«التىن وردا» بازارىنداعى ساۋداگەرلەردىڭ 70 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى ەكەن دەگەن اقپاردى ەستىپ، الماتىنىڭ تومەنگى كىرەبەرىس جەرىندەگى الىپ بازاردىڭ «اۋا رايىن» اڭداۋعا اتتاندىق. مۇنداي مالىمەتتى «التىن وردا» باسشىسىنىڭ ورىنباسارى التاي ماۋسىمباي ايتپاسا، ءبىز دە ول جاققا اسىقپاس ەدىك. اناۋ-مىناۋ ەمەس، بازارداعى ساتۋشىنىڭ 70 پايىزىندا جوعارى ءبىلىمنىڭ بولۋى - ويلاناتىن ماسەلە.

«التىن وردا» بازارىنداعى ساۋداگەرلەردىڭ 70 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى ەكەن دەگەن اقپاردى ەستىپ، الماتىنىڭ تومەنگى كىرەبەرىس جەرىندەگى الىپ بازاردىڭ «اۋا رايىن» اڭداۋعا اتتاندىق. مۇنداي مالىمەتتى «التىن وردا» باسشىسىنىڭ ورىنباسارى التاي ماۋسىمباي ايتپاسا، ءبىز دە ول جاققا اسىقپاس ەدىك. اناۋ-مىناۋ ەمەس، بازارداعى ساتۋشىنىڭ 70 پايىزىندا جوعارى ءبىلىمنىڭ بولۋى - ويلاناتىن ماسەلە.

«التىن وردانى»  بەينە ءبىر  الماتىداعى توعىز جولدىڭ تورابى دەرسىز. كىم كەلىپ، كىم كەتپەيدى بۇل ماڭايعا؟! بۇل بازاردىڭ تاۋارى ءارى ارزان، ءارى ءتيىمدى بولعاندىقتان، قاراقۇرىم حالىقتىڭ قاراسى كوپ. 
«بازاردا ەكى اقىماق بار: ءبىرى - ساتۋشى، ءبىرى - ساتىپ الۋشى» دەيتىن باياعىدان قالىپتاسقان قاعيدا بار. بىراق بۇگىنگى ساتۋشىنى اقىماق دەپ ايتۋعا اۋزىڭىز بارماس. «ءبىزدىڭ بازاردا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ 60-70 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى. بۇل جوعارى وقۋ ورىندارى دايىنداعان ديپلومدى ماماندار جۇمىس تابا الماعاندىقتان، بازارعا كەلىپ ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىن كورسەتەدى»، - دەپ باستادى ءسوزىن «التىن وردا» جشس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى التاي ماۋسىمباي. 
-  ەل-جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى «بازاردا اۋىلدان كەلگەن «اۋىلبايلار» جۇمىس ىستەيدى» دەگەن پىكىردە. ولاردىڭ ويىنشا، ايتقان ءسوزدى ۇقپايتىن، ايداعانعا جۇرمەيتىن ەسەرسوق، ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان، زاڭعا باعىنبايتىن قاراڭعى حالىق ەكەن بازارداعىلار. مەن ءوزىم بازاردىڭ اكىمشىلىگىندە جۇمىس ىستەگەندىكتەن، كۇن سايىن بازارداعى ساتۋشىلارمەن بەتپە-بەت سويلەسكەندىكتەن، كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتا الامىن. ءيا، ونداي ءسوز تۇسىنبەيتىن ادامدار بارشىلىق. بىراق، مۇندا  جوعارى بىلىمدىلەر دە جۇمىس ىستەيدى. قالادا تۋىپ-وسكەن، وقىعان ازاماتتار. ول - دارىگەر نە مۇعالىم، بولماسا مەديتسينا قىزمەتكەرى، ينجەنەر، ت.ب. بازارداعىنىڭ ءبارى بىردەي زاڭ بۇزىپ وتىر دەپ ەشكىم ايتا المايدى. اناۋ جايما بازاردا تۇراتىنداردىڭ شىن مانىسىندە اقشاسى جوق.  سوسىن لاج جوق، دالادا ساۋدا ىستەيدى. جالعا ورىن الۋعا شاماسى جەتپەيدى. جوعارى ءبىلىم تۋرالى ايتپاي تۇرايىق. مىنە، مۇنداي ساۋداگەر زاڭمەن «جۇرمەيتىن» دورەكى بولىپ كەلەدى. 
ال مۇنداي كەلەڭسىزدىكتى رەتتەيتىن كىم؟ مەملەكەت وسىنىڭ ءبارىن قاداعالاۋى ءتيىس. سوندىقتان، ءايتىپ-ءبۇيتىپ ناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەن قاراپايىم حالىقتى باس سالىپ بالاعاتتاي بەرۋگە بولماس. 
- ءسىز مۇنداي مالىمەتتى تەك «التىن وردا» بازارىنىڭ شەڭبەرىنەن الىپ ايتىپ وتىرسىز با؟
- جوق، باراحولكانى، قالاداعى بازارلاردى دا كورىپ، ءبىلىپ ايتتىم. ماسەلەن، مەن ءوزىم 1992 جىلى «راحات» بازارىندا ساۋدا ىستەدىم. نەگىزى، سول بازاردى ءبىرىنشى بولىپ اشقان ءبىز ەدىك. ول كەزدە ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇرالاپ تۇرعان كەزى. حالىقتىڭ كۇيى بولمادى. بازارعا كەلگەن كوپتەگەن دارىگەر، مۇعالىمدەردى بىلەمىن. كەرەك دەسەڭىز، ارالارىندا دوتسەنتتەر دە كەزدەستى. ساۋدامەن اينالىسىپ، وتباسىن اسىرادى. باسقالاي جول قالماعان ەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ولار  2000 جىلعا جەتتى. ساۋدا اينالىمى كوبەيىپ، بيزنەستەرى اياعىنان تۇرىپ، جۇمىسشى جالداپ تىرلىكتەرىن تۇزەدى. ولار تەك كوتەرمە ساۋدانى دوڭگەلەتىپ ءجۇردى. جاعدايلارىن دۇرىستاپ العان سوڭ، قايتادان ءوز سالالارىنا كەتتى. وسىلايشا، ەڭسەسىن تىكتەپ العان ءبىراز كىسىلەردى جاقسى تانيمىن. «التىن وردا» بازارىندا دا كاسىپكەرلەر بار. بازاردا ءبىر-ەكى، ءتىپتى كوپتەپ ساۋدا ورىندارىن اشىپ قويعان. ساتۋشى ۇستايدى. ءوزى بي، ءوزى قوجا. ال ونىڭ نەسى جامان؟!  ماماندىقتارى - زاڭگەر، ەكونوميست، ت.ب. ال قازىرگى تاڭدا ەكىنىڭ ءبىرى - زاڭگەر، ەكىنىڭ ءبىرى - ەكونوميست. سوسىن ولارعا قالاي جۇمىس تابىلسىن؟! 
بۇلاي ايتقان سەبەبىم، قازىر جوعارعى وقۋ ورىندارى جوسپارسىز، سوسىن ساپاسىز كادر دايىنداۋدا. جىل سايىن پالەنباي مىڭ ستۋدەنت قولىنا ديپلوم الادى. ال ونىڭ قانشا پايىزى جۇمىسقا ورنالاسادى؟ ءاسىلى، جۇمىس جوق ولارعا. سوسىن بازارعا بەت بۇرۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنى بەيرەسمي  ستاتيستيكادا «ءوز-ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعاندار» دەيدى. جاڭادان جوو بىتىرگەن تۇلەك تە حالىقتىڭ سول بولىگىنە كىرەدى. ولاردىڭ نەندەي ىسپەن اينالىسىپ، قالاي كۇن كورىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. بازاردا جوعارى ءبىلىمى بار كىسىلەر وتە كوپ دەگەنىم دە سودان. بىراق ولار ستاتيستيكاعا تىركەلمەيدى. بۇلار تۋرالى مالىمەتتى ەشقايدان كەزدەستىرمەيسىز. مۇنداي تىعىرىقتان شىعار جول قايسى؟! جوو ساپاسىز كادردىڭ كولەمىن ازايتۋى ءتيىس. بۇل ەندى مەملەكەتتىڭ جۇمىسى. ەگەر مەملەكەت ءوندىرىس ورنىن سالىپ، جۇمىس ورنىن اشسا، بازاردا جۇمىس ىستەيتىندەر وندىرىسكە بارادى. ال مۇنى ەشكىم قوزعاعىسى كەلمەيدى. 
وسى جەردە سۇحباتىمىز تامامدالعانداي. ديكتوفون ءسوندىرىلدى. قارسىلى-بەرسىلى جۇرگىنشىنىڭ داۋىسى مەن اۆتوبۋستىڭ ارا-تۇرا گۇرىلدەگەن داۋسى بازاردىڭ قاق ورتاسىندا ورىن تەپكەن اكىمشىلىك عيماراتتىنىڭ ىشىندەگى ءبىزدىڭ قۇلاقتىڭ تۇبىنە جەتەدى. التاي اعا از عانا ويلانىپ وتىرىپ، قايتادان ءسوز الدى. تىڭداپ وتىرسام، بازاردىڭ ءبىراز شىندىعى كولدەنەڭدەيدى. رەسميلىك، سالتاناتتىلىق ەركىندىككە كەدەرگى كەلتىرەدى دەگەن راس قوي. ديكتوفونسىز ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن شالىپپىز. 
التاي كارىمبايۇلى بازاردىڭ ناق قىج-قىج قايناعان ورتاسىندا قايناپ ءجۇرىپ، قوعامنىڭ كەسەلدى كورىنىستەرىنە ابدەن «قانىعىپتى». «التىن وردا» باسشىسىنىڭ ورىنباسارى 90-جىلدارعا دەيىن 21 جىل دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن ەكەن. ەڭبەك جولىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا حيرۋرگ بولىپ باستاعان ول كەيىننەن الماتىداعى اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ول كەزدە - ينستيتۋت - اۆت.) قابىرعاسىندا تابانى كۇرەكتەي جىلدار بويى ەل مەديتسيناسىنا ەڭبەك ءسىڭىردى. 90-جىلداردا ءورىس العان داعدارىستىڭ ۋاقتىسىندا 1200 تەڭگە ايلىقتى قاناعات تۇتۋعا تۋرا كەلىپتى. ۇيدە شيەتتەي بالا. سول 1200 تەڭگە ءۇشىن كۇنى بويى ستۋدەنتتەرمەن جۇمىس ىستەپ، كەشقۇرىم، ءتىپتى ءتۇنى بويى  تاكسي ايداپ، تيىن-تەبەن تاباتىن كەزەڭ تۋدى. حالىق كورمەگەن كورىمدى كوردى. كەدەيلىك توركىنىن «ەڭبەك جوق، حارەكەت جوق، قازاق كەدەي» دەپ ۇلى اباي كورسەتكەن-ءدى. جۇمىسسىزدىق جايى، قارجى ماسەلەسى  جۇرتتى بازارعا قاراي جەتەلەدى. اڭگىمەلەسۋشىمىزدىڭ ءوزى ايتقانداي، سول كەزەڭدەردە بازارعا اعىلعاندار ار جاق، بەر جاعىن بۇتىندەپ الدى. باراحولكاداعى «راحات» بازارىندا ساۋدامەن اينالىسىپ، ەكىنشى جوعارى ءبىلىمىن الدى. زاڭگەر ماماندىعىن قوسىمشا مەڭگەرىپ، بۇگىنگى قىزمەتىنە قول جەتكىزدى. قازىر ءبىر ەمەس، قوس ديپلومى بار قولىندا. 
قوش، بازار باسشىلىعى سولاي دەدى. بۇل اقپاراتتىڭ راس-وتىرىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن «التىن وردانىڭ» ورتاسىنا قويىپ كەتتىك. اياقكيىم ساتاتىن قاتارمەن كەلە جاتىپ، كوزىنە كوزىلدىرىك تاققان كەلىنشەكپەن تىلدەستىك. - جوعارى ءبىلىمىم بار. ماتەماتيكپىن. ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ، مەكتەپكە مۇعالىمدىك جۇمىسقا كىرگەنمىن. كوز كورۋ قابىلەتىمنىڭ ناشارلى­عىنان (-12) بالا وقىتۋ مۇمكىن بولمادى. سوسىن ءبىر تانىستارىم ارقىلى بازارعا ساتۋشى بولىپ ورنالاس­تىم. ەگەر دەنساۋلىعىم دۇرىس بولعاندا، مۇعالىمدىكتى الىپ جۇرەر ەدىم»، - دەپ اعىنان جارىلدى شولپان ساندىباەۆا. 
«بۇل بازاردا وزبەكستان، قىرعىزستان، ءوزىمىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان كەلگەندەر كوپ. ولار ساتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ال ەگەلەرى تاۋار جەتكىزۋمەن اينالىسادى. ناعىز وقىعاندار - سولار. سول ءۇشىن قازىر ولاردى ورنىنان تابۋ قيىن-اۋ»، - دەپ قالدى ءوزىن جولامان دەپ تانىستىرعان جىگىت اعاسى.  دەگەنمەن بيزنەسمەنمەن بەتپە-بەت جۇزدەسەرمىز دەپ ارى قاراي جىلجي بەردىك. اراق-شاراپ ساتاتىن قاتاردا  وراز دەگەن كىسىنى جولىقتىردىق. كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپتى. 20 جىلداي مەملەكەتتىك مەكەمەدە ينجەنەر بولىپ ىستەگەن. ۇكىمەتتىڭ از-ءماز ايلىعى شايلىققا جەتپەيدى. امال جوق، ساۋداعا تۇراقتاعان. وراز اسانوۆ تا باسشىنىڭ ءسوزىن راستادى. ايتۋىنشا، بۇل بازاردا «ديپلومدى ساتۋشى» كوپ. ءبىر بايقاعانىمىز، ديپلومدى ساتۋشى 30 جاستان اسقان، بىراق 55-كە جەتپەگەن. 
- وسى جەردەن جۇرمەسەڭدەر بولماي ما؟! يي، وڭكەي اتاڭا نالەتتەر! - دەپ ءبىر اق جاۋلىقتى اپامىز تاشكى ايدايتىن اعانىڭ ادىمىن اشتىرمادى. اۋزىنا قارا يت كىرىپ، كوك يت شىعادى. ءوزى اپ-ارىق اعامىز بۇل «قۇرمەتكە» قارسى ەشنارسە كورسەتە الماي، تالتىرەڭ-تالتىرەڭ ەتىپ كەتىپ بارادى. كوكونىس پەن جەمىس-جيدەك ساتاتىن قاتارمەن مەن دە ۇزاي بەردىم. ويىما مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «وقىعان ازاماتى» ورالا بەردى. حح عاسىرداعى «وقىعان ازاماتتار» جايلى كوركەم  شىعارما. انام  «وقىعاننىڭ دا وقىعانى بار» دەپ وتىرۋشى ەدى. قازىر قالتادا اقشا بولسا، ءبارىن دە ساتىپ الۋعا بولادى. ال بازارداعىلاردا اقشا از ەمەس. «التىن وردا» قىزمەتكەرلەرىنىڭ 70 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى دەگەنگە سەنگەن كوڭىلىمدى اق قاستى، اق شاشتى انامىزدىڭ قىلىعى سۋ سەپكەندەي باستى. بۇل كىسىنىڭ ديپلومى جوق بولسا دا، ءومىردىڭ بىرنەشە ديپلومىن العانى ايان. ماسەلە كوك نەمەسە قىزىل قاعازدا ەمەس، ادامنىڭ سانا-سەزىمىندە ەكەن عوي دەگەن ويىمدى «وقىعان ازاماتتار» وقي قويمادى. ويتكەنى، ساۋدانىڭ، قىپ-قىزىل اقشانىڭ سوڭىنداعى  ولاردىڭ مۇرىن سىڭبىرۋگە ۋاقتىسى جوق ەدى.

ءمولدىر كەنجەباي

«جاس قازاق» گازەتى