ارينە،  ءبىز ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا ورىستان ەشنارسە ۇيرەنگەن جوقپىز دەي المايمىز. اتتەڭ، ورىستار: «ءبىر كەزدە ءبىز ورماندا تاياقپەن اڭ قۋالاپ، تۇز بالىق جەپ جۇرگەن جارتىلاي جابايى بولدىق. بۇكىل ءىلىم-ءبىلىمدى شىعىستان، قالا بەردى ەۋروپادان ۇيرەندىك دەگەندى ءولىپ بارا جاتسا دا ايتپايدى. ال قازاق «ادامنىڭ كۇنى اداممەن» دەيدى. سول ايتقانداي  وسىناۋ جۇمىرشاردىڭ بەتىندە قاتار عۇمىر كەشىپ جاتقاننان سوڭ  «حالىقتىڭ كۇنى حالىقپەن» دەسەڭىز دە قاتەلەسپەيسىز. جەر بەتىندەگى الۋان تەكتى حالىقتاردىڭ تىرشىلىك، تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرى دە، ءىلىم-ءبىلىمى دە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرادى. مۇنى دا اباي «... جەتپەسە بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز» دەپ كەتكەن. الايدا، «جەر بەتىندە جىبىرلاعان قۇرت-قۇمىرسقادان باستاپ، اللاھتاعالا ۇشان-تەڭىز اقىل-ويدىڭ كەنىشىندەي قىپ جاراتقان ادام-پەندەنىڭ دە ءوزىنىڭ از عانا عۇمىرىنىڭ ءوزى كىلەڭ الىس-جۇلىس، ايقاس-شايقاسپەن ءوتىپ جاتادى. ءيا، ءبىز عانا ءبارىن ورىستان ۇيرەندىك دەۋدەن جاعىمىز تالمايدى. ال ورىستاردىڭ ولاردىڭ كەشەگى التىن وردانى بىلاي قويعاندا ءبۇتىن تۇركى جۇرتىنان العان ءىلىم-ءبىلىمىن، تاعلىم-تاربيەسىن تىزبەلەپ وتىرۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز.

ارينە،  ءبىز ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا ورىستان ەشنارسە ۇيرەنگەن جوقپىز دەي المايمىز. اتتەڭ، ورىستار: «ءبىر كەزدە ءبىز ورماندا تاياقپەن اڭ قۋالاپ، تۇز بالىق جەپ جۇرگەن جارتىلاي جابايى بولدىق. بۇكىل ءىلىم-ءبىلىمدى شىعىستان، قالا بەردى ەۋروپادان ۇيرەندىك دەگەندى ءولىپ بارا جاتسا دا ايتپايدى. ال قازاق «ادامنىڭ كۇنى اداممەن» دەيدى. سول ايتقانداي  وسىناۋ جۇمىرشاردىڭ بەتىندە قاتار عۇمىر كەشىپ جاتقاننان سوڭ  «حالىقتىڭ كۇنى حالىقپەن» دەسەڭىز دە قاتەلەسپەيسىز. جەر بەتىندەگى الۋان تەكتى حالىقتاردىڭ تىرشىلىك، تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرى دە، ءىلىم-ءبىلىمى دە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرادى. مۇنى دا اباي «... جەتپەسە بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز» دەپ كەتكەن. الايدا، «جەر بەتىندە جىبىرلاعان قۇرت-قۇمىرسقادان باستاپ، اللاھتاعالا ۇشان-تەڭىز اقىل-ويدىڭ كەنىشىندەي قىپ جاراتقان ادام-پەندەنىڭ دە ءوزىنىڭ از عانا عۇمىرىنىڭ ءوزى كىلەڭ الىس-جۇلىس، ايقاس-شايقاسپەن ءوتىپ جاتادى. ءيا، ءبىز عانا ءبارىن ورىستان ۇيرەندىك دەۋدەن جاعىمىز تالمايدى. ال ورىستاردىڭ ولاردىڭ كەشەگى التىن وردانى بىلاي قويعاندا ءبۇتىن تۇركى جۇرتىنان العان ءىلىم-ءبىلىمىن، تاعلىم-تاربيەسىن تىزبەلەپ وتىرۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز. ونى ايتساڭ جوعارىدا وتىرعان قازاقتارىڭ-اق: «مىناۋ پانتيۋركيست، پانيسلاميست ءبىر بالە عوي» دەپ سوڭىڭا ءتۇسۋى دە ابدەن مۇمكىن.  ورىس كورشىلەرىمىز وزدەرى ايتا بەرەتىن «ۆەليكي رۋسسكي يازىكتىڭ»، ياعني، «تۋرگەنەۆ ءتىلى» مەن «تولستوي ءتىلىنىڭ ىشىندە تۇركى تىلىنەن اۋىسقان سوزدەر ءورىپ جۇرگەنىن وزدەرى ايتپاسا دا ىشتەرى بىلەدى. اڭگىمە ءبىر ۇلتتى ارتىق، ەكىنشىسىن كەم قىپ كورسەتۋدە ەمەس. اڭگىمە جالعان دۇنيەدە جارىق پەن قاراڭعىنىڭ، اق پەن قارانىڭ، شاپاعات پەن كەساپاتتىڭ قاتار جۇرەتىنى سياقتى قاي حالىقتىڭ دا جاقسى مەن جامان ۇردىستەرى بولاتىندىعىندا. ءبىز قازاق ەلىن وتارلاۋمەن بىرگە كەلگەن جانە ءبىر عانا قازاققا ەمەس ادامزات اتاۋلىعا زالالى مول كەيبىر جاعىمسىز قىلىقتار تۋرالى ايتۋدى ءجون كوردىك.

كەشەگى كەڭەس كەزىندە قازاقتى كەمسىتۋدىڭ نەشە ءتۇرلى امال-ايلاسى ويلاپ تابىلدى. «قازاق - جالقاۋ»، «قازاقتىڭ 2 پايىزى عانا حات تانيتىن ەدى»، «قازاق مال باعۋدان باسقانى بىلمەيدى» «ول جارتىلاي جابايى حالىق ەدى» دەگەننىڭ بارىنە قازاقتىڭ دا، باسقانىڭ دا  قۇلاعى ۇيرەنىپ، سوعان ابدەن يلانىپ كەلدى. ءتىپتى، قازەكەڭنىڭ ءوزى سولاي دەيتىن بولدى. «قازاق جالقاۋ» دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن جولدىڭ ەكى بەتىنە ورنالاسقان ەكى اۋىلدىڭ ورىستار تۇراتىن جاعىنا ەلەكتر جارىعى، سۋ قۇبىرى تارتىلىپ، كوشەلەرىنە اسفالت توسەلدى. كلۋبتار، سپورت الاڭدارى اشىلدى. ارينە، ەلەكتر، سۋ كەلىپ تۇرعاسىن ولار شارباعىنا، كوشەلەرگە اعاش وتىرعىزدى، باۋ-باقشا سالدى، جولدىڭ مىنا بەتىندەگى قازاق اۋىلدارىندا سونىڭ ءبىرى دە جوق. سودان كەيبىرەۋلەر ادەيى سايقالدىقپەن، ەندى بىرەۋلەر ءوزىنىڭ اقىماقتىعىمەن: «اناڭ قاراش! ورىستاردىڭ  ءۇيىنىڭ الدىندا اعاش ءوسىپ تۇر، باۋ-باقشا، ۇيلەرى اپپاق! ال  ەسىگىنىڭ الدىندا ءبىر تال اعاشى جوق اناۋ ازىپ-توزعان ۇيلەر قازاقتىكى. جالقاۋ بەيشارالار عوي»، - دەيتىن بولدى. قۇدايشىلىعىنا كەلسەك، سول كەزدە قىستا ارقاسىن اياز قارىپ، جازدا كۇن ىستاعان قۇلان وتپەس، قۇس ۇشپاس قۋ مەديەن دالادا تۇرمىستىڭ ەڭ اۋىرىن تارتىپ، ءباداۋي بولىپ جۇرگەندەر تەك قازاقتار عانا بولاتىن. ونى ايتاسىز-اۋ، كۇنى بۇگىنگە شەيىن ساحارانىڭ ەڭ ءبىر كۇن رايى قولايسىز، تابيعاتى سۇرىقسىز، زامانا كەرۋەنىنەن شالعايدا كەرەڭ ادامنىڭ كۇنىن كەشىپ جۇرگەندەر دە قازاقتار. ولاردىڭ قالاعا كەلگەن ۇلدارى، بىرەۋدىڭ دۇكەنى مەن كەڭسەسىنىڭ ەسىگىن كۇزەتىپ، قىزدارى اركىمنىڭ كافەسىنىڭ ەدەنىن جۋىپ «كۇنەلتىپ ءجۇر. ال، «قازاقتىڭ 2-اق پايىزى حات تانيتىن ەدى، ورىستار كەلىپ كوزىن اشتى» دەگەندە ولار ءبىزدىڭ اراب، پارسى ءتىلىن بىلگەن، بۇكىل شىعىس مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنەن كوبىرەك سۋسىنداعان ۇلت ەكەنىمىزدى ادەيى ەسكەرمەي ورىسشا وقىعان-توقىعانى، ورىسشا «نان سۇراپ جەرلىگى» بار قازاقتاردى عانا ادام ساناتىنا الىپ ايتقان. بۇل ناداندىق «موبيلنىي تەلەفوندى تاستاپ، يۋرتاعا قايتادان كىرۋىمىز كەرەك پە، سوندا» دەپ تاپقىرسىپ سويلەيتىن دانيار اشىمباەۆ سياقتى ورىسشا وقىعان مەن ءورىستىلدى قازاقتار اراسىندا ءالى دە ءجيى كەزدەسەدى. كەڭەستىك ورىس وتارشىلارىنىڭ قازاقتىڭ جۇرگەن-تۇرعانىن كەمسىتۋىنىڭ جۇزدەگەن، مىڭداعان تۇرلەرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. سونىڭ ءبىرى - ولار «مى كازاحوۆ ناۋچيلي ستويا سس ...»، ياعني، «ءبىز قازاقتارعا تۇرەگەپ تۇرىپ دارەت سىندىرۋدى ۇيرەتتىك» دەيتىنى. ونى ايتاسىز-اۋ، ولار ءبىزدىڭ اقساقالداردىڭ دارەت العانىن، ءتىپتى، ايەلىمەن توسەك قاتىناستان كەيىن جۋىناتىنىن دا كەلەكەگە اينالدىردى. ولارعا سونداي ءبىر ساتتە «سەندەر وسى سوزدەرىڭمەن-اق وزدەرىڭنىڭ جابايى ەكەندەرىڭدى دالەلدەپ تۇرسىڭدار. ىشكيىمگە نەسەپ تامشىسى تيمەۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز وتىرىپ دارەت سىندىرادى. بۇل - گيگيەنا. ايەلمەن قاتىناس جاساعاننان سوڭ جۋىنۋ دا - جەكە باستىڭ گيگيەناسى، ياعني، تازايىندىق. ەتو ۆى پوزوريتە ەۆروپۋ، پالتسامي ۆىتيرايا ج...» دەپ ايقايلاعان اقتوبەلىك جىگىتتى اعا سەرجانت پەن ەكى ورىس ساربازى تەپكىلەپ تاستاعانىن دا كورگەنبىز اسكەردە جۇرگەندە. نە قىتاي، نە نەمىس، نە فرانتسۋز ويتپەيدى. مىسالى، چۋكچالار مەن قازاقتار، وزبەكتەر مەن ارمياندار تۋرالى ورىستار ايتاتىن انەكدوتتاردىڭ ءوزى بىرنەشە باسپاتاباق كىتاپ بولار ەدى.

قازىر وسىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارماق بولىپ، كەڭەس وداعى كەزىندە ەشقانداي وتارشىلدىق بولعان جوق دەيتىندەر دە بار. ول - ول ما سەرگەي دۋۆانوۆ دەگەن الدە وپپوزيتسيونەر، الدە ساياساتكەر، الدە تاۋەلسىز جۋرناليست: «ورىستار قازاقتارعا قالالار، زاۋىتتار، جولدار، مەكتەپتەر، كەنىشتەر سالىپ بەردى. وسىلايشا وركەنيەت اكەلدى» دەگەن سياقتى باياعى «ۇلىورىستىق» اۋرۋدىڭ «القيسساسىن» تاعى قايتالاي باستادى. و زاماندا دا بۇ زامان، وتارشىلدىقتىڭ جاعىمدى جاقتارى بولدى  دەگەندى دە سول دۋۆانوۆتان ەستىپ وتىرمىز. («جاس قازاق». № 18. 11.05.2012). بۇل ەندى نە تاريحتى بىلمەۋ، نە ادەيى قازاقتى كەمسىتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. نە نادان، نە ۇلى ورىستىق اۋرۋى ابدەن اسقىنعان بىرەۋ بولۋى كەرەك، انەبىر جىلى ءبىر ورىس ءجۋرناليسى قىتاي ازاماتىنان «سىزدەردە بۇرىن مادەنيەت بولعان با؟» دەپ سۇرادى. سوندا الگى قىتاي: «سىزدەر جالاڭاش ەتىڭىزگە تەرى جامىلىپ، ورماندا تاياقپەن اڭ قۋالاپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز كىلەڭ جىبەك پەن ءشايى شاپان كيىپ، التىن سارايلارداعى التىن تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعان» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ءوزىمىز بولساق، سول جەردە ۇياتتان ءولىپ كەتەر مە ەك، كىم ءبىلسىن، بىراق الگى ورىس ءجۋرناليسىنىڭ بەتى بۇلك ەتپەپتى. ال دۋۆانوۆ رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن ءارتۇرلى امال-ايلامەن، قالا بەردى قازاق اۋىلدارىن ورتەۋ، مالىن ايداپ اكەتۋ، قىرىپ-جويۋ ارقىلى باسىپ الىپ، بەكىنىستەر سالعانىن جاقسى بىلە تۇرا وسىلاي اۋزىنا ەرىك بەرىپ وتىر. ەگەر وسى دۋۆانوۆ قازاقستاننان وزگە ءبىر ەلدە وسىلاي دەسە، قانداي كۇيگە تۇسىرەر ەدى... ولار سول بەكىنىستەردە وزدەرى كوشىرىپ اكەلگەن ورىس پوسەلەنيەلەرىنە ارناپ قانا مەكتەپتەر سالدى. پاتشالىق رەسەي تۇگىل وسى كۇنگى «دەموكراتياشىل»، «وركەنيەتشىل» رەسەيدىڭ ءوزى دە قالىڭ قازاق تۇراتىن استراحان (حاجى تارحان), ورىنبور، ساراتوۆ (سارىتاۋ) وبلىستارىندا بىردە-ءبىر باستاۋىش قازاق مەكتەبىن اشپاي وتىر. ورىس وتارشىلارى كەنىشتەردى دە قازاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەمەس، قازاقتىڭ بۇكىل جەر استى بايلىعىن وزدەرىنە الۋ ءۇشىن اشتى.

كەڭەس زامانىندا دا سولاي ىستەدى ماسكەۋ قازاقستاندا قۇجىناعان قورعاسىن، اليۋميني، مىرىش، فوسفور، تسەمەنت، حيمفارم جانە باسقا زاۋىتتاردى قازاقتار ءۇشىن ەمەس تەك قانا كرەمل باسقاراتىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرىپ، سونىڭ قازىناسىن مولايتۋ ءۇشىن سالدى. ورىسشامەن اۋىزدانعان، ءورىستىلدى قازاقتار مەن ءالى دە ساياسي قايراڭدا قالعان قازەكەمدەر عانا قازاقتى جەتىستىرگەن ورىس دەۋدەن تانبايدى. قالاي دەگەندە دە كوزى اشىق ادام عوي بۇل ورايدا پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى ەرمۇحامەد ەرتىسباەۆ: « ورىستار قازاقستانعا وركەنيەت اكەلدى دەۋ دۇرىس ەمەس. ولارعا ورىس مەملەكەتى قالىپتاسۋىنا ەڭ الدىمەن ۆيكينگتەر سونان كەيىن تاتارلار باستى ءرول اتقاردى دەسەڭ، وكپەلەيدى»- دەۋى ناعىز شىندىقتىڭ شامشىراعى دەرسىڭ. بىراق شىندىق، اقيقات، اىلەت دەگەن ءۇش بەيباقتىڭ ۇشەۋى دە  ۇدايى قامقورلىقتى، قورعاۋدى،   الپەش پەن كوركەشتى قاجەت ەتەتىن جان-دۇنيەسى نازىك، جۇرەگى سەزىمتال ءبىر ءسابي سياقتى. بۇل ءۇش پەريزاتقا ۇدايى قامقورلىق كورسەتىپ، قورعان بولىپ وتىرۋعا كىم كورىنگەننىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەيدى. ءبىر عۇلاما «ايتەۋىر ءبىر وزگەرىس بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى قالايدى، بىراق ءبىر بالەگە ۇشىراپ قالارمىز دەپ ۇندەمەيتىن دە سول جۇرتتىڭ ءوزى» دەگەن ەكەن. ولاي بولماعان كۇندە قازاقتار ۇلى، دانىشپان دەگەن انىقتامانى قوسپاي اتىن اتامايتىن نە ءبىر جازۋشىنىڭ، نە ءبىر عالىمنىڭ، نە ەل باسقارعان  ءبىر كوسەم مەن كوسەمشەلەردىڭ

ورىس وتارشىلارى اكەلگەن جامان ادەتتەر

نەمەسە ورىس وتارشىلارى قازاق ساناسىن قالاي ۋلادى دەپ  ءبىر القالى جيىن، شاراي توپتا شامىرقانىپ سويلەگەنىن، «پراۆدا» مەن «يزۆەستيا» تۇگىل ەڭ بولماسا، «سوتسياليستىك قازاقستاندا» ماقالا جاريالاعانىن كوردىڭىز بە؟! جوق! شىنىندا دا قازاقتار ورىس وتارشىلارىنان ادامدى ازعىنداتاتىن نەبىر جيرەنىشتى ادەتتەردى ۇيرەندى دەسەك، وعان يمانى بار پەندە قارسى بولا قويماس. بىرىنشىدەن، ورىستار حريستياندىقتى 10-شى عاسىردا عانا قابىلداسا، قازاقتار قاسيەتتى يسلام ءدىنىن ولاردان ەكى عاسىر ەرتەرەك 8-ءشى عاسىردا قابىلداعان. ورىس وتارشىلدارى ەڭ اۋەلى قازاقتى سول قاسيەتتى دىنىنەن ايىرۋعا كۇش سالدى. تالاي قازاقتى الداپ تا، قورقىتىپ تا شوقىندىردى. تالاي مەشىت قيراتىلدى، ورنىنا شىركەۋلەر سالدى. ولار قوجا احمەت ءيسساۋيدىڭ كەسەنەسىن ءبىر كەزدەرى اتقوراعا اينالدىردى. ءسويتىپ، قازاق ورىستان ءدىن سيلاماۋدى، قۇدايدان قورىقپاۋدى ۇيرەندى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، شىڭعىس حان دا، جوڭعارلار دا وزدەرى باسىپ العان جەرلەردە ورىس وتارشىلدارىنا ۇقساپ مۇنداي جابايىلىق، مۇنداي وزبىرلىق، جاساعان ەمەس. شىڭعىس تا، باتۋ دا ورىستىڭ ءبىر شىركەۋىن بۇلدىرگەن جوق.

ەكىنشىدەن، ورىستار قازاققا اراق ءىشۋدى ۇيرەتتى. قازاق حالقى شولدەسە ءشول قاندىراتىن، ءارى دەرتكە داۋا بولاتىن قىمىز، شۇبات، ايران، قىمىران، شالاپ ءارى كەتسە شاي عانا ىشكەنى بولماسا، اۋزىنا اراق الماعان، ونىڭ ادامدى ازعىنداتىپ، مالدىڭ ءبىر تۇرىنە اينالدىراتىنىن، اراق ءىشۋدىڭ كۇنا ەكەنىن جانە ءوزىن مۇسىلمان دەپ بىلگەندىكتەن ونى قولىنا دا ۇستاماعان. وزدەرى جاۋلاپ العان ەلدى ەڭ اۋەلى اراققا ۇيرەتۋ ورىستىڭ ەجەلگى سۇمپايى ساياساتىنىڭ ءبىرى. ولار ءسىبىردىڭ ۇساق حالىقتارىن وسىلاي اراققا سالىندىردى.

ءسويتىپ، اراق ءىشۋدى ۇيرەنگەن قازاق ۇلتتىق نامىسىنان، ۇلتتىق رۋحىنان ۇلتتىق ساناسىنان ايرىلا باستادى. ال مۇنداي باستى قاسيەتتەرىنەن ايرىلعان ۇلت قۇلدىق بۇعاۋىنا تەز تۇسەدى، ساناسىزدانادى. ونىڭ تۇلابويىندا الگى قاسيەتتەر مۇلدە ءوشىپ، وزىندە دە ەندىگى ۇرپاعىندا دا قۇلمىنەز قالىپتاسا بەرەدى، ياعني تۇقىم قۋالايدى. قۇلمىنەز ۇرپاق ءوز ۇلتىن ونى ەزىپ وتىرعان ۇستەم ۇلتتان كەم سانايدى. وتارلاۋشى ياعني، كولونيزاتور  ۇلت نە ىستەسە، نە دەسە سونىكى  دۇرىس، سودان ۇيرەنۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. قۇلمىنەز ابدەن بويىنا سىڭگەن ۇرپاق سويتە-سويتە ءوز انا ءتىلىن،ۇلتتىق مادەنيەتىن سيلامايتىن، وزگە تىلدە سويلەسەم مىقتى، ءبىلىمدى بولامىن دەپ ويلايتىن رۋحاني مۇگەدەككە اينالادى.

ۇشىنشىدەن، قازاقتا بۇرىن كىسى ءولتىرۋ دەگەن ىلۋدە عانا بولماسا وتە سيرەك كەزدەسەتىن نارسە ەدى. عايىپتان بىرەۋدى بىرەۋ ءولتىرىپتى دەگەن حابار شىقسا، بۇل حابار ارجاعى التايعا، مىنا جاعى اتىراۋعا جەتىپ، قالىڭ ەلدىڭ تۇلابويى تىتىركەنەتىن بولعان. كەيىن اراق ءىشۋ قازاق اراسىنا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەننەن كەيىن كىسى ءولتىرۋ، ۇرلىق-قارلىق ۋاقيعالارى جيىلەي بەردى، اقىرى ول دا ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالدى.

ءتورتىنشى. راس، قازاقتا قىز الىپ قاشۋ ەرتەدەن بار نارسە، بىراق ونىڭ ءوزى قىز بەن جىگىتتىڭ ءوزارا كەلىسىمىمەن ارا-تۇرا عانا بولاتىن. ال پالەن جەردە قىز زورلاپ كەتىپتى، بىرەۋدىڭ ايەلىن زورلاپتى دەگەندى قازاق بۇرىن ەستىمەگەن دەسە دە بولادى. ويتپەك تۇگىل، ايدالادا قاپشىعىن ارقالاپ تەزەك تەرۋگە، بۇلدىرگەن تەرۋگە، بوتا-بۇزاۋعا بارعان بويجەتكەنگە بايدىڭ ەركە-شولجىڭ بالاسى قىلجاقتاپ، دورەكى مىنەز كورسەتسە، بۇل دا ەل ىشىندە ەرسى قىلىقتى گۋ-گۋ اڭگىمە ارقاۋىنا اينالعان. قازاق اراققا ۇيرەنگەسىن، اسىرەسە كەشەگى كەڭەس زامانىندا قازاق اراسىندا قىز، ايەل زورلاپ سوتتالۋشىلار كوبەيدى. ياعني بۇل دا قازاق حالقىنا وتارشىلاردان كەلگەن «وركەنيەتتىڭ» ءبىر ءتۇرى. وتارشىلدار قازاققا اكەلگەن بەسىنشى قاسىرەت نەشەتۇرلى جىنىستىق اۋرۋلارى. بۇل اۋرۋلار كوبىنە تازالىق ساقتاماۋدان، ناس جىنىستىق قاتىناستاردان بولادى. يسلام ءدىنىن ۇستانعان قازاق كۇنىگە دارەت الىپ تا، ايەلىمەن توسەك قاتىناسىنان كەيىن دە جۋىنىپ-شايىنۋدى بەرىك تۇتىنعان. ونىڭ ۇستىنە ەركەك اتاۋلىسى تۇگەلدەي سۇندەتكە وتىرعىزىلعان حالىقتاردا مۇنداي اۋرۋ بولمايتىنى عىلىمدا دالەلدەنگەن. سوڭعى جىلدارى امەريكالىقتاردىڭ كوپشىلىگى سۇندەتكە وتىرۋدى ۇردىسكە اينالدىرۋدا. حالقىمىزدا بولماق تۇگىل اتىن ەستىپ كورمەگەن سيفيليس، گونورەيا، تريپپەر سياقتى جىنىستىق اۋرۋلار، اسىرەسە، تىڭ كوتەرۋدى سىلتاۋ ەتىپ 3 ميلليونعا جۋىق قاشقان-پىسقانداردى، قىلمىسكەرلەر مەن ءارتۇرلى مورالدىق ازعىنداردى قازاقستانعا قويشا توعىتقان 1950-ءشى جىلدارى وباداي جايلاپ كەتتى. قازىر وعان سپيد قوسىلدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقستانعا نە اراب ەلدەرىنەن، نە پارسى، نە قىتاي، نە جاپوننان، ياعني، شىعىستان ەمەس باتىستان كەلىپ جاتىر.

ال، قازىر قازاقستاندى جايلاپ باراتقان پەدوفيل، گوموسەكسۋاليزم، ەركەكپەن  ەركەكتىڭ جىنىستىق قاتىناسى دەگەندەر قايدان، قاي ەلدىڭ تەلەارنالارى ارقىلى كەلىپ جاتقانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى.

التىنشىدان، قازاق اتا-انا سيلاپ، اقساقال سيلاپ وسكەن حالىق ەدى. قازاق اتا-انا، اقساقال سيلاماۋدى دا كەڭەس وتارشىلارىنان ۇيرەندى. ويتكەنى سول كەزدە ونىڭ ۇرپاعىنا سەنىڭ اتا-باباڭ نادان، ساۋاتسىز قاراڭعى بولعان. اكە-شەشەڭ دە سول ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى،  ولاردىڭ ايتقانىن تىڭداما دەگەن ۋاعىز، ناسيحات جۇرگىزىلدى. اقىلى  تولىسپاعان جاس ءتان، جاس سانا ەلىكتەگىش بولادى. ولار ورازا-نامازدىڭ ورنىنا ويىن-ساۋىق، جيىن-تويعا جينالىپ، ارا-تۇرا اراق-شاراپ ءىشىپ، تەمەكى تارتۋدى شەن كورەتىن بولدى. ءسويتىپ، انادان بەزىپ -قىز، اتادان بەزىپ  - ۇل  كەتتى.  ولار  ۇلكەننىڭ الدىندا ىزەت،  يبا  ساقتاماق تۇگىل  ولاردى   بەتتەن الىپ،  توسكە  شاباتىن، بولدى.   بۇل كورگەنسىزدىك، ياعني، اكە، اتا-ببا سيلاماۋ كوركەم ادەبيەتتىڭ دە «وزەكتى تاقىرىبىنا» اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا كەشەلى-بۇگىنگى ۇرپاققا اباي سياقتى ۇلى اقىنىمىزدىڭ وزىق ويلىلىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن ونى اۋليە دەرلىكتەي اكەسىنە قارسى شاپتىرىپ قويدىق. كەيىن بايدىڭ  قۇيىرشىعى  دەپ  ءوز  اكەسىن، ءوز  باۋىرلارىن ۇستاپ  بەرەتىن  ازعىن،  ساناسىز،  نامىسسىز  ۇرپاق  كەلدى دۇنيەگە.  قازىر ءبىز  ارا-تۇرا  نەگە   ۇلتىڭدى، ءتىلىڭدى،  سالت-ءداستۇرىڭدى سيلاماي،  300 جىل  بويى قۇلدىققا سالعانداردى  ءپىر  تۇتاسىڭ دەپ وكپەمىزدى ايتىپ  جۇرگەن ماڭگۇرتتەردىڭ ىشىندە مىنە،  سولاردىڭ  قۇلمىنەزدەردىڭ ۇرپاقتارى  كوپتەپ كەزدەسەدى.   ولارعا قازىر  سەن  قازاقسىڭ عوي مۇنىڭ نە دەسەڭ، «كاكايا رازنيتسا؟» - دەيدى. بۇل دا سول  وتارشىلدار قالدىرعان ماڭگۇرتتىك اۋرۋدىڭ باستى  بەلگىسىنىڭ ءبىرى. ءبىز بۇل جەردە  قازاقتىڭ انا تىلىنەن  ايرىلىپ، ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسۋگە قالاي كوشكەنى، ول زىمياندىق  قالاي   جۇزەگە  اسىرىلعانى  تۋرالى اڭگىمە قوزعاساق،  ونىڭ «موينى ۇزاققا ءتۇسىپ كەتەر» ەدى.

جەتىنشىدەن ءوز-وزىنە قول سالۋ، ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ  مۇسىلمان اتاۋلىعا جات نارسە. ءوزىن-ءوزى ولتىرگەن ادامنىڭ   جانازاسىن شىعارۋدىڭ  ءوزى كۇنا،  يسلامدا. قازىر  قازاقتىڭ  قارشاداي  ۇل-قىزدارى اراسىندا ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ۇيرەنشىكتى ۋاقيعاعا  اينالدى.

مۇمكىن پەدوفيل، ەركەكتىڭ ەركەكپەن جىنىستىق قاتىناس جاساۋى سياقتى حايۋانداردا دا كەزدەسپەيتىن سۇمدىق رەسەيدەن شىقپاسا شىقپاعان دا شىعار، بىراق، ول دا  بىزگە نە اۋعانستان، پاكىستان، يراننان، نە قىتايدان، نە اراب  ەلدەرىنەن ەمەس باتىس ەلدەرىنەن رەسەي ارقىلى  كەلدى عوي.

ءيا، ءبىر ەل ەكىنشى ەلدىڭ، ءبىر ۇلت ەكىنشى ۇلتتىڭ مادەنيەتىن،  ادەبيەتىن، ونەرىن دامىتىپ وتىراتىنى راس دەي قويالىقشى. بىراق  سونىڭ وزىندە قاي ەل كۇشتى، قاي ۇلت سان جاعىنان باسىمداۋ بولسا، سونىڭ مادەنيەتى مەن  ونەرى، ءتىلى ناشارلاۋ ەلدىڭ، سانى ازداۋ ۇلتتىڭ مادەنيەتىن دە، ونەرىن دە، ەڭ سۇمدىعى ءتىلىن دە جۇتىپ قويادى، جويىپ جىبەرەدى.  ال مۇنداي كيەلىلەرىنەن ايرىلعان، اسىرەسە ءوز تىلىنەن اۋلاقتاپ، الشاق قالعان ۇلت ءوزىن وتارلاعان  ەلدىڭ جاقسىسىن دا، جامانىن دا  تالعاماي بويىنا سىڭىرە بەرگەنىن ءوزى دە  بايقاماي قالادى. وتارشىلدىق  ساياسات جۇرگىزگەن ەل ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى  وتارلانعان ەلدى، وتارلانعان ۇلتتى ازعىنداتاتىن، ساناسىزداندىراتىن، نامىسسىزداندىراتىن نەبىر امال-ايلانىڭ قاي-قايسىسىن دا قولدانۋدان ايانىپ قالمايدى. ەندى ولار گلوباليزاتسيا - جاھاندانۋ دەگەندى ويلاپ تاپتى. اللاھ ساقتاپ، قازاق ۇلتى تۇگەلدەي ساناسىز، نامىسسىز ۇلتقا اينالۋدان امان قالىپ كەلەدى. ايتسە دە  ساقتانعاندى عانا ساقتايتىنىن ءار قاازاق ەستەن شىعارماعانى دۇرىس-اۋ!

«اباي-اقپارات»