى تەك ەركەكتەرمەن عانا سويلەسكەن ءجون» دەپ سەنiم ارتا سويلەگەن ءسوزiن كوڭiلگە مەدەۋ تۇتىپ وسى iسكە تاۋەكەل ەتiپ وتىرمىز.
شىنىمەن دە – ايەل كiم؟ ونىڭ iشiندە قازاق ايەلi كiم؟ ءوزiنiڭ ەشكiمگە ۇقسامايتىندىعىمەن، نە باتىسقا، نە شىعىسقا جاتپايتىندىعىمەن بىلايعى جۇرتقا تۇسiنiكسiزدەۋ بولىپ كورiنەتiن قازاق ايەلiنiڭ فەنومەنi نەدە؟ قاسيەتتi قۇران كارiمدە: «ەركەكتەر ايەلدەردi بيلەۋشi. ويتكەنi اللا، بiرiن-بiرiنەن ارتىق قىلدى. سونداي-اق ولار مالدارىنان دا پايدالاندىرادى. (ايەلدەرگە ماھەر، نافاقا بەرەدi.) ال ەندi جاقسى ايەلدەر - بوي ۇسىنۋشىلار، اللا قورۋعا بۇيىرعان كومەسكi نارسەلەردi (ابىرويىن) قورعاۋشىلار. ال سونداي-اق ايەلدەردiڭ باس تارتۋىنان سەزiكتەنسەندەر، سوندا ولاردى ناسيحاتتاڭدار جانە ولاردى توسەكتەرiندە تاستاپ قويىڭدار. (ودان بولماسا) ولاردى ساباڭدار. ال ەگەر ولار سەندەرگە بوي ۇسىنسا، ولاردىڭ زيانىنا بiر جول iزدەمەڭدەر. راسىندا اللا وتە جوعارى، تىم iرi» (نيسا سۇرەسi, 34 ايات). بiر عانا قاۋىمعا نەمەسە بiر عانا ۇلتقا ارناپ تۇسiرiلمەگەن، بۇكiل ادامزاتقا جول نۇسقاۋشى اللا-تاعالانىڭ ءسوزi قۇران ءشاريف وسىلاي دەيدi. ايەلدi ءتۇسiنۋ ەركەكتەر ارقىلى عانا بولاتىنىنا مەڭزەيدi. قۇداي-تاعالا بارلىق نارسەنi جۇپ قىلىپ جاراتقان، ايەل مەن ەركەك تە سول قاتاردا، سول بۇلجىماس زاڭدىلىققا باعىنادى. ەركەكتەردiڭ قاسيەتتi پارىزى - ايەلدەردi بيلەۋ. ايەلدەردiڭ قاسيەتتi پارىزى – ەركەكتەرگە بوي ۇسىنۋ، باعىنۋ. قاراپايىم عانا قاعيدا، بiراق ومiردە ورىندالۋى وتە قيىن. قازاق مادەنيەتiندە بۇل ماسەلە الدەقاشان وڭتايىنان شەشiلiپ تە قويىلعان ەدi. بiراق قازاق قوعامىنىڭ باسىنا تونگەن الماعايىپ زاماندار ۇلتتىڭ تۇنىعىن شايقاپ، دۇنيەتانىمىن استان-كەستەن قىلدى. ەرiنە باعىنبايتىن ايەل، كەسەپاتتى قىز، كەسiرلi كەلiن پايدا بولدى. قازiرگi قازاق ايەلi اڭگiمەنi: «نەگە مەن ەرiمە باعىنۋىم كەرەك؟!» دەپ باستايدى. قۇران ايتادى: «ويتكەنi اللا، بiرiن-بiرiنەن ارتىق قىلدى» (نيسا سۇرەسi, 34 ايات). «اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس» دەپ اباي يمان كەلتiرگەن قۇرانداعى اقيقاتتى بۇگiنگi قازاق ايەلi مويىندامايدى. كەشەگi قازاق ايەلi وسى داۋسىز اقيقاتتى مويىنداعان، مويىنداي وتىرىپ الەم جۇرتشىلىعى تاڭ قالاتىن عاجايىپ مادەنيەت قالىپتاستىرعان. ءيا، ايەلدەن ەركەك ارتىق جاراتىلعان! وسىنى ءوتiمiز جارىلىپ كەتسە دە ايتايىق. بۇل – اللا تاعالانىڭ حيكمەتi: مۇندا ۇلكەن سىر بار. بابالارىمىز بۇل داۋسىز اقيقاتتى «التىن باستى ايەلدەن، باقىر باستى ەركەك ارتىق» دەپ تۇيiندەگەن. قوعامدا ايەلدiڭ نەمەسە ەركەكتiڭ ۇستەمدiگiنە بايلانىستى مادەنيەت تە «ەركەك»، «ايەل» دەپ بولiنەدi. ورىستىڭ كورنەكتi فيلوسوفى نيكولاي بەردياەۆ ورىس مادەنيەتiن «ايەل مادەنيەتتiڭ» قاتارىنا جاتقىزادى. ول ءوزiنiڭ «رەسەيدiڭ تاعدىرى» اتتى كiتابىندا: رەسەي ۇنەمi قالىڭدىقتىڭ كۇيiن كەشiپ، سىرتتان كەلەتiن كۇيەۋدi كۇتۋمەن بولادى دەگەن وي ايتادى. شىنىندا دا رەسەي - ايەل مادەنيەتتiڭ قاتارىنا جاتادى: «ماتۋشكا روسسيا». ورىس ايەلi كۇيەۋiنە بيلiگiن جۇرگiزەدi, كۇيەۋ بالاسى ەنەسiنiڭ قولىندا تۇرادى جانە وعان ەش ارلانبايدى. بiراق ەنەسiن ولەردەي جەك كورەدi. ال قازاق مادەنيەتi ەركەك مادەنيەتتiڭ قاتارىنا جاتۋشى ەدi: «اتا-جۇرت»، «اتامەكەن». قازاق بالاسى ەنەسiمەن بiرگە تۇرماق تۇگiلi, قايىن جۇرتىندا قالىپ قويۋدى نامىس ساناپ، «كۇشiك كۇيەۋ» اتانۋدان ولەردەي قورقاتىن. «سىنىقتان وزگەنiڭ ءبارi جۇعادى» دەگەندەي، ورىس بودانىنا اينالعان قازاق مادەنيەتi ءوزiنiڭ ەركەكتiك سيپاتىن جوعالتىپ، ايەلدەنە باستاعانى ەش جاسىرىن ەمەس. كورەگەن بابالارىمىز:
قيلى-قيلى زامان بولار،
قاراعاي باسىن شورتان شالار.
سيىر پۇل بولار،
قاتىن بي بولار، - دەپ ەدi.
ايتقاندارى ايداي كەلدi.
قۇران كارiمدە ايتىلعان ەركەكتiڭ ايەلدەن ارتىقتىعىنىڭ سىرى نەدە؟ مۇنىڭ سىرى ەركەكتiڭ مال تاپقىشتىعىندا، مال تابۋعا جارالعانىندا. قۇراندا اللا-تاعالا ەسكەرتiپ وتىر: «سونداي-اق ولار مالدارىنان دا پايدالاندىرادى» (نيسا سۇرەسi, 34 ايات). الماقتىڭ دا سالماعى بار: جاراتىلىستا ەركەكتi ايەلدەن ۇستەم ەتۋ ارقىلى قۇداي تاعالا الدىنا ايقىن ماقسات قويعان: ول – ەركەكتi مال تابۋعا ۇندەۋ، مال تاپقىزا وتىرىپ مالىنان ايەلگە پايدالاندىرۋ. جانە بۇنى ونىڭ موينىنا قاسيەتتi پارىز قىلىپ جۇكتەگەن. اللا تاعالا جاراتۋشى يەمiز شەكسiز ادiلەتتi. جۇپ قىلىپ جاراتقان پەندەلەرiنە تiرشiلiكتiڭ تاۋقىمەتiن تەڭ بولگەن. قازiر بiز ايتىپ جۇرگەن ەڭبەك ءبولiسi الميساقتا ادام بالاسى جارالعاننان بەرi iسكە اسقان. جاراتۋشىنىڭ بۇل ادiلەتتi ۇدەرiسiنiڭ iسكە اسۋىن دانا قازاق بىلاي دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي بەينەلەگەن:
مال تاپپايتىن ەركەك بولمايدى،
قۇرارىن ايت.
بالا تاپپايتىن ايەل بولمايدى،
تۇرارىن ايت.
مiنە، قىسقا دا نۇسقا اللا تاعالانىڭ حيكمەتi. ەركەكتiڭ مiندەتi – مال تابۋ، ايەلدiڭ مiندەتi – بالا تابۋ. وسىنى تۇسiنبەسەك، تۇسiنۋگە ورەمiز جەتپەسە كiمنەن كورەمiز، كiمگە وكپەلەيمiز…
تiرشiلiك باستاۋى - ايەل. عابيت مۇسiرەپوۆ ءوزiنiڭ قويىن داپتەرiندە مىناداي ويماقتاي ويدى ءتۇرتiپ قويىپتى: «ەڭ جامان دەگەن ايەلدiڭ قولىنان ادام جاساۋ كەلەدi» دەپ. بiلە بiلگەن ادامعا اللا-تاعالا ەركەكتi ارتىق قىلۋ ارقىلى وسى تiرشiلiكتiڭ باستاۋ كوزi بولىپ تابىلاتىن ايەلدi قورعاپ وتىر. «ايەل ادام بوساناردا بiر اياعى توردە، بiر اياعى كوردە» دەگەن ءسوز بار. تولعاقتىڭ اششى ازابىن تارتىپ، دۇنيەگە ادام بالاسىن اكەلەم دەپ ءومiر مەن ءولiمنiڭ اراسىندا جانتالاسقان ايەل «شىر» ەتiپ جارىق دۇنيەگە قىزىلشاقا نارەستە كەلگەندە بار كۇشiن سارپ قىلىپ تالىقسىپ كەتەدi. مiنە وسى كەزدە تiرشiلiككە مۇلدەم جارامسىز بولىپ قالعان ايەل زاتى ايالى الاقانعا، ارقا سۇيەر مىقتى ەركەككە ءزارۋ. ءجاي عانا اتى بار دا زاتى جوق ەركەككە ەمەس، مالتابار ەركەككە ءزارۋ. ال مال تابۋ – وڭاي شارۋا بولماسا كەرەك. ول وڭاي شارۋا بولسا جۇرتتىڭ ءبارi بايىپ كەتەر ەدi عوي. اباي اتامىز:
«…تاۋەكەلسiز، تالاپسىز مال تابىلماس،
ەڭبەك قىلماس ەرiنشەك ادام بولماس.
ەسەك كوتiن جۋساڭ دا، مال تاۋىپ كەل،
قولعا جۇقپاس، ەش ادام كەمiتە الماس…» - دەيدi.
مال تابۋ – تاۋەكەلدi, وتانىڭ – وتباسىڭ ءۇشiن وتقا ءتۇسۋدi, ەرەكشە قاجىر-قايرات پەن باتىلدىقتى قاجەت ەتەدi. ەگەر ەركەكتiڭ بويىنان بۇل قاسيەتتەر تابىلماسا، ول شەپتi بۇزىپ جاۋ قايتارىپ، جانىن بۇلاپ مال تابا الا ما؟ تابا الماسا كەرەك. ەركەكتi ارتىق قىلىپ جاراتتىق دەگەن قۇران حيكمەتiنiڭ سىرى دا وسىندا.
كەشەگi قازاق ايەلi, ءداستۇرلi مادەنيەتتiڭ بەسiگiندە تەربەلiپ، قاينارىنان قانىپ iشكەن قازاق ايەلi مۇنىڭ ءبارiن بiلگەن. بiلگەن دە قوعامداعى ءوز ورنىن جازباي تانىپ، ايەلدiكتەن دانالىققا، وتباسى، وشاق قاسى تiرلiگiنەن رۋلى ەلدiڭ قامىن جەيتiن ەل اناسى دەڭگەيiنە كوتەرiلە بiلگەن. كەشەگi وتكەن دومالاق، قارقابات، اباق، شاشتى، ۇلپان جانە بiز بiلمەيتiن تاعى قانشاما انالارىمىز سونىڭ ايقىن دالەلi.
سوۆەت وكiمەتi ءارتۇرلi جەلەۋلەرمەن، جاساندى، جەلوكپە ۇراندارمەن ايەل تەڭدiگiن تۋ ەتiپ كوتەرiپ ايەلدەردi وتباسى ومiرiنەن الىستاتتى. ولاردى قوعامدىق iستەرگە اياۋسىز جەكتi. ايەل ەكi جاقتى قىسىمعا ءتۇستi: ولاردى تابيعي انالىق مiندەتiنەن ەشكiم دە بوساتقان جوق، ءارi قوعامدىق جۇمىسقا ارالاسۋعا تيiس بولدى. سوۆەت وكiمەتi كەزiندە ايەلدiڭ موينىنا اسقار تاۋداي اۋىر جۇك ارتىلدى: ول ءارi بالا تابۋعا، ءارi مال تابۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسويتiپ ايەلگە قيانات جاسالىپ، جارتۋشى بەلگiلەپ بەرگەن ادiلەتتiلiك پرينتسيپi ورەسكەل بۇزىلدى. سوۆەت يدەولوگتارى بiراق بۇنى ءوز تiلدەرiندە «ايەل تەڭدiگi» دەپ اتادى.
قوعامدىق جۇمىسقا ارالاسۋ، مال تابۋدىڭ جولىنا ءتۇسۋ، ەركەكپەن تايتالاسىپ، الىسقانمەن الىسىپ، جۇلىسقانمەن جۇلىسۋ – نازiك تە سۇلۋ ايەل تابيعاتىنا ولشەۋسiز نۇقسان كەلتiردi. ايەل ايەلدiك تابيعاتىن جوعالتىپ، ەركەكتەنە باستادى. وزiنە جاسالىپ جاتقان قياناتتى تەرەڭ تۇيسiنگەن ورىس ايەلدەرi سول زاماندا مىناداي چاستۋشكا شىعاردى:
يا ي لوشاد، يا ي بىك،
يا ي بابا، ي مۋجيك.
اششى ايتىلعان، بiراق شىندىق. وسى ۇدەرiس ءالi كۇنگە دەيiن جالعاسىپ كەلەدi. قازاق ايەلi ءالi وتباسىنا ورالعان جوق: جانتالاسىپ مانساپ قۋىپ ءجۇر، قارا سان بولىپ مال تاۋىپ ءجۇر. ەڭ ۇلكەن مانساپ - انا بولۋ، ۇرپاق كوبەيتۋ ەكەنi ولاردىڭ قاپەرiنە دە كiرiپ شىقپايدى. ال قازاق قاۋىمى بالشىقتان بالا جاساي الماي، ۇلان-عايىر دالانى ادام سانىمەن قالاي تولتىرارىن بiلمەي باسى قاتۋدا. ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، ايەلدiڭ ەڭ جاقسىسى – ەرiنە بويسىنعانى. اللا-تاعالا قۇران كارiمدە وسىلاي بۇيىرادى. وسىلاي ايەلدiڭ تابيعي مiندەتi مەن پارىزىن ايقىنداپ بەرەدi.
وسى وي سiلەمi كونە تۇركiلiك دۇنيەتانىمدا دا تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن بەينەلەنگەن. يسلام دiنi بابالار ۇستانىمى مەن دۇنيەتانىمىن تەك كiتاپ جۇزiندە بەكiتiپ بەردi. كونە تۇركiلiك دۇنيەتانىمدا بارلىعى كوكتەگi ءتاڭiرi مەن تومەندەگi قارا جەردiڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلەدi. كۇلتەگiننiڭ ۇلكەن جازۋىندا:
«بيiكتە كوك ءتاڭiرi,
تومەندە قارا جەر جارالعاندا،
ەكەۋiنiڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان» -دەيدi.

<!--pagebreak-->
بابالار دۇنيەتانىمىندا اسپان مەن جەر – ەرلi-زايىپتى جۇپ بولىپ كورiنiس بەرەدi. وسى ەرلi-زايىپتىلاردىڭ «جىنىستىق قاتىناسىنان» ادام بالاسى، بۇكiل ءدۇن-دۇنيە تiرشiلiك يەسi بولىپ جاراتىلادى. جانە بiر قىزىعى، كوك پەن جەر بiر-بiرiنە باعىنا وتىرىپ، بiر-بiرiنەن ءنار بەرە وتىرىپ، بiر-بiرiنەن ەنەرگيا الا وتىرىپ كەرەمەت ۇيلەسiمدiلiككە جەتەدi; گارمونيانى قۇرايدى. قازاقتىڭ عۇلاماسى ءماشھۇر ءجۇسiپ ءوزiنiڭ ناۋرىز اتتى ەڭبەگiندە: «بiر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارi بiرiنەن-بiرi تۋىپ، ءوسiپ-ونبەك. تۋىپ، ءوسiپ-ونەتۇعىننىڭ ءبارi دە قارتايماق، ولمەك. كوك - بايى دا، جەر - قاتىنى. سولاي بولعانى ءۇشiن: «كوكتەن جاۋدىرسىن، جەردەن ءوندiرسiن» دەيدi. اسپاندا بۇلتقا بۇلت شاعىلىسادى، ءسويتiپ جاڭبىر جاۋادى. جاڭبىر كوپ جاۋمايتىن جىلى بۇلت قىسىراپ قالدى دەپ كۇنi بۇرىن ايتىپ وتىرۋشىلار بولادى. جارالعان جاندى-جانسىز ءبارi دە جۇپ جارالعان. جۇپ ءمانiسi ەرلi-بايلى دەگەن ءسوز» دەپ، ويىمىزدى بەكiتiپ بەرەدi.
قازاق مادەنيەتiندە قاشاننان ەركەك – باسشى، ايەل – قوسشى; ەركەك – باس، ايەل – مويىن دەپ تە تۇسپالدايدى. ولاي بولاتىن سەبەبi – ەركەك قۇدiرەتتi كوك ءتاڭiرiنiڭ بالاسى، ايەل – جەر رۋحى – ۇماي انانىڭ بالاسى. ەلiمiزدiڭ يەسiز، جەرiمiزدiڭ كيەسiز ەمەس ەكەندiگiن ايعاقتايتىن كيەلi كونە تۇركi جازۋى:
تاڭiرiدەي، تاڭiرiدەن
جارالعان
تۇرك بiلگە قاعان، - دەپ باستالىپ:
ون جاستا ۋماي تەكتi
شەشەمنiڭ باعىنا
Iنiم كۇلتەگiن ەر اتاندى، - دەپ جالعاسادى.
تۇركiلەر اكەلەرiن «كوكە» دەگەن: كوك تاڭiرiدەي قۇدiرەتتi, كۇشتi, جاراتۋشى دەگەن ماعىنادا; ءارi ەركەكتiڭ اسپان تەكتi ەكەنiنە نۇسقايتىن ەسiم. ال شەشەلەرiن «اپا»، نەمەسە «انا» دەپ اتاعان: «انا» - ۇماي انا، باي انا - ايەلدiڭ جەر تەكتiلiگiنە مەڭزەگەن. اسپان – جاۋدىرۋشى، جەر - ءوندiرۋشi. اسپان جاۋدىرماسا، جەر نەنi وندiرەدi, قالاي وندiرەدi? جەردiڭ اسپانعا باعىنىشتىلىعى دا وسى قاراپايىم تابيعي زاڭدىلىقتان تۋىندايدى. وسى ادەمi زاڭدىلىقتى، عاجايىپ ۇيلەسiمدi اباي اتامىز ءوزiنiڭ «جازعىتۇرى» اتتى ولەڭiندە بەرەدi:
كۇن – كۇيەۋ، جەر – قالىڭدىق
ساعىنىستى،
قۇمارى ەكەۋiنiڭ سونداي كۇشتi.
كۇن قىرىنداي جۇرگەندە كوپ قوجاڭداپ،
كۇيەۋ كەلدi – اي، جۇلدىز كوتiن قىستى.
كۇن كۇيەۋiن جەر كوكسەپ الا قىستاي،
بiرەۋiنە بiرەۋi قوسىلىسپاي.
كوڭiلi كۇن لەبiنە تويعاننان سوڭ،
جەر تولىقسىپ، تۇرلەنەر توتى قۇستاي.
جەر كۇننiڭ ەنەرگياسىنا قانداي مۇقتاج بولسا، ايەل دە ەركەكتiڭ ەنەرگياسىنا، كۇشiنە سونداي مۇقتاج. ايەل – ەركەكتiڭ ەنەرگياسىن قابىلداپ الىپ، ونى ءوندiرiپ بەرۋشi. ماحابباتتىڭ ءوزiن ايەل ەركەكتەن الادى. ەركەكتiڭ نازارى تۇسپەگەن ايەل زاتىندا جىلىلىق، مەيiرiمدiلiك سياقتى ايەل-اناعا ءتان قاسيەتتەردiڭ بولماۋىنىڭ سەبەبi دە وسىندا جاتقان سياقتى. سوندىقتان قازاق: اتانىڭ - كۇشi, انانىڭ – ءسۇتi دەيدi. وسى الەمدەگi تابيعي ۇيلەسiمدi دانا بابالارىمىز وتباسىلىق دەڭگەيدە اۋنىتپاي قايتالايدى. اسپان – بiرەۋ، ەكەۋ ەمەس. ەگەر اسپان ەكەۋ بولسا، وندا ۇيلەسiم بۇزىلادى: ەكi ەنەرگيا كوزi بiر-بiرiنە سوعىلىسىپ، اپات جاعدايعا ۇشىرايمىز. كۇننiڭ ەنەرگياسىن، جاۋىنىن، بۇرشاعىن، كۇن كۇركiرەگەندەگi نايزاعايىن – ءبارiن-ءبارiن قارا جەر قايىسپاي قابىلداپ الىپ، بويىنا سiڭiرە بەرەدi. وسى باعىنىشتىلىقتىڭ ارقاسىندا الەمدەگi تەپە-تەڭدiلiك ساقتالىپ تۇر. ەندەشە، جالپى الەمگە ءتان بۇل زاڭدىلىق، قازاق وتباسىندا دا قايتالانۋى شارت: «بiر قازانعا ەكi قوشقاردىڭ باسى سىيمايدى!». قازاق ۇعىمىندا «قازان» – وتباسىن بiلدiرەدi, «قوشقار» – ەركەك، باسشى، سوڭىنان ەرتۋشi ماعىناسىندا. بۇل ماقالدى سوزبە-ءسوز تۇسiنبەۋ كەرەك، قازان ۇلكەن بولسا ەكi ەمەس، بiرنەشە قوشقاردىڭ باسى سىيىپ كەتەدi. ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە ماقالدىڭ اللەگوريالىق تۇسپالىندا. ءسوز، ۇعىمداردىڭ بەلگiلi بiر ويدى بەرۋدەگi رامiزدiك قىزمەتiندە. قوشقار – ەركەكتiك باستاۋ، ءتاڭiرiنiڭ قۇتى. ول – بiرەۋ-اق بولۋى شارت: ەكەۋ بولسا –سۇزiسەدi, جانجال، ۇرىس پايدا بولادى. ءسويتiپ سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان وتباسىلىق شىرىق بۇزىلادى. قازiرگi قازاق ايەلi – ول دا قوشقار بولعىسى كەلەدi: ەرiنە بويسىنعىسى جوق. وتباسىلىق كيكiلجiڭ، جاڭا عانا قۇرىلعان وتاۋدىڭ شاڭىراعىنىڭ ورتاعا ءتۇسۋi – ءبارi-ءبارi وسى ەرلi-زايىپتىلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىنىسىن رەتتەي الماۋىنان تۋىندايدى. ال بۇل ءوز كەزەگiندە، قازاقى ءداستۇردiڭ السiرەگەنiن، قازاقى دۇنيەتانىمعا قۇرىلعان تاربيەنiڭ جەتiمسiزدiگiن كورسەتەدi.
باعانادان بەرi «ايەل ەركەككە باعىنۋى كەرەك» دەگەن ءسوزدi كوپ ايتتىق. ونى قۇرانمەن نەگiزدەدiك، بابالار دۇنيەتانىمىمەن بايىپتادىق. بiراق بۇنىڭ ءبارi جەتكiلiكسiز سياقتى، ەندi بiر عىلىمي نەگiز جەتiسپەيدi. كوپ ادام ايەلدەردiڭ ەركەكتەرگە قاراعاندا ۇستiرتتiگiن بiلەدi, بiراق «نەگە ولاي؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە المايدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا ءماشھۇر ءجۇسiپ اتامىزدىڭ «عىلىم-بiلiم» تۋرالى اڭگiمەلەرiنە جۇگiنەمiز. عۇلامانىڭ ايتۋى بويىنشا «ادامنىڭ باسىنىڭ iشiندەگi ميدا بەس قىزمەتكەر بار. بۇلاردى: «حاۋاس حامسا باتيني» دەيدi. ەڭ اۋەلگiسi – حىسمiشتiرiك. بۇل حىسمiشتiرiك – كوزدiڭ كورگەن نارسەسiن ادامنىڭ iشiنە پەرەۆودتاپ جەتكiزەتۇعىن ءتارجiمان. ەكiنشi قۋات –قيال. مۇنىڭ جۇمىسى – پەرەۆودچيكتiڭ پەرەۆودتاپ جەتكiزگەن نارسەسiن جازىپ تۇرۋشى حاتشى ەسەبiندە. ءۇشiنشi قۋات – مۇتاپكiرە. پەرەۆودچيكتiڭ جەتكiزگەنiن حاتشى دۇرىس جازا ما، تەرiس جازا ما – ۇستiنەن قاراپ وقىپ تۇرادى.
ءتورتiنشi قۋات – ۋاھما. مۇنىڭ جۇمىسى – كورگەن، كورمەگەن نارسەلەردi, شىن مەن وتiرiكتi, ءبارiن بiردەي استارلاپ سوعا بەرەدi. مۇنىڭ ەركiنە قويا بەرسە: «عالامدا ءجۇز مىڭ كۇن بار» دەپ ويلايدى. حايۋان عىرناتىقتىڭ بiلiمi وسى قۋات ۋاھمانىڭ كۇشiمەنەن. ۇشقان قۇس، جۇگiرگەن اڭ، ءتورت اياقتى مال – وسى ۋاھمانىڭ كۇشiمەن ءتورت نارسەنi بiلەدi. بiرi –جاراتۋشى كiم ەكەنiن كامiل بiلiپ، ءوز شاماسىنشا ءبارi قۇدايعا جالىنىشتى جۇرەدi.
ەكiنشiسi - ارقايسىسى ءوز قورەگiن كiسiدەن سۇراماي تانيدى. ونى جەتكiزۋشi – قۇدiرەت ەكەنiن بiلەدi.
ءۇشiنشiسi - ارقايسىسى ءوز كوشانەدەسiن كورگەننەن تانيدى. وزiنە نە دۇشپان، نە نارسە قاس، ولاردى قانداي دەسەڭ، سونداي بiلەدi. سول ءۇشiن قازاق تiلiندە ايتىلادى: «تۇرىمتايلىعا تورعاي جولىقپايدى، // قارشىعالىعا ۇيرەك ۇشىرامايدى» دەپ. مىلتىقسىز كiسiدەن اڭ دا، قۇس تا قاشپايدى، وتىرا بەرەدi. مىلتىقتى كiسiدەن كۇن iلگەرi ماڭايىنا كەلتiرمەي، قاشا باستايدى.
ءتورتiنشiسi - ءار ماقۇلىق ءوز جىنىسىنىڭ ەركەگi – ۇرعاشىسىن، ۇرعاشىسى – ەركەگiن – بۇرىن كورمەگەن بولسا دا، كورگەننەن تاني باستايدى. بۇل ۋاھماعا ەرگەن ادام حايۋان ەسەبiندە بولىپ قالادى. سونىڭ ءۇشiن ايتىلادى: «فەرعاۋىن عاليا ماستىحاقتىڭ بiلiمi عاقىلمەن ەمەس ەدi, وھiممەن ەدi. ەگەر ونىڭ بiلiمi عاقىلمەن بولسا، قۇداي تاعالانىڭ قۇدايلىعىن تانىر ەدi. قاتىن تاعاسى ءھام دۇنيە شارۋاسىنا ەركەكتەن بiلiمدi بولادى. ونىڭ بiلiمi دە ۋاھمانىڭ كۇشتiلiگiنەن. بولماسا ەركەكتەن اقىلى اسقاندىقتان ەمەس. «ۇرعاشىنىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقالىعىنان» قانداي جاقسى بولسىن، بiر جامان ەركەكتiڭ قول استىندا پەندە بولىپ جۇرەدi. بولماشى نارسەگە قىزىعىپ، الدانىپ قالعاننان، بۇل قۋات ۋاھما قيالىن ابدەن بيلەپ السا، وقۋى مۇمكiن بولمايتۇعىن نارسەلەرگە ۇرىندىرىپ، حاقيقات مەرگەن قالىپ بولاتۇعىن جۇمىستارعا باستاپ كەتەدi. «اسا بiلiم باس جويادى» دەگەن – وسى.
بۇل ۋاھما - نە دەسەڭ، وزiنەن شىعىپ تۇرعان شايتان دەسە بولادى. قازاقشا مۇنىڭ اتىن: «ۋايىم» دەيدi. جوق نارسەنi ويلاتادى. اسىلى قاشان دا بولسا ويعا تۇسپەڭدەر، وي ويلاۋشى بولماڭدار، وي – شايتان جۇمىسى. قازاق ماقالىندا بار: «جاقسى - جاماننىڭ ازىعى ، ءولi – تiرiنiڭ ازىعى، ۋايىم – شايتاننىڭ ازىعى».
ادامنىڭ دەنەسiندەگi بارشا قۋاتلار عاقىلدىڭ قول استىندا بولادى. جالعىز-اق ۋاھىما عاقىلدىڭ قول استىندا بولمايدى، عاقىلدىڭ وزiمەن ەرتەڭدi-كەش جاۋشا جاعالاسىپ تۇرادى.
بەسiنشi قۋات – ماحافازا. بۇل قۋات لۇح ورنىندا، حىسمiشتiرiك-پەرەۆودچيك ، قيال – حاتشى، مۇتاپكiرە - پەرەۆودچيك نە ايتادى، حاتشى نە جازادى – ۇستiنەن قاراپ تۇرۋشى. ۋاھما – «اقتى قارا قىلامىن» دەگەن پروكۋرور ەسەپتi. عاقىل وكرۋجنوي سوت – ەشكiمگە زارار بولسىن دەپ ويلامايدى. وكرۋجنوي سوتپەن تەپسiنiپ سويلەسكەن پروكۋرورداي-اق ۋاھما اقىلمەن جاعالاسادى دا تۇرادى.
قۋات ماحافازا – ءبارiنiنiڭ باس قوسىپ، ءپاتۋا قويعان جۇمىسى جازىلاتۇعىن تاقتاي. بەسەۋi بiر جەرگە باس قوسۋمەن نە جۇمىس تا بولسا، تاستاي بولادى دا قالادى». سونىمەن ايەل زاتىنىڭ نەلiكتەن «بiر جامان ەركەكتiڭ قول استىندا پەندە بولىپ جۇرەتiنiن» عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەدiك، ەندi قورىتىندىلايىق. ءسوزدi اتىشۋلى نەمiس فيلوسوفى فريدريح نيتسشەگە بەرەمiز. نيتسششە ءوزiنiڭ ايگiلi «زاراتۋسترا وسىلاي دەدi» اتتى ەڭبەگiندە: «ايەل ءوزiنiڭ ۇستiرتتiگiنەن تەرەڭدiككە يە بولۋى ءۇشiن باعىنۋعا تيiس. ويتكەنi ول تەرەڭ ەمەس – تايىز سۋدىڭ بەتiندە كوپiرشiگەن كوبiك قانا.
كەرiسiنشە، ەركەك تەرەڭ كەلەدi, جەر استى ۇڭگiرلەرiندە ونىڭ جويقىن اعىسى بۋىرقانىپ جاتادى: ايەل مۇنى تەك كۇڭگiرتتەۋ عانا سەزiنەدi, بiراق ونىڭ كۇشiن ۇعىنا المايدى» دەيدi. بۇل سوزدەردە الدەكiمدەر ويلاعانداي ەركەكتiك شوۆينيزم، نەمەسە ەركەكتiڭ شەكتەن اسقان استامشىلىعى جاتقان جوق. كەرiسiنشە، باعىندىرۋ مەن باعىنا بiلۋ ارقىلى جەتەتiن ءومiردiڭ عاجايىپ بiر ۇيلەسiمi جاتىر. باتىستا: قاراما قايشىلىقتاردىڭ بiرلiگi مەن كۇرەسi (ديالەكتيكانىڭ نەگiزگi زاڭدىلىقتىرىنىڭ بiرi), ال بiزدە، شىعىستا: قاراما-قايشىلىقتاردىڭ بiرلiگi مەن ۇيلەسiمi. قازاق ورىسقا بودان بولعاننان باستاپ وسى باتىستىڭ قوس جىنىستىڭ اراسىنداعى تەكە-تiرەسكە، بiر-بiرiنە باعىنباۋعا نەگiزدەلگەن سۇرىقسىز فيلوسوفياسىن بويىنا سiڭiرiپ، ءوزiنiڭ ءداستۇرلi وتباسىلىق فيلوسوفياسىنا سىزات ءتۇسiرiپ الدى. وزiندiك ءتول دۇنيەتانىمعا نەگiزدەلگەن قازاق وتباسىنا جاسالىپ كەلە جاتقان ەكسپانسيا ءالi دە جالعاسۋدا. بۇل ءوز كەزەگiندە قازاق سوتسيۋمىن السiرەتiپ، وتارشىلدىقتىڭ اۋىر دەرتiنەن ارىلىپ، ەتەك-جەڭiن جيناۋعا مۇرشا بەرمەي جاتىر.
جوعارىدا بiز ءسوز قىلعان نيتسشەنiڭ «زاراتۋسترا وسىلاي دەدi» اتتى ەڭبەگiنiڭ «قارتاڭ جانە جاس ايەلدەر تۋرالى» اتتى تاراۋى بىلاي دەپ اياقتالادى: «ايەلگە بارا جاتىرمىسىڭ؟ قامشىڭدى ۇمىتپا!». وسى سوزدەرiنە قاراپ كەيدە نيتسشەنi نەمiس ەمەس، قازاق پا دەپ قالاسىڭ… قامشى – قازاق مادەنيەتiنiڭ، ءتول دۇنيەتانىمىنىڭ سيمۆولى ەدi. ءاربiر قازاقتىڭ تورiندە قامشى iلiنiپ تۇراتىن. كامشى – قازاق وتباسىن جىن مەن شايتاننان، ءارتۇرلi بالەدەن ساقتايتىن. وتاعاسى كەرەگەگە iلۋلi تۇرعان قامشىعا بiر قاراعاندا شەكتەن شىعا باستاعان ايەل جىم بولاتىن. قازiر دە كەيبiر قازاقتىڭ وتباسىندا قامشى iلiنiپ تۇرادى. بiراق ول بۇرىنعى كۇشi مەن الەۋەتiن جوعالتقان قامشى، ءسان مەن دەكوراتسيا ءۇشiن iلiنiپ تۇرعان قامشى. قازاقتىڭ قامشىسىنىڭ جوقتىعىنان تالاي وتباسى ويراندىلىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستi. قازاقتىڭ تالانتتى اقىن قىزى، ءوز قاتەلiگi مەن سەنگەن جارىنىڭ السiزدiگiن اششى بولسا دا مويىنداپ، ولەڭ قىپ ورگەن ءشامشيا جۇباتوۆا ءوزiنiڭ «قامشى» اتتى ولەڭiندە بىلاي دەيدi:
جالعىز اۋىز سوزبەنەن-اق ءولتiردiڭ،
قارسى الدىڭدا تiرi ولiك بوپ مەن تۇردىم.
تۇرلاۋى جوق بولىپ شىقتى سەرتiڭنiڭ،
ءتۇرi قۇرسىن قوقىرايعان بوركiڭنiڭ.
قاراڭ قالسىن مەن اس بەرگەن تەگەنە،
تەگەنە اس جۇقپاي ءجۇر مە نەمەنە؟
كوككە شاپشىپ بەتiڭنەن اپ جاتقاندا
قولىڭ سىڭعىر، سابامايسىڭ سەن نەگە؟!
تانىتا الماي نامىسىڭ مەن كۇشiڭدi,
نە باسىپ تۇر، نە باسىپ تۇر مىسىڭدى؟
جاراتىلدىڭ ەركەك بولىپ نەسiنە،
جوندەمەسەڭ تەرiس كەتكەن iسiمدi!
جونىمدى بiر تiلسە قامشى تاسپاسى،
بىلاي قالىپ قويار ەدi-اۋ باسقاسى.
كۇمiلجiمەي ايەلiڭنiڭ الدىندا
بوركiڭدi اناۋ بىلاي الىپ تاستاشى.
ءاي-شايعا دا، كەلتiرمەستەن مۇرشاعا،
ءۇنسiز كۇيدە ءولiمشi قىپ بiر سابا.
سەندە قامشى، مەندە بۇرىم بولسا ەگەر
ەلگە كۇلكi بولار ما ەدiك مۇنشاما.
قازاقتىڭ تاعى بiر ارقالى اقىنى تىنىشتىقبەك ابدiكاكiموۆ قام-شى ءسوزiنiڭ ءتۇپ-توركiنi قام (ورىسشا «زابوتا»)دەگەن سوزدەن شىققان دەيدi. سوندا قام –شى – بiرەۋدiڭ قامىن ويلاۋشى، بiرەۋگە جانى اشۋشى، قامقور بولۋشى دەگەن ماعىنانى بەرەتiن بولىپ شىعادى. جوعارىداعى جىر جولدارىنداعى ءشامشيانىڭ: «جاراتىلدىڭ ەركەك بولىپ نەسiنە، جوندەمەسەڭ تەرiس كەتكەن iسiمدi» دەگەنi ءسوزiمiزدiڭ ايقىن دالەلi ەمەس پە؟.. قامشى دەگەندە بiرەۋلەر باس-كوز جوق توپەلەپ ساباۋ دەپ انايى تۇسiنەتiنi دە جاسىرىن ەمەس، جوق، قامشى – بۇل سيمۆول، ءرامiز، ەركەكتiڭ تابيعي جاراتىلىسى مەن مiندەتiن ايعاقتايتىن بەلگi. قازاق وتباسىنداعى ۇيلەسiم مەن جاراستىقتى قىزعىش قۇستاي قورعايتىن قام-شىسى، قام-قورشىسى. وسىنى تۇسiنە الماساق، ءوزiمiزدiڭ سورىمىز…
ەندi اياڭداپ بيلiك ماسەلەسiنە كەلەيiك. قازاقتا «بايتال شاۋىپ بايگە الماس» دەگەن ءسوز بار. بۇدان بايتال جۇيرiك بولمايدى، بايگە المايدى دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. كەرiسiنشە، ەڭ جۇيرiك جىلقى ۇرعاشى زارپىنان بولاتىنىن قازاق مادەنيەتiنە زەر سالا قاراعاندا بايقايمىز. ماسەلە، بايتالدىڭ بايگەگە جاراتىلماعانىندا، ونىڭ جاراتىلىس ماقساتى باسقا ەكەندiگiندە. ونىڭ شەشۋiن دانا قازاق «بايتال مiنسەڭ قۇلىن جوق» دەپ الدىمىزعا تارتادى. بايتالدىڭ «بايگەسi» باسقا، ول قۇلىنداپ مال باسىن كوبەيتiپ، ەر جiگiتتiڭ داۋلەتi مەن ساۋلەتiن شالقىتۋعا ارنالعان. تەك اقىماقتار عانا، وبال مەن ساۋاپتى بiلمەيتiن تۇيسiكسiزدەر عانا بايگەدەن الاتىن اتاق پەن جۇلدەگە قىزىعىپ بايتالدى بايگەگە قوسادى. بiلەتiندەردiڭ ايتۋى بويىنشا، ءوزi ءۇشiن دە، قۇرساعىنداعى قۇلىنى ءۇشiن دە جان تالاسىپ، ءومiر مەن ءولiمنiڭ اراسىندا بارىن سالىپ، وقتاي ۇشىپ بارiنەن وزىپ بايتال بiرiنشi بولىپ كەلەدi ەكەن. بiراق كوپ كەشiكپەي iشiندەگi ءتولدi ءولi كۇيiندە سىرتقا شىعارىپ تاستايدى.
ماسەلە تەك بايتال تۋرالى ەمەس ەكەنiن iشتەرiڭiز سەزiپ وتىرعان شىعار. قازاق مادەنيەتi – تۇسپال مەن يشاراعا قۇرىلعان بەلگi مادەنيەتi (زناكوۆايا كۋلتۋرا). ادامعا قاتىستى بارلىق جايتتاردى تۇرمىس-تiرشiلiگiندە ەتەنە جان-جانۋارلار ءومiرi ارقىلى تۇسپالداپ جەتكiزەدi. ەندەشە، «بايتال» دەپ بۇل جەردە ايەل زاتى ايتىلىپ تۇرعانى شاكسiز. بۇرىنعى قازاقتا ايەلدەرiڭ بايگەسi باسقا ەدi: ايەلدiڭ قادiر-قاسيەتi دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋمەن ولشەنەتiن. كومەكەي اۋليە بۇقار بابامىز: «بالاسى جوق قاتىننان، لاقتاعان ەشكi ارتىق» دەيدi. اششى بولسا دا شىندىق. جاراتىلىس ماقساتى بويىنشا لاقتاعان ەشكi بالاسىز ايەلدەن وزىپ تۇر. قازiرگi قازاق ايەلi تiرشiلiكتiڭ بايگەسiنە، مال تابۋ مەن مانساپتىڭ جولىن مىقتاپ كiرiستi. جانە جۋىق ارادا توقتاي قوياتىن ءتۇرi دە كورiنبەيدi. وسى جولدا، بار ءومiرiن مال مەن مانساپتىڭ جولىن ارناپ تۇرمىس قۇرا الماي جۇرگەنi قانشاما. تۇرمىسقا شىقسا دا «بايگەگە» الاڭداپ بالا باسىن بiر-ەكەۋدەن اسىرمايدى. قازاق قاۋىمى ءسويتiپ «بايتالدارىن بايگەگە قوسىپ»، ادام سانىن كوبەيتە الماي پۇشايمان كۇي كەشۋدە.
مال مەن مانساپتىڭ جولى وقۋدان باستالاتىنى بەلگiلi. قازiرگi قازاق قىزىنىڭ كوبiسi وقۋدى مۇرات دەپ بiلەدi. ءسويتiپ، ءتول مۇراتىنان جاڭىلىپ، وقۋ قۋامىن دەپ ءجۇرiپ كارi قىزعا قالاي اينالىپ قالعانىن سەزبەي دە قالادى. ال سىرىم باتىر ايتتى دەگەن: «داۋ مۇراتى – بiتۋ، جول مۇراتى – جەتۋ، ساۋدا مۇراتى – ۇتۋ، قىز مۇراتى – كەتۋ» دەگەن اتا-بابالار قاعيداسى ولاردىڭ ويىنا دا كiرiپ شىقپايدى. وسىنىڭ بارiنە تەك قىز عانا كiنالi دەسەك، قاتەلەسەمiز، ءبارi قازاق وتباسىنداعى ءداستۇرلi تاربيەنiڭ جوقتىعىنان. قىز بالانى مورالدىق، پسيحولوگيالىق، تۇرمىستىق ونەر جاعىنان بولاشاق انا، بولاشاق جار رەتiندە دايىنداماۋدان. بۇرىنعى قازاق ايەلi بەسكە كەلiپ بەسiكتەن بەلi شىققاننان جۇبايلىق ومiرگە تاربيەلەنەتiن. «قىز –قوناق»، «قىز – جات جۇرتتىق» دەپ تاربيەلەيتiن. قازiرگi قازاق قىزىن جاقسى كورiپ، ەركەلەتكەن بولىپ: «وسى قىزىمدى ەشكiمگە بەرمەيمiن، وسكەندە ءوزiمدi اسىرايدى» دەپ، ويلانباستان قىزىنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا بالتا شابادى. بۇل بiزدiڭ ايتقانىمىزدان «قىز بالا وقىماسىن»دەگەن جاڭساق تۇسiنiك قالىپتاسپاۋى كەرەك. قىز بالا وقىسىن، قىز بالانىڭ جان-جاقتى بiلiمدi, بيiك پاراسات پەن مادەنيەت يەسi بولعانى ابزال، بiراق ول ءوز مۇراتىن ۇمىتپاسىن; وقي ءجۇرiپ، مۇراتىن ەستەن شىعارماسىن، قازاقشا ايتقاندا «بiر بارماعى iشiنەن بۇگۋلi» بولسىن.
1920 جىل سەمەي قالاسىندا «اباي» جۋرنالىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ قازاق ايەلiنiڭ بۇگiنگi حالiنە ارنالعان ماقالاسى شىعادى. سول ماقالادا ۇلتىنىڭ قامىن جەگەن ەكi كەمەڭگەر «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسiگiڭدi تۇزە» دەپ قالىڭ قازاققا ۇران تاستايدى. مۇنىڭ ءمانiسi: قازاق ايەلiنiڭ جاعدايىن تۇزە، قازاق ايەلi نادان بولىپ قالماسىن، وقىت، تاربيەلە، ويتكەنi بالا كiمدi جاقسى كورسە سوعان ۇقساپ كەتەدi دەگەن دانالىق وي ايتادى. اكەسi قانشا جەردەن عالىم بولسىن، شەشەسi نادان بولسا، بالا دا نادان بولىپ وسەدi. ويتكەنi, «اكەنiڭ جاقسىلىعى جەزدەدەي-اق» دەگەندەي، بالا شەشەسiن كوبiرەك جاقسى كورەدi دەيدi.
ال قازاقتىڭ عۇلاماسى ءماشھۇر-ءجۇسiپ: «دۇنيەنiڭ: ەركەك – بiر قاناتى، ۇرعاشى – بiر قاناتى. ەكi قاناتپەن ۇشقان قۇس قانداي ۇشقىر؟! مۇسىلمان حالقى ۇرعاشىنى بۇركەپ، جاسىرىپ، كiسiلiكتەن قالدىرعاندىقتان، سىڭار قانات قۇس سىقىلدى، دانەمەگە جاراماي قالعاندىعى – سول.
ەۋروپا جۇرتلارى ايەل حالقىن ەركەكپەن تەڭ ۇستادى. جىنىسى ايەلگە حارريت، ازاتلىق، ەرiك بەردi. «ۇل، قىز – ەكەۋi بiر باس» دەپ، عىلىم-بiلiمگە، ونەرگە جارىستىرا، باسەكە قىلىپ قوسىپ ەدi. ءار تۋرادان ايەل حالقى iلكiم ۇزدiك شىعىپ، بايدى دا جاقسى باقتى. سولاي بولعانى ءۇشiن، مۇكiل پەرiشتە ەسەپتi بولدى. عىلىم-بiلiمدi ۇرعاشىدان تۋعان بالا – تۋا ءار نارسەنi بiلiپ، كiسi بولۋعا جارايدى» دەيدi.
ايەل پروبلەماسى، ونىڭ iشiندە قازاق ايەلiنiڭ فەنومەنiنە ءۇڭiلۋ – وڭاي شارۋا ەمەس ەكەن. ماسەلەنiڭ جان-جاقتىلىعى مەن كۇردەلiلiگi سونداي، بiر ماقالاعا سىيعىزا الماسىمىز انىق ەدi. سوندىقتان، قادiرلi قاۋىم، بiز ءوزiمiزدiڭ وي-ورەمiز، كۇشiمiز جەتكەن مەجەدە عانا ماسەلەنiڭ كەيبiر جاقتارىن اشۋعا تىرىستىق. قاتەلiك-كەمشiلiكتەرi بولسا الدىن-الا سiزدەردەن كەشiرiم سۇراي وتىرىپ، «ەرتەڭگi قازاق ايەلi قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال توڭiرەگiندە پiكiر تۋعىزۋ ءۇشiن دە قولىمىزعا قالام الدىق. بiراق بۇگiنگi كوتەرiلگەن ماسەلە ارقىلى، ەسكi مەن جاڭانى، ءداستۇر مەن جاڭالىقتى سالعاستىرا وتىرىپ، بۇگiنگi قىز، ەرتەڭگi جار، بولاشاق انا – قازاق ايەلiنiڭ يدەالدى وبرازىنىڭ قالىپتاسۋىنا بiر سەپتiگiمiز تيسە دەگەن ءۇمiتiمiز دە جوق ەمەس. دانا بابالارىمىز: «ءولi - تiرiنiڭ ازىعى، جاقسى – جاماننىڭ ازىعى، ەسكi – جاڭانىڭ قازىعى» دەمەۋشi مە ەدi?.. ەندەشە بiز دە، اعايىن، جاڭانىڭ، بوداندىقتا ەمەس، ەركiندiكتە وسەتiن قازاق ايەلiنiڭ بەينەسiنiڭ قازىعى بولسىن دەپ ەسكiدەن بiراز ءسوز قوزعادىق.

ومار جالەلۇلى، استانا قالاسى
«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى