باۋىرجان باباجانۇلى. باتوش - باتىربولات
...ستۋدەنتتىك ءومىر وقىس وقيعامەن باستالدى. «سەلحوزدىڭ» العاشقى كۇنىندە «وقۋعا تۇسكەنىمىزدى» اتاپ وتۋدەن باستالعان «رۇستەم-داستان شايقاسىندا» «ەرەكشە كوزگە تۇسكەن» 5 جىگىت ۇستازدارىمىزدىڭ شەشىمىمەن الماتىعا قايتارىلدى. ولاردىڭ ەندىگى تاعدىرىن فاكۋلتەت دەكانى مىرزاتاي سەرعاليەۆ شەشەدى ەكەن...
سونىمەن الگى بەسەۋ الماتىعا باراتىن جولعا ءتۇستى دە، قالعاندارىمىز شەلەك اۋدانى، «قازاقستان» كەڭشارىنىڭ ءجۇزىم القابىنا بەتتەدىك.
ءجۇزىمدى جۇپ بولىپ تەرەدى ەكەن. ياعني ءبىر جۇيەكتىڭ ەكى جاعىنا ەكى كىسى تۇسەدى. مەن «اۋزىمدى اشىپ» جۇرگەندە جۇرتتىڭ ءبارى جۇپ قۇراپ، جۇمىسقا كىرىسىپ تە ۇلگەرىپتى. جان-جاعىما قاراپ، الاقتاپ تۇر ەم، كوزىم اناداي جەردە ءۇرپيىپ تۇرعان سارى بالاعا ءتۇستى. ول دا جان-جاعىنا قاراپ، جۇپ ىزدەپ تۇر ەكەن. كوزىمىز تۇيىسكەن ساتتە ءبىر-ءبىرىمىزدى ءۇنسىز ۇعىستىق تا، ءبىر جۇيەكتىڭ ەكى جاعىنا تۇسە بەردىك.
سارى بالانىڭ ەسىمى - باتىربولات ەكەن. ورال وبلىسىنىڭ ( باتىس قازاقستان وبلىسى ول كەزدە سولاي اتالاتىن - ب.ب) كازتالوۆكا اۋدانىنىڭ بوستاندىق اۋىلىنان بولىپ شىقتى. بىلتىر فيلفاكقا قۇجات تاپسىرىپ جولى بولماي، بيىل دا «قۇلاپ» تۇرعان جەرىنەن ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ 1989 جىلى شىققان «ءتىل تۋرالى» زاڭىنا سۇيەنىپ، قازمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە قوسىمشا 25 ورىن بولگەندىگىنىڭ ارقاسىندا وقۋعا تۇياق ىلىكتىرىپتى.
...ستۋدەنتتىك ءومىر وقىس وقيعامەن باستالدى. «سەلحوزدىڭ» العاشقى كۇنىندە «وقۋعا تۇسكەنىمىزدى» اتاپ وتۋدەن باستالعان «رۇستەم-داستان شايقاسىندا» «ەرەكشە كوزگە تۇسكەن» 5 جىگىت ۇستازدارىمىزدىڭ شەشىمىمەن الماتىعا قايتارىلدى. ولاردىڭ ەندىگى تاعدىرىن فاكۋلتەت دەكانى مىرزاتاي سەرعاليەۆ شەشەدى ەكەن...
سونىمەن الگى بەسەۋ الماتىعا باراتىن جولعا ءتۇستى دە، قالعاندارىمىز شەلەك اۋدانى، «قازاقستان» كەڭشارىنىڭ ءجۇزىم القابىنا بەتتەدىك.
ءجۇزىمدى جۇپ بولىپ تەرەدى ەكەن. ياعني ءبىر جۇيەكتىڭ ەكى جاعىنا ەكى كىسى تۇسەدى. مەن «اۋزىمدى اشىپ» جۇرگەندە جۇرتتىڭ ءبارى جۇپ قۇراپ، جۇمىسقا كىرىسىپ تە ۇلگەرىپتى. جان-جاعىما قاراپ، الاقتاپ تۇر ەم، كوزىم اناداي جەردە ءۇرپيىپ تۇرعان سارى بالاعا ءتۇستى. ول دا جان-جاعىنا قاراپ، جۇپ ىزدەپ تۇر ەكەن. كوزىمىز تۇيىسكەن ساتتە ءبىر-ءبىرىمىزدى ءۇنسىز ۇعىستىق تا، ءبىر جۇيەكتىڭ ەكى جاعىنا تۇسە بەردىك.
سارى بالانىڭ ەسىمى - باتىربولات ەكەن. ورال وبلىسىنىڭ ( باتىس قازاقستان وبلىسى ول كەزدە سولاي اتالاتىن - ب.ب) كازتالوۆكا اۋدانىنىڭ بوستاندىق اۋىلىنان بولىپ شىقتى. بىلتىر فيلفاكقا قۇجات تاپسىرىپ جولى بولماي، بيىل دا «قۇلاپ» تۇرعان جەرىنەن ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ 1989 جىلى شىققان «ءتىل تۋرالى» زاڭىنا سۇيەنىپ، قازمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە قوسىمشا 25 ورىن بولگەندىگىنىڭ ارقاسىندا وقۋعا تۇياق ىلىكتىرىپتى.
وبلىستىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان تالاي قابىلەتتى بالانىنىڭ تالابىن ۇشتاعان ورالداعى №11 ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى مەكتەپ-پانسيوناتتى بىتىرگەن باتىربولات ادەبيەتتى ءبىرشاما بىلەدى ەكەن. قاي اقىننىڭ اتىن ايتساڭ دا، ءبىر ولەڭىن زاۋلاتا جونەلەدى. اڭگىمە اراسىندا ول اقىن تۋرالى كىمدەردىڭ قانداي پىكىر ايتقاندىعىن دا قىستىرا كەتۋدى ۇمىتپايدى. ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز نەگىزىنەن وسى باعىتتا ءوربيدى. كەيدە جۇزىمدىكتىڭ ەكىنشى باسىنا شىعىپ الىپ، جۇرتقا قارسى ءجۇزىم تەرىپ ءجۇرىپ، ولەڭ وقيمىز.
وسىنداي جاپ-جاقسى اڭگىمەمىزدى كۋرستاسىمىز قالدىباي تاشكەنباەۆ بۇزا جازدادى. ابيتۋريەنت كەزدە اسكەري كيىم كيىپ الىپ، «اۋعاندا سلۋجيت ەتكەنىن» باسا ايتاتىن قالدەكەڭ ءبىر كۇنى باتىربولاتتى شاقىرىپ اكەتتى. ءتۇسى بۇزىلىپ ورالعان دوسىمنان ءمان-جايدى سۇراپ ەم، قالدەكەڭ «اسكەري ءتارتىپ» ورناتپاق بولىپتى. ياعني «ششەگولدار» «دەدتەردى» سىيلاپ ءجۇرۋى» كەرەك ەكەن. بۇل جاعداي تاعى ءبىر قايتالانعاسىن، امال جوق، مەن اراعا تۇسۋگە ءماجبۇر بولدىم. از-كەم تاجىكەلەسكەننەن كەيىن: «باۋكە، ءوزىڭ دە ءومىر كورگەن جىگىتسىڭ. مەنىكى تەك «ءتارتىپ بولسىن» دەگەن وي عانا...» - دەدى قالدەكەڭ كونگەن سىڭاي تانىتىپ...
كەشكە قاراي تالدىقورعاندىق بەكجان دوسجانوۆ ۇشەۋمىز بىرگە قىدىرامىز. بىزدەن ۇلكەندىگى بار، وقۋعا ابدەن «زار بولىپ» ءجۇرىپ تۇسكەن بەكەڭ بىزگە ولەڭ وقىتادى، ءوزى دە وقيدى. «بىلتىر الماتى ماڭىنداعى ۇزىناعاش اۋدانىنا كوشىپ كەلدىك. شەشەم بار. «سەلحوز» بىتكەسىن ەكەۋىڭدى الىپ كەتىپ، قوناق قىلماسام...» - دەيدى كەيدە.
...بەكجان ۋادەسىندە تۇرىپ، ءبىزدى ۇيىنە اكەتتى. اڭعالدىق دەگەندى قويسايشى، گۇلجان شەشەمىزدىڭ شايىن ءىشىپ جاتا بەرىپپىز. ءبىر اپتادان سوڭ قازمۋ-عا كەلسەك، جاتاقحانادا ورىن قالماپتى. ءبىر قىزىعى، باياعى جۇزىمدىكتەن «قۋىلىپ» كەتەتىن بەسەۋ ءتاپ-ءتاۋىر ورىن الىپ الىپتى. سوسىن «ءولىپ قانا كورمەگەن» پىسىق ءبىرجان ۇسەنوۆ تە «سەلحوزدان» كەيىن اۋىلعا تارتىپ كەتپەي، جاتاقحانا جايىن قامداعان. ال «كوگالدى قۋىپ، گولايتتاپ جۇرگەن» ءبىز «دالادا قالدىق».
ول كەزدە وقۋعا تۇسكەن ستۋدەنت، مىندەتتى تۇردە، جاتاقحانامەن قامتىلۋى كەرەك. ال 25 ادامدى «ارتىق» قابىلداعان، ءارى سول جىلى ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن كۋرس اشىلعان فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى كوپ بولعاندىعى سەبەپتى، جاتاقحاناعا سىيمايتىن بولىپ شىقتى. سوندىقتان دا قازمۋ-دىڭ باسشىلارى ءبىر توسىن شەشىم شىعارىپتى. 15-جاتاقحانادا شەتەلدىك ستۋدەنتتەر ءۇش ادامدىق بولمەدە ەكى ادامنان تۇرادى ەكەن. سولاردىڭ قاسىنا ءۇشىنشى عىپ، فيلفاكتىڭ ستۋدەنتتەرىن ءبىر-بىردەن كىرگىزۋ كەرەك.
سونىمەن ۇستازدارىمىز 15-جاتاقحاناعا الىپ كەلدى. ءبىر بولمەدە ەكى نەگر جاتىر ەكەن. ەڭگەزەردەي بىرەۋى ءبىزدىڭ بىرەۋىمىزدى وسىندا ورنالاستىرماق بولعان اعايىمىزدى قۇشاقتاپ الىپ، بىردەڭە ايتادى. بولمەدەن كۇلىمسى ءيىس شىعىپ تۇر...
مەن شوشىپ كەتتىم. بايقايمىن، بەكجان مەن باتىربولاتتىڭ دا جەلكە تامىرى سوعىپ تۇرعان جوق.
سول كەزدەگى دەموكراتيانىڭ ىقپالى عوي، ۇشەۋمىز قازمۋ-دىڭ پرورەكتورىنىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتىق. نەمىس ەكەن. قازاقشاعا سۋداي. ءبىزدى تىڭداپ الدى دا، بىردەن ايقاي سالدى: «مەنىڭ الدىما كىرۋ ءۇشىن، كاك مينيمۋم، عىلىم كانديداتى بولۋ كەرەك. ال سەندەر 1-كۋرسقا تۇسپەي جاتىپ...». وسىلاي ىقتىرىپ الدى دا، جايماشۋاق اڭگىمەگە كوشتى: «اينالايىندار-اۋ، سەندەر كەڭەس ستۋدەنتىسىڭدەر عوي. ولار - ارتتا قالعان ەلدەردىڭ بالالارى. ولارعا مادەنيەت ۇيرەتۋلەرىڭ كەرەك». ءسوزىن نىعىزداپ اياقتادى: «ەندى بۇل ماسەلەمەن مەنىڭ الدىما كەلمەڭدەر. ەگەر قازمۋ-دا وقىعىلارىڭىز كەلسە...».
باسىمىز سالبىراپ شىقتىق. «ولسەم دە 15-كە بارمايمىن! تۇندە ويانىپ كەتكەندە انابىرەۋىنىڭ ءتىسى اقسيىپ تۇرسا، جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر...» - دەيمىن مەن جىندانىپ. ۇشەۋمىز پرورەكتوردى ابدەن سىبادىق...
«...مادەنيەت ۇيرەتۋگە» ەشكىمنىڭ دە قۇلقى بولا قويمادى. ەشكىم بارماعاسىن، فاكۋلتەت باسشىلارى تىعىرىقتان شىعار جول ويلاپ تاپتى. 1-كۋرستىقتارعا تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرگە ارنالعان بولمەلەر بەرىلدى. بەكجان، ەربول، باقىت تورتەۋمىزگە ءبىر «بىتوۆكا» ءتيدى دە، باتىربولات بولەك كەتتى.
ەسەسىنە باتىربولات ەكەۋمىز ءبىر توپقا تۇستىك. ءبىزدىڭ توپتا سول تۇستا «جالىن» باسپاسىندا جەكە جيناعى جاتقان مىقتى اقىن ءادىل بوتپانوۆ تا بار. ەكەۋمىز ولەڭ تۋرالى اڭگىمە ايتقاندا ءادىلدىڭ قاس-قاباعىنا قارايلاپ وتىرامىز...
ءادىل ەكەۋمىزدەي ەمەس، باتىربولات وقۋدا بىردەن كوزگە ءتۇستى. قاي ساباقتا دا قۇلشىنىپ وتىرادى. ءبىر قىزىعى، ورىس تىلىنە جۇيرىك بوتپانوۆتىڭ جانىندا وتىرىپ، ودان كوشىرىپ الاتىن باتىربولات ىلعي «5» الاتىن دا، ادىلگە ۇنەمى «4» قويىلاتىن. ويتكەنى ونىڭ جازۋى وتە ادەمى دە، ادىلدىكى ايباق-سايباق بولاتىن...
فيلفاكتا م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبي بىرلەستىك بار. سول بىرلەستىك قابىرعا گازەتىنىڭ ءبىر نومەرىن 1-كۋرستىقتارعا ارناماق بولىپتى. فاكۋلتەت دەكانى مىرزاتاي سەرعاليەۆتىڭ العىسوزىمەن شىعاتىن بولعاندىقتان دەرەۋ ءبىر-ءبىر ولەڭىمىزدى ۇيىمداستىرۋشىلارعا بەرۋىمىز كەرەك ەكەن. بۇل حاباردى ەستىگەن ءادىل مىرس ەتتى دە، ەزۋىن قيسايتتى. جاقتىرماعان ءتۇرى. شىنىندا دا ولەڭدەرى سول كەزدەگى بەدەلدى گازەت-جۋرنالداردىڭ بارىنە باسىلىپ بولعان، ۇجىمدىق جيناققا شىققان، كىتابى باسپادا جاتقان ول قابىرعا گازەتىن قايتسىن؟
كوپ ۇزاماي الگى قابىرعا گازەتى شىقتى. دەكانىمىز جىلى لەبىز ءبىلدىرىپتى. مەن تۋرالى نە ايتقانى قازىر ەسىمدە جوق، پىسىق باتىربولات ءوزى تۋرالى پىكىردى قويىن كىتاپشاسىنا ءتۇرتىپ الىپ جاتقان، وندا بولۋى كەرەك.
ءبىزدىڭ وقۋعا تۇسكەن كەزىمىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ ابدەن شەگەسى بوساپ، قاۋساعان شاعىنا تۇسپا-تۇس كەلدى. «الداسپان»، «ازات» بىرلەستىكتەرىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاعى. ولار بولمە-بولمەنى ارالاپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەدى: «بوداندىقتان قۇتىلىپ، ازات ەل بولۋىمىز كەرەك! قازاقستاننىڭ بايلىعىن قازىر كۇللى وداق سورىپ جاتىر، تاۋەلسىز مەملەكەت بولساق، اۋزىمىزدان اق ماي اعادى. بارلىق قالا مەن دالا قازاق تىلىندە سويلەيتىن مەملەكەت قۇرۋىمىز قاجەت. كسرو ءبىزدىڭ سولتۇستىكتەگى 5 وبلىسىمىزدى الىپ قالماق. كۇرەسۋ قاجەت، ول ءۇشىن الاڭعا شىعۋ كەرەك!»
مىناداي اڭگىمەلەر ءبىزدىڭ قانىمىزدى قايناتادى. ساباقتى تاستاپ، الاڭعا بەتتەيمىز. بىردە دەكانىمىز شۇعىل جينالىس جاساپ: «الاڭعا بارعاندار وقۋدان شىعارىلادى...» دەپ ەدى، 2-كۋرستا وقيتىن سەرىك دەگەن جىگىت: «ەگەر ءبىر ستۋدەنتتىڭ ءبىر تال شاشى تۇسەتىن بولسا، قازمۋ-دىڭ الدىنا 3 مىڭ ستۋدەنت كەلىپ تۇراتىن بولادى! قاشان الگى ستۋدەنت وقۋعا قايتا قابىلدانعانشا تاپجىلمايمىز!» - دەپ سەس كورسەتتى. مىرزاتاي اعا ءبىرتۇرلى كۇمىلجىپ قالدى. بۇل وقيعا ءبىزدىڭ سانامىزدا كادىمگىدەي توڭكەرىس جاسادى.
قازىر ويلاپ قاراسام، ءبىز سول كەزدە ناعىز تاريحي وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەن ەكەنبىز. مىسالى، جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتتارى شىعىپ، «ەگەمەندىك تۋرالى» دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانعانىن ايتقاندا، ء بىز الاڭدا ەدىك. جۇرت مارە-سارە بولىپ، ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتاپ جاتتى...
...1-كۋرستا بىزگە «ادەبيەت تەورياسىنان» باقىتجان مايتانوۆ ساباق بەردى دە، زەينوللا قابدولوۆ جۋرفاكقا ءدارىس وقىدى. باتىربولات كوبىنە جۋرفاكقا تايىپ تۇراتىن. مۇنىسىن باقىتجان اعا كورىپ قالىپ، ءبىراز رەنجىدى دە.
جالپى ستۋدەنتتەر - ات قويعىش حالىق. قىزداردى كورسە، كىسىنەي كۇلەتىن ءبىرجان - «سارىجال ايعىر»، ماڭعاز، ءىرى سويلەيتىن ەرجان - «وراعا»، ءىشىپ العاندا كيىمىن ءبىر-بىرلەپ شەشىپ لاقتىراتىن ەربول - «مادوننا»، ءتىلىنىڭ قىرشاڭقىسى بار باقىت - «توتيايىن» اتانىپ ۇلگەردى. ساعىزشا جابىساتىن مۇنداي لاقاپ اتتان باتىربولات تا قۇتىلعان جوق. جوعارى كۋرستىڭ قىزدارى ونى «ءانشى بالاپان» دەسە، ءان ايتقان كەزدە تۇتاس قىزارىپ كەتەتىندىكتەن جىگىتتەر «قىزىل سۇڭقار» دەيتىن. سول كەزدەگى پۋشكين اتىنداعى، قازىرگى ۇلتتىق كىتاپحانادان شىقپايتىن دوسىمىزدى جۋرفاكتىڭ قىزدارى «پۋشكيننىڭ بالاسى» دەپ تە ءجۇردى. ال ءوزىمىز ەركەلەتىپ «باتوش» دەيتىنبىز.
باتىربولات، شىنىندا دا، عاجاپ ءانشى. ءاننىڭ يىرىمدەرىن كەلتىرىپ ورىنداپ، جۇرەككە جەتكىزە بىلەدى. داۋىسى دا زور. 1-كۋرستا قىسقى كانيكۋلدان كەلگەندە 17-جاتاقحانانىڭ 9-قاباتىندا تۇراتىندار ونىڭ 1-قاباتتا تۇرىپ سالعان ءانىن ەستىپ: «ە، باتوش كەلىپتى عوي» - دەگەنى بار.
...كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوڭعى جىلىندا دۇنيە ابدەن قۋىرىلىپ، دۇكەندەردىڭ سورەلەرى بوس قالدى. كيىم-كەشەك جاعى ءتىپتى قيىن. سول كەزدە كۋرستاعى پىسىق جىگىت كەنجە باينازاروۆ باتىربولاتقا شەتەلدىك ادەمى كوستيۋم-شالبار تاۋىپ بەرگەنى بار. قازدىڭ بالاپاندارى سياقتى بىردەي بوپ شىمكەنتتەگى «ۆوسحود» فابريكاسىنىڭ كوستيۋمىن كيەتىن ءبىز ءۇشىن بۇل اجەپتاۋىر جاڭالىق بولدى. باتوشتىڭ كوستيۋمى قىزدارعا كيىپ باراتىن «دەجۋرنىي كوستيۋمگە» اينالدى. اسىرەسە ونىڭ قىزىعىن كەنجە مەن ءادىل كوردى. «باۋكە، سەنىڭ وزىڭمەن بىردەي ولشەمدە كوستيۋم كيەتىن ناعاشىڭ بار ما؟ - دەيتىن ءادىل اينا الدىندا تۇرىپ، ماعان قىر كورسەتىپ. «ويباي، جوق قوي، جوق...» - دەيمىن مەن.
كەلەسى جىلى كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ قالدى. نارىق زامانى باستالدى. «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور» دەگەن ۋاقىت تۋدى. ينفلياتسيانىڭ جىلدامدىعى سونداي، ءبىزدىڭ ستيپەنديامىز تۇككە جاراماي قالدى. جىگىتتەردىڭ بىرقاتارى بازار جاعالاي باستادى. «نۇكتە» ءۇشىن توبەلەسىپ قايتاتىن جاعدايلار دا جيىلەي بەردى.
بىراق ءبىز كوڭىلدى ەدىك. توي-دۋمانىمىز دا ازايعان جوق. ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم باسىم بولاتىن. ال قوعامداعى وزگەرىستەر ۇلكەن كىسىلەرگە قاتتى باتقان سەكىلدى. بىردە: «سەندەر وسى نەگە سەنىپ وقىپ جۇرسىڭدەر؟ ءبارى ءبىتتى عوي...» - دەدى ۇستازىمىزدىڭ ءبىرى اۋديتورياعا كىرگەن بويدا...
3-كۋرستان باستاپ باتىربولات ەكەۋمىز ءبىر بولمەدە تۇردىق. قاسىمىزدا رەسپۋبليكالىق وليمپيادانىڭ جەڭىمپازى اتانىپ، قازمۋ-عا ەمتيحانسىز تۇسكەن قىزىلوردالىق تۇرار سىزدىقوۆ بار. دالىزگە تەمەكى تارتۋعا شىققان جەرىنەن كەز كەلگەن بولمەدە بولىپ جاتقان «ۆەشىرگە» كىرىپ كەتىپ، ءارى قاراي سەمەيدەن بە، تالدىقورعاننان با، ء بىر-اق شىعاتىن سەرى تۇرار ايلاپ بولمايدى دا، كوبىنە ەكەۋمىز قالامىز. كىشكەنتايىنان ينتەرناتتا تۇرعاندىكى مە، الدە بولمىسى سولاي ما، باتىربولات وتە تازايىن بوپ شىقتى. ساباقتان كەلە سالىپ، بولمەنى ايناداي عىپ جۋىپ شىعادى. ءار زات ءوز ورنىندا تۇرادى. كەيدە سورەدە تۇرعان كىتاپتىڭ ورنىن اۋىستىرىپ جىبەرگەنىمىز ءۇشىن بىزگە كىرجىڭدەپ جۇرەدى. ء بىزدىڭ بولمەنىڭ تازالىعىنا ءتىپتى قىزدار دا تاڭ قالاتىن.
باتىربولاتتىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى - ۋادەگە بەرىكتىگى. ەگەر «پالەن ۋاقىتتا پالەن جەردە كەزدەسەمىز» - دەسەڭىز، ول سول ماڭعا كەمى 10-15 مينۋت بۇرىن بارىپ تۇرادى. «اۆتوبۋس جۇرمەي قالدى»، «ۇمىتىپ كەتىپپىن...» - دەگەن سىلتاۋ وندا بولمايدى. ەرتەڭگى ىستەيتىن ءىسىن كەشكىلىك مىندەتتى تۇردە قاعازعا ءتۇسىرىپ الادى.
ونىڭ اسىرەپىسىقتىعىنىڭ زيانى تيەتىن كەز دە از بولمايدى. مىسالى، سەن ءبىلىپ، ول بىلمەيتىن جەرگە بارا جاتساڭ، جولدا: « دۇرىس كەلە جاتىرمىز عوي، ايتەۋىر؟ جولدى انىق بىلەسىڭ عوي؟» - دەپ بىرنەشە رەت سۇرايدى. وعان شىداۋ ءۇشىن دە تەمىردەي جۇيكە كەرەك...
مەن ومىرىمدە «دوسىم ءۇشىن جانىمدى بەرۋگە ءازىرمىن» دەگەن جىگىتتەردى كوپ كوردىم. بىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە بىرەۋ ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىگەتىندەر نەكەن-ساياق. ال سىرت كوزگە مومىن كورىنەتىن باتىربولاتتىڭ، تولەگەن اقىنشا ايتقاندا، «ءبىر جىگىت تۇراتىن جەرگە تۇراتىنىنا» بىرنەشە رەت كۋا بولدىم. سونىڭ ءبىرى - مىناداي:
سوڭعى كۋرستاردىڭ بىرىندە ءبىر قىزىمىز تۇرمىسقا شىعاتىن بولىپ، جاركەنتكە باردىق. كۇيەۋ جىگىت الماتى زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتىندا وقيدى ەكەن. توي ۇستىندە ءبىزدىڭ قىز-جىگىتتەر ەرەكشە جارقىراپ، جۇرتتى اۋزىنا قاراتتى. ونىمىز زووۆەتتىڭ جىگىتتەرىنە ۇناماسا كەرەك، كوڭىلدەرىنە كىپ الىپ قالىپتى. تويدان سوڭ وڭاشا ۇيدە كىل جاستار عانا قالعاندا «قىزىق» باستالدى. ءبىر ايتىسكەر اقىن جىگىت بىزگە ولەڭمەن تيىسە باستادى. اۋزى تىم لاس ەكەن. ونىمەن ايتىسىپ بەرەكە تاپپايتىنىن بىلگەن ءبىزدىڭ ايتىسكەرلەرىمىز ءۇنسىز قالدى. جىگىتتەردىڭ ءبارىن «تۇگەندەپ» بولعاسىن اقىنىمىز قىزدارعا «اۋىز سالا» باستادى. انايى سوزدەرىن توگىپ جاتىر. «ءتوسىڭ قانداي...» «بوكسەڭ قانداي...» «ويتسەك...» «بۇيتسەك...» جانىنداعىلار قارق-قارق كۇلەدى. وزدەرى كىل سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن مىقتى-مىقتى جىگىتتەر. ءبىز قاپەلىمدە ەس جيا جيا الماي، تومەن قاراپ قالدىق. سول كەزدە ءبىزدىڭ قىزداردىڭ ءبىرى قولىنا دومبىرا الىپ، «ءاۋ» دەدى. قىسقا قايىرسا دا، بىزگە دەم بەرە سويلەدى:
...شىراعىم، قۇر بەكەرگە اۋرە بولما،
ءۇيىرىن جاۋعا بەرمەس ايعىرلارىم.
شىركىن، ءسوز دەگەن قانداي جامان. بىرەۋ قۇلاق شەكەمنەن سالىپ جىبەرگەندەي بولدى. «ايعىر» ەكەنىمىز، «ءۇيىرىمىزدى» قورعاۋ - مىندەتىمىز ەكەنى ەسكە ءتۇستى. كەنەت اۋزىمنان تۇيدەك-تۇيدەك ءسوز اتىلدى. «اقىنىن» دا، قاسىنداعىلارىن دا «سويىپ سالدىم». سول-اق ەكەن، بىرەۋلەر ماعان تۇرا ۇمتىلدى. ولاردى تاعى بىرەۋلەر ۇستاپ جاتىر. توبەلەسسىز بىتپەيتىنى انىق بولدى. ەندى تەك قىزداردىڭ كوزىنشە تاياق جەمەۋ كەرەك. «جىگىتتەر، - دەدىم داۋسىمدى بارىنشا سابىرلى شىعارۋعا تىرىسىپ، - ەركەك ەمەسپىز بە، سىرتقا شىعىپ سويلەسەيىك...». شىعىپ بارا جاتىپ كوز قيىعىن سالسام، باتىربولات قانا ەرىپ كەلەدى ەكەن...
كەيىن باتوش ايتادى: «شىنىمدى ايتسام، سەنەن ۇيالعاننان عانا شىقتىم. الپامساداي ەكى جىگىت ەكى جاعىمدا تۇرا قالدى. بىرەۋ مەنى ۇستاپ كورىپ: «وي، مىناۋ تىم كىشكەنتاي ەكەن، ۇرماي-اق قويايىق. ال انانى «سويۋ» كەرەك...» - دەدى. سەنى ءولتىرىپ تاستايتىن شىعار دەپ قورىقتىم».
ءتۇيىلىپ كەلگەن تالاي رەكەتتى يلىكتىرگەن كەنجە باينازاروۆتىڭ قاسىندا ءبىر جىل تۇرعاندا جيناعان «سوزدىك قورىم» كادەگە اسىپ، ءبىزدى امان الىپ شىقتى. ءبىراز سوزبەن ىرعاسقاننان كەيىن بەيبىت تاراستىق. بىراق ءالى كۇنگە سول وقيعا ەسىمە تۇسكەن سايىن جۇرەگىم سۋ ەتەدى. باتىربولاتتى دا ءبىرتۇرلى جاقسى كورىپ كەتەم.
باتىربولات جەرلەستەرىمەن جاقسى ارالاستى. اسىرەسە «نارحوزدا» وقيتىن كلاستاسى تالعات باكۋشەۆ بىزگە ءجيى كەلەتىن. كاسىپوداق جاعىندا جۇرەتىن ونىڭ ءىشى مايلى بولاتىن. ونىسىنان ءبىز دە زيان شەككەن جوقپىز.
ول بىزدەن ءبىر جىل بۇرىن ءبىتىردى دە، ورالداعى «تۇرانالەمبانكتىڭ» ءبولىم باستىعى بولىپ شىعا كەلدى. الماتىعا ىسساپارعا ءجيى كەلەتىن. ول كەلگەندە ءبىز اكەسى كەلگەن بالاداي تالتاڭداپ جۇرەمىز. اۋەلى «باراحولكاعا» اپارىپ، كيىم الىپ بەرەدى. سوسىن قولىمىزعا اقشا ۇستاتادى. تاماقتى مەيرامحانادان ىشەمىز...
بۇل كەزدە ءبىزدىڭ بۋىن دا ءبىراز تانىلىپ قالعان. عاسىرلار قويناۋىن كوكتەپ ءوتىپ، بالبال تاستارعا اينالعان بابالار رۋحىمەن تىلدەسىپ جۇرەتىن ءامىرحاننىڭ، «ايالداسا اۆتوبۋس بىرەر مينۋت، كوشەسىنەن گوگولدىڭ سەنى ىزدەيمىن» دەيتىن سوزىنە جازىلعان «گيمنگە» اينالعان ءانىن جەنپي-ءدىڭ تۋرا ون قىزى ماعان ارنالعان دەپ ۇعاتىن جاراس سارسەكتىڭ، «جاس جانىڭ جاپا شەككەن بە؟ كوڭىلدەن كەتسىن تۇمان وي. كوگىلدىر مىناۋ كوكتەمدە، كۇرسىنىپ ءجۇرۋ كۇنا عوي...» - دەپ ارۋلاردىڭ جۇرەگىن قىتىقتايتىن قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلىنىڭ، «بۋاز اسپان ۇل تۋادى ءبىر كۇنى، قولىڭ سىنعىر، قولدان ادام جاساما!» - دەپ ساناڭدى ءبىر سىلكىپ الاتىن ساعىندىق رزاحمەتوۆتەردىڭ ەسىمىن ءبىراز جۇرت ءبىلىپ قالعان. ال سول كەزدە تارازدان كەلىپ، الماتىنىڭ اسپانىندا جاسىن ويناتقان جاس پەرى مارالتاي دا بىرەر ايدا ابدەن تانىمال بولىپ الدى.
وسى ءدۇبىردىڭ ناق ورتاسىندا باتىربولات تا ءجۇردى. اسىرەسە ونىڭ «مەن عاشىق قىز» دەگەن ولەڭى جاستار اراسىنا تەز تاراپ كەتتى. تاراپ كەتەتىندەي-اق ولەڭ. مىنە، قاراڭىز:
مەن عاشىق قىز
مەن عاشىق قىز سىيمايدى ەكەن فانيگە...
پاكتىگى ونىڭ حاس تەك قانا سابيگە!..
قيالىمدا پەرىشتە بار، ول - سول قىز،
مەن پەرىشتە ەمەسپىن عوي، ارينە.
تالىپ ىزدەپ، تۇكپىرلەدىم جەر-كوكتى،
قيال قاجىپ، ال ءجۇرىسىم ونبەپتى...
وعان بىتكەن نازىكتىك پەن ۇياڭدىق،
سويتسەم، ءالى بۇل ومىرگە كەلمەپتى!
قىزىعىمدى شىجىق قىلدى-اۋ قازىمىر مۇڭ،
قالامىما جان ازابىن جازدىردىم.
ونداي كورىك، ونداي سىمبات، ول قىلىق
تۇسىنە دە كىردى مە ەكەن ءماجنۇننىڭ؟!
جۇرەگىمنىڭ لۇپىلىمەن تەربەتەم،
جان تابا الماي قويدىم وعان جەردە تەڭ!
ماحابباتتى ساراڭ جازسام،
بىرەۋلەر
«عاشىق بولىپ كورمەگەن عوي» دەر مە ەكەن؟
قولدان ادام جاسار ءتاڭىر ەمەسپىن،
بىراق... كەيدە ءوز-وزىممەن ەگەستىم:
كوزىنە ءشوپ سالعىم كەلمەي ىشقىندىم
قيالداعى سول مۇباراك ەلەستىڭ.
مىنا جالعان - جالعان ەكەن، تىم جالعان،
بەيباق باسقا بەرىش بولدى-اۋ مۇڭدى ارمان.
مەن عاشىق قىز سىيمايدى ەكەن جالعانعا،
نەمەسە وعان لايىق ەمەس بۇل جالعان!..
وسى بولسا ءومىرىڭنىڭ سياعى،
«ولەڭ ەمەس، وكسىك» دەسەم سىيادى.
ءتۇڭىلدىم مەن سول بەينەدەن باسقادان
جەتپەيتىندەي ەش پەندەنىڭ قيالى!..
مەن عاشىق قىز سىيمايدى عوي فانيگە،
ال سەن ماڭدايدى ايتاسىڭ...
23.11.1994. الماتى
ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەتىن جىلى بىزگە ساباق بەرگەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى شاكىر ىبىراەۆ بىزگە ءدارىس وقىدى دا، ء وزى تاڭداپ، 5 تۇلەكتى ينستيتۋتقا شاقىردى. ءسويتىپ ءبىز كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ شىعا كەلدىك. مەن اۋەلدە جۇمات تىلەپوۆ باسقاراتىن «جامبىلتانۋ» بولىمىنە جىبەرىلىپ ەم، ول بىرەر ايدان سوڭ جابىلىپ قالىپ، باتىربولات ەكەۋمىز راحمانقۇل بەردىباي باسقاراتىن «فولكلور» بولىمىندە قايتا توعىستىق. عىلىمي ورتانى كورىپ، تالاي پىكىرتالاستارعا كۋا بولا باستادىق.
ينستيتۋت ايلىقتى ءۇش اي كەشىكتىرىپ بەرەدى ەكەن. اقشادان قاتتى قىسىلا باستادىق. ناۋايى كوشەسىندە پاتەردە تۇرامىز. باتىربولاتتىڭ اۋىلىنان كەلگەن ءبىر قارىن ماي مەن ءبىزدىڭ ۇيدەن كەلگەن مول تالقاندى تالعاجاۋ ەتەمىز. «تالقانىم تاۋسىلماسىن دەسەڭ، تالقان جە، باۋكە...» - دەيدى باتوش كۇلىپ. سوسىن جارىسىپ ولەڭ جازامىز.
پاتەر يەسى تەتيا رايا - وتە قاتال كىسى. كەيىن ول باتىربولاتتىڭ ولەڭىنە ىلىكتى: «ىشتەي جۇدەپ وتەر ايى، اسپان جاققا ارى ۇلىپ. «دياديا ۆانيا، تەتيا رايا»، مازاعىنا تاڭىلىپ».
ءسويتىپ جۇرگەندە ول «سوروس-قازاقستان-دەبيۋت» بايگەسىندە جۇلدە الىپ، ولەڭدەرى ۇجىمدىق جيناققا ەندى. ءتاپ-ءتاۋىر كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ، ءوزىمىزدى ادام سەزىنىپ قالدىق.
مەن كەلەسى جىلى «جالىن» جۋرنالىنا اۋىستىم دا، باتىربولات قازمۋ-دىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇستى. سول جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان كىتابى شىققان جەتى جاس اقىننىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ كىتابى شىقتى. «مەن عاشىق قىز» دەپ اتالاتىن سول جۇقا كىتاپ وعان ۇلكەن بەدەل الىپ كەلدى. ەكى جىل قاتارىنان پرەزيدەنت ستيپەندياسىنا ىلىكتى. .
جالپى فيلفاك، جۋرفاكتا وقيتىنداردىڭ ءتىلىنىڭ قوتىرى بولادى. قۇرىعانى ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە كيگىزىپ جۇرەدى. جيىن-تويدا جانىپ كەتەتىن باتىربولاتتىڭ دا ادەمى ءازىلى بار. مەن ۇيلەنگەندە جەتىسايعا بىرگە بارىپ، ونداعىلاردى انىمەن ءتانتى ەتكەن باتىربولات ۇيگە كەلىپ، بەتاشار ءراسىمى جاسالعاننان كەيىن ءازىل-شىنى ارالاس قىزىق اڭگىمە باستادى: «ال، گۇلشات، - دەدى بوساعادا شاي قۇيىپ وتىرعان مەنىڭ كەلىنشەگىمە بۇرىلىپ. - مەنى مىنا پالەدەن قۇتقارعانىڭا راحمەت! ەندى مەن بۇنىڭ «مينۋستارىن» ايتايىن. بىرىنشىدەن، باۋكەڭ - وتە سالاق ادام. ۇيگە كىرگەننەن اياق كيىمىنەن باستاپ، ءار كيىمى ءار جەرگە شاشىلىپ تۇسەدى. وعان رەنجۋ، بۇنى جونگە سالامىن دەۋ - اقىماقتىق. ۇندەمەي جيناپ قويا سالعان دۇرىس. مەن سويتەتىنمىن. ەكىنشىدەن، بۇل - وتە تاماقساۋ. وسى ەكى ماسەلەنى جادىڭا جاقسى ءتۇيىپ الساڭ، جامان ايەل بولمايسىڭ».
ءار جەردەن كۇلكى ەستىلە باستادى. «مەن بۇل كىسىمەن 5 جىل بىرگە تۇردىم...». - باتىربولات قۋلانا كۇلىپ الىپ، اڭگىمەسىن جالعادى. - «وسى جىلدار ىشىندە ماعان كورسەتپەگەنى جوق. «باتوش، تاماق...»، «باتوش، كيىمىم ءازىر مە؟» «باتوش، ساعاتىم قايدا؟..»
جۇرت قىران-توپان. مەن قىسىلىپ، «وي، باتوش...» - دەي بەرىپ ەم، ماعان جالت بۇرىلدى دا: «اي، باۋكە، قۇدايشىلىعىن ايتشى، مەن ساعان بالا تۋىپ بەرمەگەنىم بولماسا، قالعانىنىڭ ءبارىن ىستەدىم عوي...» - دەگەنى. ماناعى كۇلكى كۇلكى مە، ەندى بومبا جارىلعانداي بولدى.
باتىربولاتتىڭ ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى ءتىنى - ماحاببات ليريكاسى. اسەرلەنگىش، تەز عاشىق بولاتىن ول ءاپ-ساتتە ولەڭ جازىپ ۇلگەرەدى. ءبىر كۇنى «قىلىعى بالا سىقىلدىم، قىتىعىم جەڭىپ، ۇتىلدىم. جانارىمدى ۇرلاپ جۇتىندىڭ، تاماعىم قۇرعاپ جۇتىندىم...» دەپ «كەنەزەسى» كەۋىپ جۇرسە، كەلەسىدە «مەن عاشىق قىز سىيمايدى ەكەن فانيگە...» - دەپ بارىنە قول سىلتەپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ قالادى. «اي، ەندى بۇل ۇيلەنۋدى قويعان ەكەن...» - دەپ كۇدەرىڭدى ۇزە باستاساڭ، ءبىر كۇنى: «بوتا كوزبىن دەپ تۇر ەكەن جانارىڭ...» - دەپ ەكى كوزى شوقتاي جايناپ شىعا كەلەدى. قىز دا كوپ، ولەڭ دە از ەمەس...
ءسويتىپ كوپ قىزدى ۇمىتتەندىرىپ ءجۇردى دە ءبىر كۇنى اۋىلىنا تارتىپ كەتىپ: «ون التىمدا وزەگىمدى ورتەدىڭ، كوڭىل تويىپ، كوز تويمايتىن، كوركەمىم. مەندىك سەزىم الدە اسكەرە قىتىقشىل، الدە سەن تىم قىلىقتى ەدىڭ، ەركە ەدىڭ...» دەپ مەكتەپتە جۇرگەندە ولەردەي عاشىق بولعان ايگۇلىنە ۇيلەنىپ تىندى. «باۋكە، اق جالاۋ كوتەرىپ، قارا قىزعا بەرىلىپ جاتىرمىن. توي - 31-شىلدەدە» دەپ حات جازىپ جىبەرىپتى. دەرەۋ جولعا شىقتىم. قىزىلوردادان تۇرار دا قوسىلدى. ورالدا تالعات كۇتىپ الىپ، ەرتەڭىنە ون شاقتى ادام كازتالوۆكا اۋدانىنداعى بوستاندىق اۋىلىنا اتتاندىق. مارقۇم كوپەن اپامىز «بالالارىم كەلدى...» - دەپ ءبىزدى كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ ءماز. دۇرىلدەگەن توي بولدى. كەلىننىڭ بەتىن ارقالى اقىن مەلس قوسىمباەۆ اشتى.
الماتىعا كەلگەسىن دە شاعىن ءبىر كافەنى جالداپ جىبەرىپ، كىشىگىرىم توي جاسادىق.
مەن 2000 جىلى اقتوبەگە قونىس اۋداردىم. باتىربولات بىرەر جىل پاتەردەن پاتەرگە كوشىپ ءجۇردى دە استاناعا بەت بۇردى. ەلوردا وعان قۇتتى قونىس بولدى. ۇستازىمىز زينول-عابدەن بيسەنعاليەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن، ء انابىر جىلداردا كەيىنگە قالدىرىلعان، «قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ تۇرلىك-بەينەلىلىك ەرەكشەلىكتەرى (1980-90 جىلدار ليريكاسى ادەبي پروتسەسس كونتەكسىندە)» اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. «ايقىن» گازەتىندە ىستەپ ءجۇرىپ پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنە اۋىستى. الماتىدا تۋعان ەڭلىكتەن سوڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى - ءۇش ۇل دۇنيەگە كەلدى. ۇلكەنىنىڭ ەسىمىن، مەنىڭ قۇرمەتىمە، باۋىرجان دەپ قويعاندا «بالاعا دەنى دۇرىس ادامنىڭ اتىن قويماي ما ەكەن...» تاس-تالقان بولعان ورالدىق دوسىمىزدىڭ تىلەگى ورىندالىپ، ەكىنشى ۇل تالعات اتاندى. «ايگۇلدىڭ اياعى تاعى اۋىر ەكەن...» - دەگەندە تۇرار دا ءبىراز ەلەڭدەپ ەدى، بىراق بۇل كەزدە باتىربولاتتىڭ دا اقىلى كىرگەن ەكەن: «ءبىر بالاعا پايعامبارىمنىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) اتىن قويعان ابزال» - دەپ ءسابي دىنمۇحامەت دەگەن كوركەم ەسىمدى يەلەندى. بىراق تۇرار ءالى ءۇمىتىن ۇزبەي ءجۇر...
وسى بالالاردىڭ نەسىبەسى مە، استانانىڭ قاق ورتاسىنان ءۇش بولمەلى پاتەر العان باتىربولاتتىڭ ءۇيى قازىر بالاپاندارى شۇيكىلدەگەن جىلى ۇياعا اينالدى.
«...ءومىر ءوتىپ بارادى، ءا؟» - دەپ ەسەنعالي جىرلاعانداي، ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى ەكەن. كەشەگى «ءانشى بالاپان» دا بۇگىن، مىنە، قىرىققا كەلىپ قالىپتى. بىراق «قىرىقتىڭ قىلىعىن بەر، ايا، قۇداي...» - دەپ مۇحاڭنىڭ «زارلاعانىنا» قاراعاندا، قىرىعىڭ دا اسا اقىل كىرەتىن جاس بولماي تۇر-اۋ، شاماسى...
سوسىن... رىسقۇلوۆتىڭ ارۋاعى كەشىرسىن، تۇرار دەگەن - اسا جاقسى ات ەمەس. ودان گورى قىرىقباي دەگەن ادەمى ەستىلە مە قالاي؟ بۇل، جاي، ءسوزدىڭ سىراعاسى عوي...
باتىربولاتتىڭ جاڭا ولەڭدەرىن وقىماعالى دا كوپ بولدى. الدە جاسىرىپ جازىپ ءجۇر مە ەكەن؟ بۇل يتتەن شىعادى...
ر.S.
باتىربولاتتىڭ «سوندا الماتى بوستاندىقتان ۇلكەن بە؟» - دەپ سۇرايتىن ىنىسىنە ارناعان «قايروش - قايىربەك» دەگەن تاماشا ولەڭى بار. مەن دە ماقالانىڭ تاقىرىبىن سوعان ۇقساتىپ قويعاندى ءجون كوردىم: «باتوش - باتىربولات».
اقتوبە قالاسى.
«اباي-اقپارات»
