جالادان جانىپ كەتكەن
بيىل قازاقتىڭ باسىنا دويىر قامشىداي تيگەن، ۇلت قايماعىن قىناداي قىرعان 1937-1938 جىلعى رەپرەسسياعا تۇپ-تۋرا 75 جىل تولىپ وتىر. الايدا بوزداقتارىمىزدىڭ ءتىزىمى ءالى دە تولىق جاريالانعان جوق، اتاۋسىز، سۇراۋسىز جاتقان ازاماتتارىمىز قانشاما؟ ءتىپتى سول كەزدەگى جازالاۋشىلار تاراپىنان دا ءالى باعا بەرىلمەي وتىر. ءبىز بۇگىنگى ماتەريالىمىزدا زالال زاماننىڭ زارىن تارتىپ، جازىقسىز جازالانىپ، قيتۇرقى ساياساتتىڭ بۇعاۋىنا ءتۇسىپ، ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءىز-ءتۇسسىز، ەش دەرەكسىز جوعالعان رامازان تايلىباەۆ جونىندە ايتپاقپىز.
ءستاليننىڭ قاندىقول ساياساتى تالاي جازىقسىز جاندارعا جاپا شەكتىرىپ، قىرشىنىنان قيدى. ماقالامىزعا وزەك بولىپ وتىرعان رامازان تايلىباەۆ دا سول زوبالاڭ جىلداردىڭ قاندى تىرناعىنا ءىلىنىپ، جازىقسىز جازالانعانداردىڭ ءبىرى. ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن اتاسى رامازاننىڭ قابىر توپىراعىن نەمەرەسى نۇرلان سامەتۇلى رامازانوۆ تۋعان ەلىنە جەتكىزگەن.
وكىنىشتىسى، جات توپىراقتا قالعان قانشاما قاراكوزدەرىمىزدىڭ ىزدەۋ-سۇراۋى تابىلماي دەرەكسىز كەتتى. ال دەرەگى تابىلعانداردىڭ ءبىرى الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى رامازان تايلىباەۆ. ەندىگى ءسوزدى مارقۇمنىڭ نەمەرەسىنىڭ اۋزىنان جازىپ العان شاعىن اڭگىمەمەن تاراتايىق.
اكە اماناتى
بيىل قازاقتىڭ باسىنا دويىر قامشىداي تيگەن، ۇلت قايماعىن قىناداي قىرعان 1937-1938 جىلعى رەپرەسسياعا تۇپ-تۋرا 75 جىل تولىپ وتىر. الايدا بوزداقتارىمىزدىڭ ءتىزىمى ءالى دە تولىق جاريالانعان جوق، اتاۋسىز، سۇراۋسىز جاتقان ازاماتتارىمىز قانشاما؟ ءتىپتى سول كەزدەگى جازالاۋشىلار تاراپىنان دا ءالى باعا بەرىلمەي وتىر. ءبىز بۇگىنگى ماتەريالىمىزدا زالال زاماننىڭ زارىن تارتىپ، جازىقسىز جازالانىپ، قيتۇرقى ساياساتتىڭ بۇعاۋىنا ءتۇسىپ، ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءىز-ءتۇسسىز، ەش دەرەكسىز جوعالعان رامازان تايلىباەۆ جونىندە ايتپاقپىز.
ءستاليننىڭ قاندىقول ساياساتى تالاي جازىقسىز جاندارعا جاپا شەكتىرىپ، قىرشىنىنان قيدى. ماقالامىزعا وزەك بولىپ وتىرعان رامازان تايلىباەۆ دا سول زوبالاڭ جىلداردىڭ قاندى تىرناعىنا ءىلىنىپ، جازىقسىز جازالانعانداردىڭ ءبىرى. ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن اتاسى رامازاننىڭ قابىر توپىراعىن نەمەرەسى نۇرلان سامەتۇلى رامازانوۆ تۋعان ەلىنە جەتكىزگەن.
وكىنىشتىسى، جات توپىراقتا قالعان قانشاما قاراكوزدەرىمىزدىڭ ىزدەۋ-سۇراۋى تابىلماي دەرەكسىز كەتتى. ال دەرەگى تابىلعانداردىڭ ءبىرى الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى رامازان تايلىباەۆ. ەندىگى ءسوزدى مارقۇمنىڭ نەمەرەسىنىڭ اۋزىنان جازىپ العان شاعىن اڭگىمەمەن تاراتايىق.
اكە اماناتى
رامازان تايلىباەۆ 1895 جىلى الاكول اۋدانى قاراسۋ اۋىلدىق كەڭەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. ورتا ءجۇزدىڭ ۋاق رۋىنان شىققان رامازان شالاساۋاتتى، شارۋا وتباسىنىڭ بالاسى بولا تۇرسا دا، ءوزىنىڭ وجەت مىنەزدى، پىسىقتىعىمەن شارۋانىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا تەز يگەرىپ، دوڭگەلەنتىپ الىپ كەتە الاتىن ەتى ءتىرى جان بولعان ەكەن. سول ەپتىلىگىنىڭ ارقاسىندا الاكول اۋداندىق كەڭەسىنە نۇسقاۋشىلىققا قابىلدانادى. 1935-1937 جىلدارى جايپاقتاعى ستالين اتىنداعى كولحوزدا باسقارما باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارادى. ايەلى، ياعني اپامىز كۇلسىن ەكەۋى - سامەت، ەرىك، سۇلتان، ءماريا اتتى ءتورت بالا تاربيەلەگەن. ۇلكەنى سامەت مەنىڭ اكەم.
1937 جىلى اتام رامازانعا «سەن جاپوندىقتاردىڭ شپيونىسىڭ» دەپ، ۇكىمەتكە قارسى ارەكەت ەتكەن «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ قاماۋعا الىنىپ، الماتى تۇرمەسىنە جىبەرىلگەن. سول جاقتا تەرگەۋگە الىنىپ، 1937 جىلى جەلتوقسان ايىندا ون جىلعا سوتتالعان. اتامنىڭ ودان كەيىنگى ءومىرى تۋعان-تۋىستارى ءۇشىن مۇلدەم بەيمالىم قالپىندا قالعان ەكەن. ارتىندا قالعان ءتورت بالانىڭ ۇلكەنى سامەت (اكەم) ول كەزدە 10 جاستا، ەرىك 9 جاستا، ماريا 1 جاستا (سۇلتان ەرتەرەكتە قايتىس بولعاندىقتان، جاسى كورسەتىلمەگەن ەكەن) بولعان. سودان بەرى ارتىنان ەرگەن بالالارى اتامدى 72 جىل بويى ىزدەپ، ەش دەرەگىن بىلە الماي ءدۇدامال وي جەتەگىندە جۇرەتىن. اكەم دۇنيە سالارىندا ماعان: «بالام، اتاڭدى تابۋ سەنىڭ مىندەتىڭ، قالاي بولعان دا تاپ. بۇل سەنىڭ ۇرپاقتىق پارىزىڭ» دەگەن ەدى. ءوزى كوزىن جۇمعانشا سول اكەسىنىڭ ۇستالعاننان كەيىنگى تاعدىرىنىڭ قالاي بولعاندىعىن بىلە الماي قايعىرىپ ءوتتى.
يوسسەرگە جەرلەنگەن
ءبىز، ۇل-قىزدارى، اتامىزدى ۇنەمى ىزدەستىرىپ جۇرگەن ەدىك. ايتەۋىر تابىلادى دەگەن ءۇمىتتىڭ جەتەگىنە ەرىپ، بارماعان جەرىمىز قالماعان. 2006 جىلى تالدىقورعان قالاسىنداعى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسقارماسىنا بارىپ، ونداعى مۇراعات قىزمەتكەرىنە جولىعىپ ءمان جايدى سۇراستىرعان ەدىك. ولاردىڭ نۇسقاۋىمەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتى وبلىستىق دەپارتامەنتىنە ارىز جازدىق. سونداعى العان جاۋابىمىز، «قر ۇقك الماتى وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ مۇراعاتىندا رامازان تايلىباەۆ تۋرالى مالىمەتتەر جوق» دەلىنگەن حات بولدى. ودان كەيىن قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىنە حات جازدىق. ولاردىڭ بەرگەن جاۋاپ حاتىندا «رامازان تايلىباەۆ 1937 جىلى 31 جەلتوقساندا الماتى وبلىستىق حالىق كوميسسارياتى ۇشتىگىنىڭ قاۋلىسىمەن 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. 1940 جىلى 11 قازاندا جازاسىن وتەپ جۇرگەن سولتۇستىك تەمىرجول لاگەرىندە قايتىس بولعان. باسقا دەرەكتەردى ىزدەستىرۋ ءۇشىن الماتى وبلىستىق ۇقك دەپارتامەنتىنە حابارلاسۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەلىنگەن. ال وندا بارعانىمىزدا «رامازان تايلىباەۆ 1895 جىلى تۋىلعان، 1937 جىلى 31 جەلتوقساندا الماتى وبلىستىق ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان» دەگەن عانا جاۋاپ الدىق. سودان شارامىز تاۋسىلىپ، بار ءۇىمىتىمىزدى استانا قالاسىنا قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنە ارتىپ ارىز-حات جازدىق. بىراق ولار: «تايلىباەۆتىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنى تۋرالى، جازاسىن وتەگەننەن كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى ەش مالىمەت جوق» دەگەن جاۋاپ الدىق. بىراق حاتتا كورسەتىلگەن سىلتەمە بويىنشا پەتروپاۆل قالاسى ۇقك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعىنا حات جولدادىق. ودان «قر ۇقك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىندە جانە قر باس پروكۋراتۋراسى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا باسقارماسىندا 1895 جىلى تۋىلعان رامازان تايلىباەۆقا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ جوق ەكەندىگىن حابارلايمىز. جازاسىن وتەۋ جەرىن ناقتىلاپ ءبىلۋ ءۇشىن، رەسەي فەدەراتسياسى ءىىم باس اقپاراتتىق ورتالىعىنا حابارلاسۋىڭىزدى ۇسىنامىز» - دەپ استىنا تولىق مەكەنجايى كورسەتىلگەن جاۋاپ الدىق. ءبىز بارىنشا ناقتى ءارى مۇقيات قاراستىرىلىپ جازىلعان ءوتىنىش حاتتى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءىىم باس اقپاراتتىق ورتالىعىنا جولدادىق. ولاردان ماردىمدى جاۋاپ الا الماعان سوڭ، 1937-1938 جىلدارى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان ادامداردىڭ كوبىنىڭ جازاسىن وتەۋ ءۇشىن كراسنويار ولكەسىنە ۇركىت وبلىسىنا كەتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، سول جاققا حات جازدىق. 2008 جىلى 19 ناۋرىزدا كراسنويار ولكەسىنەن كەلگەن جاۋاپتا «ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىز بويىنشا قوسىمشا ىزدەستىرۋ ءجۇرىپ جاتىر، ناتيجەسىن كەيىن جولدايمىز» دەپتى. ونىڭ الدىندا ايتىپ كەتكەنىمدەي، قر باس پروكۋراتۋراسى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ بەرگەن جاۋاپ حاتىندا «رامازان تايلىباەۆ 1940 جىلى 2 قازاندا جازاسىن وتەپ جۇرگەن جەرى سولتۇستىك تەمىرجول لاگەرىندە قايتىس بولعان» دەگەن جاۋابىنا قايتا ورالىپ، ولارعا ناقتى مالىمەتتى ۇركىت وبلىسى بەرگەن دەگەن بولجاممەن سول جاققا ءوتىنىش حات جازدىق. وندا «1895 جىلى تۋىلعان رامازان تايلىباەۆ سولتۇستىك تەمىرجول لاگەرى كومي رەپۋبليكاسى، سىكتىۆكار قالاسىندا ەدى» دەپ، تولىق مەكەنجايىن كورسەتىپتى. سول كورسەتىلگەن مەكەنجايعا ءوتىنىش حات جازدىق. ەكى حات جازىپ ءبىرىن، كومي رەسپۋبليكاسى، سىكتىۆكار قالاسىنداعى رەسەي فەدەراتسياسى ءىىم مينيسترلىگىنىڭ باس اقپارات ورتالىعىنا، ەكىنشىسىن كومي رەسپۋبليكاسى پەچەرا قالاسىنداعى مەملەكەتتىك مۇراعاتقا جولدادىق. سونداعى العان ناقتى جاۋابىمىز «رامازان تايلىباەۆ 1940 جىلى 11 قازاندا سولتۇستىك تەمىرجول لاگەرىندە، (كومي اسسر-ى، سىكتىۆكار قالاسىندا) جازاسىن وتەپ جۇرگەندە قايتىس بولعان» دەگەن حات بولدى. مەن اتام تۋرالى مۇراعاتتا ساقتالعان مالىمەتتەردىڭ كوشىرمەسىن العانىمدا، وندا رامازان تايلىباەۆ تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان قايتىس بولدى دەپ كورسەتىلگەن. سونىڭ قانشالىقتى شىندىق ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزبەكشى بولىپ، ايداۋدا جۇرگەندەگى بارلىق توقتاعان بەكەتتەردە تەكسەرىلىپ وتىرعان دارىگەرلىك انىقتامالاردى قاراستىرىپ شىقتىم. بىراق بىردە-بىرەۋىندە اتامنىڭ اعزاسىندا قاندايدا ءبىر اۋرۋدىڭ بولعاندىعى تۋرالى انىقتامالاردا جازىلماعان. يوسسەرگە بارعان سوڭ ءبىر جارىم ايدان كەيىن دۇنيە سالعان. سوعان قاراعاندا، اتامنىڭ قۇدايدىڭ اق ولىمىمەن ولمەگەنىنە كوزىم جەتەدى.
اتامدى قىران قورعاپ جۇرگەندەي...
اتامنىڭ جاتقان جەرىن كورىپ، اكەمنىڭ توپىراعىنان اپارىپ، اتامنىڭ توپىراعىن تۋعان اۋىلىنا جەتكىزۋ ءۇشىن، مەن 2012 جىلدىڭ مامىر ايىندا ماسكەۋ ارقىلى كومي رەسپۋبليكاسى، سىكتىۆكار قالاسىنا قاراستى يوسسەر دەگەن ەلدى مەكەنىنە باردىم. اتام سول يوسسەر دەگەن ەلدى مەكەننىڭ ماڭىنداعى ورماندا جەرلەنىپتى. كەزىندە بۇل جەردە «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن سوتتالعانداردىڭ جازاسىن وتەۋ لاگەرى بولعان ەكەن. ال، يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان مەن ساسىعان بالشىقتى دالادا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىندى. دەگەنمەن سول 1937-جىلدارى ايدالىپ بارعانداردىڭ ولگەنى ءولىپ، ءتىرى قالعاندارىنىڭ ۇرپاقتارى سول جەردى مەكەندەپ قالعانعا ۇقسايدى.
ءبىز ماسكەۋگە، ودان ارى سىكتىۆكارعا ۇشاقپەن باردىق. سىكتىۆكاردان يوسسەرگە دەيىن ماشينامەن باردىق. ىزدەگەن ەلدى مەكەنگە بارعان سوڭ، جەردىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن قاريالاردى ىزدەستىرىپ، بىرەۋىنە كەزدەسىپ، لاگەردى جانە ونداعى ۇلكەن زيراتتاردى ىزدەپ جۇرگەنىمىزدى ايتتىق. سودان قاريانىڭ ايتۋى بويىنشا جولدىڭ جيەگىمەن لاگەرگە اپاراتىن جولدى ىزدەپ كەلە جاتقانبىز. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ مەجەلى جەردەن ءوتىپ كەتسەك كەرەك. سودان ارتقا قايتامىز، العا جۇرەمىز - تابا الماي الەك بولدىق. ءبىر ۋاقىتتا جانىمداعى جۇرگىزۋشى «قاراڭىزدار، بۇركىت وتىر» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. ول بۇركىتتى كورىپ تاڭعالىپ تۇر. مەن بولسام «وتىرسا وتىرا بەرسىن، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الايىن» دەپ جاقىنداپ كەلىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدىم. ارتىما بۇرىلىپ جۇرەيىن دەسەم، اتام رامازاننىڭ بەيىتى تۇر. مەن بۇل جاعدايدى جاي عانا ءبىر سايكەستىك دەپ ويلاعان جوقپىن. ەگەر سول بۇركىت بولماعاندا، مەن سول ساپاردا اتامنىڭ بەيىتىن تابا الار ما ەدىم، بىلمەيمىن. بۇل ءدال ءبىر اللا تاعالانىڭ نۇسقاۋى ىسپەتتى بولىپ كورىندى. ونىڭ ۇستىنە، كىرپياز، تاۋ ەركەسى بۇركىت تە مۇنداي ورماندى جەردە انشەيىن جۇرمەس دەپ ويلادىم. مۇمكىن اتامنىڭ ارۋاعى قىرانعا اينالىپ ۇشىپ ءجۇر مە؟ - دەگەن وي كەلدى باسىما. اتامنىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا وتىرىپ، قۇران وقىپ، بەت سيپاعان سوڭ الگى بۇركىت ۇشىپ كەتتى. سودان ەلدەن الىپ بارعان اكەمنىڭ توپىراعىن سول جەرگە سالىپ، اتامنىڭ توپىراعىنان الىپ، تۋعان اۋىلىنا، بالاسى سامەتتىڭ جانىنا اكەلىپ قويدىم. مەن اكەمنىڭ اماناتىن ورىنداعانىما ءبىر قۋانسام، مۇراعاتتا ساقتالعان اتام تۋرالى ىسقاعازداردى كورسەتكەندە سولاردىڭ ىشىنەن اتامنىڭ ءوز كىناسىن مويىنداماعانى تۋرالى جازىلعان مالىمدەمەنى وقىپ توبەم كوككە جەتكەندەي بولدىم. بۇل مەن ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى جاعداي بولاتىن. ءوز ەلىنە دەگەن ىستىق سەزىمىن ەشتەڭەگە ايىرباستاماي، ءوزىن قۇربان ەتكەن ەرلىك ءىسى مەن ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقى ءۇشىن دە ماقتانىش جاعداي دەپ ويلايمىن.
جازىپ العان -
گۇلجانار امانتايقىزى
1937-38-جىلدارى 125 مىڭداي ادام رەپرەسسياعا ۇشىراسا، ونىڭ ىشىندە 25 مىڭعا جۋىعى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ماسكەۋ ارحيۆتەرىنەن العان «ادىلەت» قوعامىنىڭ بەرگەن تىزىمىندە 1938 جىلى اتىلعان 631 ادامنىڭ 80 پايىزى قازاقتىڭ ماڭداي الدى ازاماتتارى. الاش ارىستارى بولعان. تىزىمدە قاي ارىستىڭ قاي كۇنى زۇلىمدىقتىڭ قۇربانى بولعانى تۋرالى جازىلعان. ماسەلەن، 25 اقپان كۇنى سانجار اسفاندياروۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، سەيىتقالي مەندەشەۆ، ىزمۇقان قۇرامىسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ال 27 اقپاندا بەيىمبەت مايلين، ءىلياس قابىلوۆ وققا ۇشقان. سونىمەن بىرگە 28 اقپاندا وراز جاندوسوۆتىڭ كوزىن جويعان.
«جاس قازاق» گازەتى
