ەرىنبەگەننىڭ ەزۋىندە شاينالىپ، وركەنيەتتى «ءوربيتتىڭ» كۇيىنە تۇسكەن قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى ءماز ەمەس. «ءىشى پىسقان» دەپۋتات تا، ماڭگىرىپ جۇرگەن مينيستر دە، ءتىپتى «اۋىلدان شىققان» اتاعى دارداي اكىم دە، كوبىنەسە «ۇلتارالىق تەپە-تەڭدىكتى» ساقتاۋ ءۇشىن (؟) مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭەستىرىلگەن رەسمي تىلدە سويلەيدى. ۇيدە دە، تۇزدە دە. قازاق ەلىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل (ياعني، قازاق ءتىلى) تۋرالى داڭق پەن داقپىرت كوپ، ءپاتۋالى پىكىر دە كوپ، ايتىلىپ جاتقان. ءبارىمىز بىلەمىز. كوپ... كوپ... ناتيجە بىراق جوق. نەگە؟

ەرىنبەگەننىڭ ەزۋىندە شاينالىپ، وركەنيەتتى «ءوربيتتىڭ» كۇيىنە تۇسكەن قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى ءماز ەمەس. «ءىشى پىسقان» دەپۋتات تا، ماڭگىرىپ جۇرگەن مينيستر دە، ءتىپتى «اۋىلدان شىققان» اتاعى دارداي اكىم دە، كوبىنەسە «ۇلتارالىق تەپە-تەڭدىكتى» ساقتاۋ ءۇشىن (؟) مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭەستىرىلگەن رەسمي تىلدە سويلەيدى. ۇيدە دە، تۇزدە دە. قازاق ەلىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل (ياعني، قازاق ءتىلى) تۋرالى داڭق پەن داقپىرت كوپ، ءپاتۋالى پىكىر دە كوپ، ايتىلىپ جاتقان. ءبارىمىز بىلەمىز. كوپ... كوپ... ناتيجە بىراق جوق. نەگە؟

«ساياسات ساحناسىنداعى ويناپ جۇرگەن رولدەرى اقجەم» بولىپ، توزا باستاعان كەزدە كەيبىرەۋلەر (ماسەلەن، سۆويك، قۋانىشالين سياقتىلار) وزدەرىنىڭ «ءتىرى» ەكەندىكتەرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن كوكپارعا اينالعان قازاقتىڭ ءتىلىن اندا-ساندا دوداعا سالىپ قويادى. قازاقتىڭ ءوزى سياقتى، قازاقتىڭ ءتىلى دە كونبىس - مۇنى قازاقتان باسقانىڭ ءبارى ءبىلىپ العان. جيىرما جىلدا قازاق ءتىلىنىڭ جىرتىعىن جاماي الماعان حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» دەگەن قوعامدىق قوردىڭ يىعىنا شاپان جاۋىپ، ءوزىن «ماڭگىلىك مۇراعاتقا» شىعارىپ سالۋ كەرەك. سۆويك سياقتىلاردىڭ «ساعىزىنا» اينالعان قايران دا قايران قازاق تىلىنە قورعان بولا الماعان وسىناۋ قوعامنىڭ «زەينەت جاسىنا» وسى جەتكەنى - جەتكەن. ويتكەنى مۇنداعىلاردىڭ كوپشىلىگى پايعامبار جاسىنان اسىپ، «تەگىن تەڭگەگە» تىستەي قاتىپ قالعان. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، اتاقتارى دارداي اكادەميكتەرىمىز بەن پروفەسسورلارىمىزدىڭ «اككۋمۋلياتورلارى» وتىرعان. ول كىسىلەردى قوعامدىق جۇمىستارعا «جەككەننەن» تەسىك تەڭگە پايدا جوق قازاقتىڭ تىلىنە. مۇنداي قوعامداردان گورى شاحانوۆ پەن سارىم سياقتىلاردىڭ ەڭبەكتەرى سالماقتىراق، ءادىلىن ايتۋ كەرەك.

ورىستاردا «رۋسسكي شانسون» دەگەن ءبىر مۋزىكالىق اعىم بار. وسى اعىمنىڭ قازىرگى اندەرىنىڭ ىشىندە اتاقتى اسمولوۆ ايتاتىن: «...نە سىپ منە سول نا رانۋ، نە گوۆوري نا ۆزرىۆ... نە سىپ منە سول نا رانۋ، ونا ەششە بوليت...»، - دەگەن جولدارمەن قايتالانىپ ايتىلاتىن ءبىر ءانى بار. قازاقتىڭ تىلىنە بايلانىستى سۆويك دەگەن ساياساتكەردىڭ سوزدەرىن ەستىگەن كەزدە اسمولوۆتىڭ وسى ءبىر جولدارى ەسىمە ءتۇستى. وزىمىزشە ايتقاندا، ساياساتكەر «ەسكى جارامىزدىڭ اۋزىن تىرناپ» كەتتى. جاي تىرناپ قانا كەتكەن جوق، ەسكى جارامىزعا ەكىلەنە-ەكىلەنە تۇز سەۋىپ كەتتى. سوندا سۆويك بىلاي دەيدى: «... پريدەتسيا يسحوديت يز توي رەالي، چتو گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم ۆ كازاحستانە ياۆلياەتسيا رۋسسكي يازىك. ۆ توم چيسلە بلاگوداريا نەوبراتيمو سوستوياۆشەمۋسيا رۋسسكويازىچيۋ كازاحسكيح ەليت... ۆەد ي سامي پاتريوتى نەگودۋيۋت، چتو كازاحسكي نە ياۆلياەتسيا گوسۋدارستۆەننىم، ي چتو كازاحسكيە جە ۆلاستي گوۆوريات نا رۋسسكوم...»

مىنە، ءبارىمىز ءبىلىپ جۇرسەك تە، ەشكىم اشىپ ايتپايتىن، ەشكىمنىڭ اشىپ ايتقىسى كەلمەيتىن شىندىقتى سۆويكتىڭ كوزىمىزگە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتكەنى. شىندىقتى شىجعىرىپ تۇرىپ بەتىمىزگە باسقان ساياساتكەردىڭ سوڭىنان تاس لاقتىرىپ، ءار ءتۇرلى اڭگىمەمەن اۋرەلەگەنشە، ءتىل ماسەلەسىندە ءوزىمىز (ياعني قازاقتار) ناتيجە بەرەتىن ناقتى ىسكە كوشۋگە ءتيىسپىز. بىراق قالاي؟

سۆويك بىلاي دەپ «اقىل» ايتادى: «...دليا ناچالا ەگو (قازاق ءتىلىن ايتادى. م.م.) نادو دوۆەستي دو ۋروۆنيا مەجناتسيونالنوگو وبششەنيا...»

دۇرىس پا ايتىپ وتىرعانى؟ دۇپ-دۇرىس. الايدا ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن قالاسىندا قازاقستاندىقتار (قازاقتار دا) ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەسەدى. شىندىق پا؟ شىندىق بۇل دا. ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتتىك مەكەمەسىندە (جەكەمەنشىكتى ايتپاي-اق قويايىق، ويتكەنى ولاردى «ۇرىپ ولتىرەتىن» وكىمەت جوق) قاجەتتى قۇجاتىڭدى ورىس تىلىندە عانا «تەپ-تەز» الا الاسىڭ. شىندىق پا بۇل؟ ارينە شىندىق. عايىپتان تايىپ، قاجەت قۇجاتىڭ قولىڭا قازاق تىلىندە تيە قالاتىن بولسا، ونداعى ءورىپ جۇرگەن قاتەلەردەن كوزىڭىز قاراۋىتىپ، ءتىلىڭىز ساقاۋلانىپ قالادى. قازاقشا «گاپىرگەندە» بالاباقشانى ەسىڭە تۇسىرەتىن پرەمەر ءماسىموۆتى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ونىڭ ۇكىمەتىندەگىلەردىڭ توقسان پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مۇمكىن بولاتىنداي دارەجەدە مەڭگەرە الماعان. بۇل دا شىندىق. سۆويك ادەيى ايتىپ وتىرعان سياقتى: «قازاق ءتىلىن ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالدىرۋ كەرەك»، - دەپ، ويتكەنى بۇل مۇمكىن ەمەس قوي. ءدال قازىرگى تاڭدا. ويتكەنى كوشەدەگى كوك اتتىنى توقتاتىپ الىپ، «اينالايىن، قازاقشا سويلەشى» دەپ تالاپ قويا المايسىڭ. بۇل ماسەلەنى ناقتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تالايدان بەرى تالايىمىزدىڭ قاۋاشاعىمىزدى «قاڭعىرلاتىپ» كەلە جاتقان «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە كۇندەلىكتى قاجەتتىلىككە اينالۋعا ءتيىس» دەگەن ۇعىمدى زاڭدى تۇردە اينالىسقا ەنگىزۋ قاجەت. قاجەتتىلىك تۋىنداماي قازاقتىڭ ءتىلى، سۆويك ايتىپ وتىرعانداي، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە دە اينالا المايدى. وسىندايدا اۋەزحان قودار دەگەن ءبىر «قايراتكەردىڭ» جاقىندا عانا «تاريحتا قازاق قالسىن با، جوق الدە قازاقتىڭ ءتىلى قالسىن با؟» دەپ امەريكا اشقانداي بولعانى ەرىكسىز ەسىمىزگە تۇسەدى. نەگىزى، قودار سياقتىلاردى «قوعامدىق كەمەگە» ءالسىن-ءالسىن وتىرعىزا بەرۋ ۇردىسىنەن دەرەۋ باس تارتۋ قاجەت، ويتكەنى مۇندايلار سۆويك سياقتىلاردان ەكى ەسە قاۋىپتى. ۇلتىمىز ءۇشىن. «قازاق دەسەڭ، وزىڭە تيەدى» دەگەندەي، وسى جەردە جاسارال قۋانىشالين دەگەن «ساناسىنا ساۋلە تۇسپەي» جۇرگەن ساياساتكەردى دە ءسوزىمىزدىڭ سىراعىسىنا كەلتىرە كەتكەنىمىز دۇرىس شىعار. نەگە دەيسىز بە؟

جاڭاوزەن وقيعاسىن جاقسى پايدالانىپ، ساياسات ساحناسىندا «مەملەكەتتىك تۇلعا» دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن (دالىرەك ايتقاندا، كەيبىرەۋلەر كوتەرىپ جاتقان) كوزلوۆ دەگەن قوعام قايراتكەرى بار. «العا» دەگەن تىركەلمەگەن (تىركەلمەسە، قالاي پارتيا اتانىپ جۇرگەنىنە تاڭىم بار) پارتيانىڭ مويىندالماعان كوسەمى. «قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسۋگە بار» ساياساتكەر دەيدى ول تۋرالى كەيبىرەۋلەر. بىراق بۇعان مەنىڭ كۇمانىم بار، ويتكەنى ءومىر بويى قازاق ەلىندە تۇرىپ كەلە جاتىپ، سول قازاقتىڭ تىلىندە  «نان سۇراپ جەي المايتىن» كوزلوۆ، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، «تارىسى پىسكەن پارتيانىڭ تاۋىعى» بولىپ جۇرگەن بىرەۋ عانا. ءوزىمنىڭ «جەكەمەنشىك» وسىناۋ تىزىمىمە مەن مارچەنكو، شكولنيك، براۋن، دياچەنكو سياقتىلاردى دا «قولىم قالتىراماي» قوسا سالامىن. «مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدى» دەمەكشى، جاقىندا «ساياسات ساحناسىنداعى باستى رولدەردىڭ» بىرىنەن ءومىر بويى دامەتىپ كەلە جاتقان ساياساتكەر جاسارال قۋانىشالين «وزىمەن ءوزى الەك» بوپ جۇرگەن قايداعى ءبىر كوزلوۆتى ءوزىمىزدىڭ دانىشپان ابايىمىزبەن ءبىر قاتارعا قويىپ، تەڭەستىردى دە قويدى. «كوزلوۆ - ابايمەن تەڭ تۇرعان تۇلعا»، - دەدى. جاعىمپازدىق پەن نامىسسىزدىقتىڭ بۇدان وتكەن ءتۇرى بولا قويماس، ءوزىن ءوزى سىيلاي بىلەتىن ادام بالاسىندا. كۇپىرلىك بولماسىن، سوزبە-ءسوز كەلتىرە كەتەيىك: «...يا دۋمايۋ، چتو ۆلاديميرا كوزلوۆا موجنو سراۆنيت س اباەم كۋنانباەۆىم...» ال كەرەك بولسا! «ءولدىڭ، ماماي، قور بولدىڭ!» دەپ وسىندايدا ايتىلعان-اۋ شاماسى! ءوزى ايتىپ جۇرگەن «ناعىز قازاقتىڭ ناعىز قازاقشا» ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىنىندە قۋانىشاليننىڭ شارۋاسى جوق. مۇنىمەن دە توقتاماي، جاسەكەڭ: «...ۆلاديمير دولجەن زنات، چتو ەگو پوددەرجيۆايۋت ۆسە چەستنىە (؟) ليۋدي كازاحستانا»، - دەپ كۇيىس قايىرادى. دەمەك، قۋانىشاليننىڭ ويىنشا، كوزلوۆتىڭ پىكىرلەرىمەن كەلىسپەيتىندەردىڭ، كوزلوۆقا قولداۋ كورسەتكىسى كەلمەيتىندەردىڭ «نە چەستنىە ليۋدي» بولىپ شىققانى ما سوندا، قالاي-قالاي بولىپ كەتتى بۇل ءوزى؟

وسىنداي دا وسىنداي پىكىرلەرىنەن كەيىن ءوزىم ازداپ كادىمگىدەي قۇرمەت تۇتىپ جۇرگەن قۋانىشاليننىڭ «قۇدىعىنىڭ سۋىنىڭ» تازالىعىنا قاتتى كۇماندانىپ قالدىم. مۇنداي دا قازاق بولادى ەكەن-اۋ!

ال وسى كەزدە:

كوممۋنيستەر حالىقتىق پارتياسىنىڭ باسشىسى، ماجىلىسمەن ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ مىرزانىڭ اياق استىنان جاساعان مالىمدەمەسى قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگىن ويلايتىنداردىڭ ءبىرسىپىراسىن كادىمگىدەي ويلاندىرىپ تاستادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ بارلىعى (نكو - نەكوممەرچەسكيە ورگانيزاتسي، نپو - نەپراۆيتەلستۆەننىە ورگانيزاتسي) شەت ەلدەردىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرىنە جۇمىس جاسايتىن «شپيوندار» كورىنەدى. نە بيلىكتە ەمەس، نە وپپوزيتسيادا ەمەس - ايتەۋىر بەيتاراپ پوزيتسيانى «ەرتتەپ ءمىنىپ العان» كوممۋنيستەردىڭ كوسەمىنىڭ مالىمدەمەسى شىنىندا دا وي جۇگىرتىپ، شۇقىلاپ تەكسەرىپ كورۋگە بولاتىنداي-اق ءبىر نارسە سياقتى. ايتقاندارىنىڭ جانى بار، ويتكەنى سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ جاڭا قابىلدانعان ءبىر زاڭىندا كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ بارلىعىن «شەت ەلدەردىڭ اگەنتتەرى» دەپ تاسقا باسقانداي تاڭبالاپ تاستاعان.

ناقتى ەمەس مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ سانى جەتى جۇزگە (!) جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن «انا تىلىنەن ادا بولعان» (قازاق تىلىنەن) ايەل ادامدار باسقارادى. الەكەدەي جالاڭداماسا دا، وسىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ انىق قازاق ەلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس جاسامايتىنى ايدان انىق. ال ەندى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ءۇشىن ءتىل پروبلەماسى ولاردىڭ تاياۋ بەسجىلدىقتاعى جوسپارلارىندا جوق. مۇنى كەز كەلگەن نپو-نىڭ ءىس-قاعازدارىنان-اق انىق بايقاۋعا بولادى. نەگىزى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى «جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي» بىردەن قاپتاپ كەتكەن نپو-لاردىڭ ناقتى نەمەن اينالىساتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. ەلىمىزدە نپو تۋرالى «قول-اياعى ءبۇتىن» بىرىڭعاي زاڭ تارماقتارى دا جوق. سىرتتان قارجىلاندىرىلىپ، سىرتتاعىلارعا قىزمەت ەتەتىن نپو-لاردىڭ دەنى دەموكراتيانىڭ تەرىسىن جامىلىپ الىپ، كوممۋنيست كوسارەۆ ايتقانداي، شپيوندىقپەن اينالىسىپ جۇرمەگەنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. نپو دەمەكشى، اقش ەلشىلىگىنىڭ سايتىندا وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ مىناداي تۇسىنىكتەمەسى بار: «...يستوچنيكوم فينانسيروۆانيا امەريكانسكيح نپو موگۋت ستات چاستنىە گراجدانە (امەريكانتسى يلي ينوسترانتسى), چاستنىە نەكوممەرچەسكيە ورگانيزاتسي، بلاگوتۆوريتەلنىە وبششەستۆا، ا تاكجە گرانتى، ۆىدەلياەمىە فەدەرالنىم پراۆيتەلستۆوم يلي پراۆيتەلستۆامي وتدەلنىح شتاتوۆ يلي مەستنىمي ۆلاستيامي». مىنە، وسىلاي. ايتپاقشى، بۇلارداعى نپو-لاردى شەت ەل ۇكىمەتى قارجىلاندىرا ما، جوق الدە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قارجىلاندىرا ما، ولارعا ءبارىبىر، امەريكا زاڭى بويىنشا مۇنداي ماسەلەلەرگە تىيىم سالىنباعان، تەك ولاردى تەرروريستىك توپتار عانا قارجىلاندىرماسا بولعانى. بۇل - بىرىنشىدەن دەسەك، ەكىنشىدەن - اقش-تىڭ 1938 جىلى شىققان «شەت ەلدىك اگەنتتەر تۋرالى» زاڭىندا تايعا تاڭبا باسقانداي بىلاي دەپ كورسەتىلگەن ەكەن: «...شەت ەل ازاماتى امەريكا تەرريتورياسىندا نپو اشىپ، ليتسەنزيا الۋعا قۇقىلى. الايدا نپو اشقان جەكە تۇلعا نەمەسە ۇيىم (امەريكالىق بولسىن نەمەسە شەت ەلدىك بولسىن - ءبارىبىر) اقش-تىڭ ادىلەت مينيسترلىگىندە تىركەۋدەن ءوتىپ، تىركەۋ بارىسىندا ءوزىنىڭ شەت ەلدىك جۇمىس بەرۋشىسىنىڭ، ءوزىنىڭ شەت ەلدىك قارجىلاندىرۋشىسىنىڭ اتى-ءجونىن اشىق كورسەتۋگە ءتيىستى.  مۇنداي اشىق كورسەتىلۋگە ءتيىستى ماسەلەلەردىڭ تىزىمىندە بولۋعا ءتيىستى تاعى ءبىر ماسەلە - جەكە تۇلعا نەمەسە ۇيىم ءوزىنىڭ شەت ەلدىك جەتەكشىلەرىمەن بايلانىسى تۋرالى، ارقيلى ەسەپ-قيساپ قۇجاتتارى تۋرالى دا كوپشىلىككە حاباردار ەتىپ وتىرۋعا مىندەتتى. قاراپ وتىرساق، امەريكالىق زاڭنىڭ تالابى «تاپ-تۇيناقتاي»، الگى جەكە تۇلعا نەمەسە ۇيىمعا قالاي بولسا سولاي، «وڭعا-سولعا» بۇرىلا بەرۋگە مۇمكىندىك بەرە قويمايدى ەكەن. رەسەيلىك مەمدۋما دەپۋتاتتارى دا نپو تۋرالى زاڭ جوباسىن ازىرلەگەن كەزدە ءدال وسى امەريكالىق زاڭدى نەگىزگە العانعا ۇقسايدى. ال بىزدە شە؟

بىزدە - بارداك، جالپاق تىلمەن ايتاتىن بولساق. بىزدەگى نپو-لاردىڭ «شپيونى» قايسى، «شپيون» ەمەسى قايسى - ادام ءتۇسىنىپ بولمايدى. بۇل جەردە ارينە، كوسارەۆتىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق قويۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر ءتارىزدى، كوسارەۆكە كۇلمەۋ كەرەك. ءدال وسى ماسەلەدە.

قىسقاسى، ءومىرى جىرلانىپ بىتپەيتىن قازاقتىڭ ءتىلى تۋرالى دا، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ «شپيوندارى» تۋرالى دا از-ماز اڭگىمە قىلعان بولدىق، تىڭدار قۇلاق بولسا. سۆويكتى دا سىلكىلەگەن بولدىق. ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم سۆويكتى، سۆويك ارقىلى تۇياقباي، ءابىلوۆ، قوسانوۆ سياقتى سوتسيال-دەموكراتتاردى دا «قىلقىندىرۋعا» كوشتى. جالپى، قانداي ماسەلەدە بولسىن... اسىرەسە ۇلت ماسەلەسىندە «تۋىسقانىن دا تانىماي» تىك كەتەتىن سارىم مىرزانىڭ باق بەتتەرىندەگى سۆويككە قاتىستى ساراپتامالارى «سەزىمى باردىڭ سىلكىنىسىن» تۋعىزارى ءسوزسىز. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق، ءتىل تارتىسىنىڭ جەكپە-جەگى ەندى باستالعانعا ۇقسايدى.

«حالىق ءسوزى» گازەتى