وتكەن ايدا تاجىكستاننىڭ باداحشان اۆتونومياسىندا سودىرلار وكىمەتتىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىن ءولتىرىپ، ارتىنان قارۋلى قاقتىعىس جاساپ، تاجىك بيلىگىنىڭ دەگبىرىن ۇشىرعان بولاتىن. بۇلىكتى بەيبىت تۇردە شەشكىسى كەلگەن دۋشانبە سوڭىنان قارۋلى قاقتىعىستىڭ ارتىندا يسمايليا اعىمى تۇرعانىن رەسمي تۇردە حابارلادى. بۇلىكتى ۇيىمداستىرعان دالا كومانديرى باداحشاندى ءبولىپ اكەتۋ ارەكەتىن يسمايليا جەتەكشىسى اگا حاننىڭ پارمەنىمەن جۇزەگە اسىرعاندىعىن ناقتى مويىندادى. اتالمىش يسمايليا ۇيىمىنىڭ الماتى وبلىسىنىڭ تەكەلى قالاسىنان ۋنيۆەرسيتەت اشىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، باداحشانداعى سەپاراتيستىك بۇلىكتىڭ ەرەتڭ ەلىمىزدە قايتالانباسىنا ەشكىم كەپىل بولا المايدى. سونىمەن، يسمايليتتەر دەگەن اعىم نەسىمەن قاۋىپتى؟

ادەپكىدە، حز.الي (ر.ا) جانە ونىڭ تاڭداۋلى ۇرپاقتارى عانا حاليف بولۋعا لايىقتى دەگەن ساياسي ۇستانىمعا وراي، سۋننيتتەردەن ءبولىنىپ شىقققان شيتتەر، كەيىن كەلە ءوز ىشىنەن شىققان عۋلات (جامانشىلىقتا اسىرا سىلتەۋشى، جاقسىلىقتا كەرتارتپا) توپتاردىڭ نەگىزسىز كوزقاراستارىنا بايلانىستى، حاق جولىنان (ديني-ۋاسيت) اۋىتقىپ، اقيقاتتان اجىراي باستادى. شيتتىك توپتاردىڭ پايعامبارىمىز س.ع.ا-نىڭ كىندىگىنەن تاراعان (اھلي ۆايت) ەرەكشە تۇلعالاردى ۇلى يمام ساناۋى، ولاردىڭ ءوز ىشىنەن سان تاراۋعا بولىنۋىنە اكەپ سوقتى. قىزىلباستاردىڭ قاتارىنداعى يسمايليا قاۋىمداستىعى دا عۋلات توپتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

وتكەن ايدا تاجىكستاننىڭ باداحشان اۆتونومياسىندا سودىرلار وكىمەتتىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىن ءولتىرىپ، ارتىنان قارۋلى قاقتىعىس جاساپ، تاجىك بيلىگىنىڭ دەگبىرىن ۇشىرعان بولاتىن. بۇلىكتى بەيبىت تۇردە شەشكىسى كەلگەن دۋشانبە سوڭىنان قارۋلى قاقتىعىستىڭ ارتىندا يسمايليا اعىمى تۇرعانىن رەسمي تۇردە حابارلادى. بۇلىكتى ۇيىمداستىرعان دالا كومانديرى باداحشاندى ءبولىپ اكەتۋ ارەكەتىن يسمايليا جەتەكشىسى اگا حاننىڭ پارمەنىمەن جۇزەگە اسىرعاندىعىن ناقتى مويىندادى. اتالمىش يسمايليا ۇيىمىنىڭ الماتى وبلىسىنىڭ تەكەلى قالاسىنان ۋنيۆەرسيتەت اشىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، باداحشانداعى سەپاراتيستىك بۇلىكتىڭ ەرەتڭ ەلىمىزدە قايتالانباسىنا ەشكىم كەپىل بولا المايدى. سونىمەن، يسمايليتتەر دەگەن اعىم نەسىمەن قاۋىپتى؟

ادەپكىدە، حز.الي (ر.ا) جانە ونىڭ تاڭداۋلى ۇرپاقتارى عانا حاليف بولۋعا لايىقتى دەگەن ساياسي ۇستانىمعا وراي، سۋننيتتەردەن ءبولىنىپ شىقققان شيتتەر، كەيىن كەلە ءوز ىشىنەن شىققان عۋلات (جامانشىلىقتا اسىرا سىلتەۋشى، جاقسىلىقتا كەرتارتپا) توپتاردىڭ نەگىزسىز كوزقاراستارىنا بايلانىستى، حاق جولىنان (ديني-ۋاسيت) اۋىتقىپ، اقيقاتتان اجىراي باستادى. شيتتىك توپتاردىڭ پايعامبارىمىز س.ع.ا-نىڭ كىندىگىنەن تاراعان (اھلي ۆايت) ەرەكشە تۇلعالاردى ۇلى يمام ساناۋى، ولاردىڭ ءوز ىشىنەن سان تاراۋعا بولىنۋىنە اكەپ سوقتى. قىزىلباستاردىڭ قاتارىنداعى يسمايليا قاۋىمداستىعى دا عۋلات توپتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

زادىندا، يسمايليا اعىمىن «جافار اس-سادىق قايتىس بولعاننان كەيىن ء(ول. 765 ج) «يمام» ونىڭ ۇلى يسمايل بولۋعا ءتيىستى، سونداي-اق، يسمايل ولگەن جوق، ول ابباسيتتەردەن جاسىرىنعاندىقتان، عايىپ بولدى»، - دەپ بىلەتىن توپ وكىلدەرى قالىپتاستىردى. سول كەزدەگى مانسۇر ءحاليفتىڭ ماديناعا تاعايىنداعان اكىمى يسمايلدىڭ ءتىرى ەكەنىنە كۋا بولعانىن العا تارتىپ، ءبازبىر جاقتاۋشىلارى يسمايلدى «عايىپ يمام» دارەجەسىنە كوتەرسە، وسى توپتىڭ كەلەسى ءبىر وكىلدەرى «يسمايلدى ءولدى» دەپ قابىلداپ، ونىڭ ورنىنا بالاسى مۇحاممەدتىڭ يمام بولعانىن جاقتادى. مۇحاممەدتىڭ يمامدىعىن جاقتاۋشىلار كەيىن يسمايليادان ەنشىسىن الىپ، مۋباراكيا اعىمىن قۇردى. ال، «يمام العاشقىدا جاسىرىنىپ، سوڭىنان ءساتى تۋعان كەزدە پايدا بولىپ، دۇشپاندارىمەن كۇرەس جۇرگىزەدى» دەگەن پىكىردى ۇستانۋشىلار يسمايليادان ءبولىنىپ باتىنيا اعىمىن قالىپتاستىردى (مۇحاممەد ب. ابدۋلكەريم اش-شاحريستاني. «ال-ميلەل ۆەن-نيحال» (دىندەر جانە مازحاپتار تاريحى) 152-153 ب.).

يسمايل جافار اس-سادىقتان كەيىنگى جەتىنشى يمام سانالعاندىقتان، يسلام تاريحىندا بۇل اعىم «جەتىنشىلەر» ء(سابينا) دەپ تە اتالادى. ءاسىلى، يسمايليا اعىمىن يسمايلدىڭ ەڭ جاقىن دوسى ءابۋل حاتتاب قۇردى. يسمايل قايتىس بولعاننان كەيىن ء(ول. 774 ج) ونىڭ ۇلى مۇحاممەدتىڭ توڭىرەگىنە توپتانعان يسمايليا اعىمىنىڭ وكىلدەرى وزدەرىنە جەتەكشى رەتىندە ءابۋل حاتتابتى سايلادى. ودان كەيىن بۇل اعىمعا ءمايمۇن ءال-كادداح پەن بالاسى ابدۋللاھ (784 ج) جەتەكشىلىك جاسادى. وسى كەزدەن باستاپ يسمايليا اعىمى كونە دىندەر مەن گرەك فيلوسوفياسىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراي باستادى (مۇحاممەد ب. ابدۋلكەريم اش-شاحريستاني. «ال-ميلەل ۆەن-نيحال» (دىندەر جانە مازحاپتار تاريحى) 152-153 ب.).

يسمايليا اعىمىنىڭ وكىلدەرى ۇلى جاراتۋشىنى ءبىر، مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ)-دى اللانىڭ ەلشىسى، سونداي-اق، حز. ءاليدى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نىڭ مۇراگەرى دەپ بىلەدى. وزدەرىنىڭ يسلاممەن ۇيىسپايتىن پىكىرلەرىن حالىققا قابىلداتۋ ءۇشىن حز. الي مەن «احلي ۆايتتىڭ» (مۇحاممەد س.ع.ا-نىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاق) بەدەلىن پايدالانادى. وسى تۇسىنىك ولاردىڭ سەنىم نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى سانالادى (پر. در. سابري حيزمەتلي، مازحاپتار تاريحى. 15 ب.).

ءتىپتى، يمامنىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگىنىڭ جوعارى بولعانى سونشالىقتى، يمامنىڭ ءاربىر ايتقانى شاريعات ۇكىمدەرى رەتىندە قاراستىرىلىپ، اسىرەسە، مۇحاممەدتىڭ يمامدىعى كەزىندە يمامعا مويىنسۇنۋ ءۋاجىپ سانالدى. يسمايليتتەردەگى «ماكتۋم» جانە «ماستۋر» (ساقتانۋ) سالتى، ياعني، جاسىرىنۋ (تاقيا: قاشان ءساتتى كەزەڭ تۋعانشا پوزيتسيانى اشىپ كورسەتپەۋ) ءداستۇرى دە مۇحاممەدتىڭ يمامدىعى كەزىندە پايدا بولدى. ولار: «جاسىرىنۋشىلىق يمامنىڭ بيلىگىنە كەدەرگى كەلتىرمەيدى»، - دەپ ءبىلدى. مۇحاممەد ءال-ماكتۋمنان كەيىن ونىڭ ۇلى جافار ءال-مۋسسادىق يسمايليا اعىمىنا يمامدىق جاسادى. بۇدان كەيىن مۇحاممەد ءال-حابيب، ودان كەيىن سولتۇستىك افريكانى بيلەگەن مۇحاممەد ءال-ماحدي يمام بولدى

يسمايليا اعىمى ەسكى مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعانى سونشالىقتى، يسلام نەگىزدەرىنە مۇلدە قاراما-قايشى قاعيدالاردى ۇستانۋشى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن يسمايليانىڭ اتىن جامىلعان ءتۇرلى توپتار پايدا بولدى. اسىرەسە، يسمايليا اعىمىنا ءۇندى ءبراحمانيزمى، يشراك فيلوسوفياسى، بۋددا ءدىنى، ەسكى يران سەنىمدەرى قاتتى اسەر ەتتى.

وزگە شيتتىك مازحاپتاردان يسمايليانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى جاسىرىنۋشىلىققا (تاكيە) تىم قاتال كوڭىل ءبولۋى ەدى. ولاردىڭ جاسىرىنۋشىلىعى ۇدەگەن سايىن، يسلامنان اۋىتقۋشىلىعى دا ارتا ءتۇستى. ءتىپتى، ولار جازعان حاتتارى مەن شىعارمالارىنا دا اتتارىن جازبايتىن. مىسالى، يسمايليا اعىمىنىڭ ەڭ نەگىزگى وقۋلىقتارىنىڭ ءبىرى «يحۆان-ي سافا ريسالاسىنىڭ» اۆتورى بەلگىسىز.

اعىمنىڭ ىشىنەن ءبولىنىپ مۋباراكيا، باتىنيا، حاششاسىنيا، نيزاريا، مۋستاميا دەگەن توپتار دا بار. بۇل توپتاردىڭ پايدا بولۋىنا نەگىزىنەن يسمايليا وكىلدەرىنىڭ وزگە شيتتىك اعىمدار سەكىلدى ءاربىر كورىنگەن نارسەنىڭ ءبىر قۇپيا سىرى بولادى دەپ، ءتۇرلى پىكىرلەردى ۇستانۋى سەبەپ بولدى.

مىسىرلىق زەرتتەۋشى مۇحاممەد ءابۋ زاحرا يسمايليا اعىمىنىڭ پىكىرلەرىن بىلايشا جىكتەيدى:

1. يلاھي نۇر، ياعني، اللاھ-تاعالا قالاۋى تۇسكەن يمامدارعا وزىنەن ءبىر بولىك نۇر بەرگەن. يمامداردى وسى يلاھي نۇرمەن حالىقتان ۇستەم ەتەدى. ول ۇستەمدىك ولاردىڭ بىلىمىمەن ولشەنەدى، ياعني، شاريعات ۇكىمدەرىن ءدال بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

2. يمامنىڭ تانىمال ادام بولۋى شارت ەمەس. تۇلعاسىن جاسىرعان ادام دا يمام بولا الادى. يمامعا مويىنسۇنۋ ءۋاجىپ. يمام دەگەنىمىز ادامدارعا اقيقات جولدى نۇسقاعان - ماحدي. ول ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتتا جەر بەتىنە ورالىپ زۇلىمدىقپەن كۇرەسىپ، ادىلەت ورناتادى.

3. يمام ەشبىر ادامنىڭ الدىندا جاۋاپتى ەمەس. ەشقانداي ادامنىڭ دا يمامنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن قاتە تابۋعا قۇقىلى ەمەس، قايتا، يمامنىڭ ءاربىر ىسىندە جاقسىلىقتىڭ بولاتىندىعىنا سەنۋى كەرەك. ويتكەنى، يمام ادامداردىڭ اقيقاتپەن قاۋىشۋىنا دانەكەر بولا الاتىن تۇلعا. وسىعان بايلانىستى، يسمايليانىڭ كەيبىر وكىلدەرى يمامنىڭ يسمات (كۇناسىز) سيپاتىندا عۇمىر كەشەتىنىنە كەپىلدىك بەردى (مۇحاممەد ءابۋ زاحرا. يسلامدا ساياسي، يتيكادي، فىكھي مازحاپتار تاريحى. 60-61 ب.).

العاشقى ءجۇز ەلۋ جىلدىق تاريحىندا يمامدارىنىڭ جاسىرۋىنا بايلانىستى، يسمايليا اعىمىن بەلسەندى ۇگىت جۇرگىزۋشىلەرى باسقاردى. ۇگىت جۇرگىزۋشىلەر كۋفا، يەمەن، يراك جانە سولتۇستىك افريكا وڭىرلەرىندە ءوز پىكىرلەرىن تاراتۋدى قولعا الدى. باحرەيندەگى يسمايليا وكىلدەرى وسى ولكەنىڭ ساياسي بيلىگىن قولىنا الىپ، كارماتي مەملەكەتىن ء(ىح-ح عاسىر) قۇردى. ولار زۇلىمدىق پەن الىمجەتتىك ورىن العان بۇل دۇنيەگە ادىلەت ورناتۋشى «ماحدي» (حاديس بويىنشا ماحدي دەگەنىمىز اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ)-مەن اتتاس جانە ونىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتان شىعۋشى كۇرەسكەر ۇلى يمام. بىراق، ماحدي جونىندەگى عۇلامالاردىڭ كوزقاراسى بىردەي ەمەس. شيتتىك توپتار كوبىنە ءماحديدى ساياسي جەتەكشى

دەپ بىلسە، سۋننيتتەر اقيقات جولدى نۇسقاۋشى رۋحاني تۇلعا دەپ تانيدى. ال، يبن حالدۋن ماحدي جونىندەگى دەرەكتى ءالسىز جەتكىزىلگەن حاديستەردىڭ قاتارىنا جاتقىزادى) كەلەدى دەپ حالىقتى سەندىرىپ، ءوز سەنىمىنىڭ اياسىن ۇلعايتۋعا كۇش سالدى. يەمەن مەن سولتۇستىك افريكادا دا يسمايليا پىكىرلەرى قانات جايىپ، وسىندا فاتيميتتەر مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا تۇرتكى بولدى. يسمايليتتەر مىسىردا ءال-اسقار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، كايردى وزدەرىنە استانا ەتتى. بۇلىكشى بۇل اعىم 1171 جىلى ايۋبيلەر تاراپىنان جويىلعانمەن، فاتيميتتەر مەملەكەتى ۇزاق ۋاقىت يەمەن، مىسىر، سيريا، حيزاج، سولتۇستىك افريكانىڭ ماڭىزدى بولىگىن وزىنە باعىندىردى.

ءال-مۋتانسىردىڭ حاليفالىعى كەزىندە يسمايليتتەر (1036-1094) نيزاري جانە مۋستامي توبى بولىپ ءبولىندى. وسى اعىمنىڭ بەلسەندى وكىلى سانالعان حاسان سابباح نيزارلاردىڭ يمامدىعىنا قولداۋ كورسەتىپ، يەمەندە نيزارلاردىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە كۇش سالىپ، كوپ ۇزاماي نيزار كوتەرىلىسشىلەرى يەمەندە تاۋەلسىز ءوز يەلىكتەرىن قۇرا الدى. الايدا، كەيىن يەمەندە شيتتىك زايديا مازحابى ۇستەمدىك ورناتتى.

دەگەنمەن، نيزاريا وكىلدەرى ءوز پىكىرلەرىن الەمنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنا تاراتا الدى. ۇندىستانداعى باحرا دەپ الاتىن توپ وسى نيزارلاردان تارايدى. نيزاريا باسشىسى حاسان سابباح يراندا ءوز پىكىرلەرىن ناسيحاتتاپ، 1090 جىلى كازۆين ولكەسىندەگى الامۋت قالاسىن باسىپ الىپ، يراننازاري يسمايليا مەملەكەتىن قۇردى. سونداي-اق، نيزاريا پىكىرلەرى انادولى، سيريا، يراك ولكەلەرىنە دە كەڭىنەن تارالعان (پر. در. سابري حيزمەتلي، مازحاپتار تاريحى.15 ب.).

يسمايليا تاريحىندا العاش رەت «اگاحان» دەگەن اتاقتى يران بيلەۋشىسى فاتح-الي شاح (1797-1834) ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى حاسان-اليگە تارتۋ ەتتى. حاسان-ءاليدىڭ بۇل اتاقتى الۋىنا ونىڭ تىكەلەي پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نىڭ ۇرپاعى بولۋى سەپتىگىن تيگىزدى. الايدا، مۇحاممەد شاحتىڭ تۇسىندا اگاحان ءى-ءشىنىڭ يران بيلىگىن كۇشپەن تارتىپ الامىن دەگەن ارەكەتى اشكەرەلەنىپ، ول 1840 جىلى بومبەيگە قاشتى. ۇندىستانداعى اعىلشىن بيلەۋشىلەرى اگاحان ءى-ءشىنى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، وعان «ۇلى دارەجەلى» دەگەن اتاق بەردى. حاسان-الي اگاحان ءى-ءشى 1881 جىلى قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا ۇلى الي-شاح اگاحان ءىى وتىردى. اگاحان ءىى اعىلشىن ۇكىمەتىمەن تاتۋ بولۋمەن قاتار، يراننىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى ناسرەددين شاحتىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنىپ، سول داۋىردەگى ساياسي بيلەۋشىلەرمەن بەيبىت قاتىناس جاسادى. الي-شاح اگاحان ءىى 1885 جىلى قايتىس بولىپ، يسمايليا تاعىن ونىڭ ۇلى سۇلتان سەر مۇحاممەد شاح يەمدەندى. سۇلتان سەر مۇحاممەد شاحتىڭ اگاحاندىعى كەزىندە يسمايليتتەر ساياسي ىستەرگە بەلسەنە ارالاستى. اگاحان ءىىى ۇندىستانداعى «مۇسىلمان ليگاسىنىڭ» پرەزيدەنتى بولىپ سايلانىپ، ول ءۇندىستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسۋىمەن بىرگە، پاكىستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىنە دە قىزۋ قولداۋ ءبىلدىردى. اگاحان ءىىى باتىس الپاۋىتتارىمەن دە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. ول انگليا حانشايىمى ۆيكتوريامەن ەتەنە جاقىن ارالاستى. اگاحان ءىىى-ءتىڭ ايەلدەرى يتاليان جانە فرانتسۋز ۇلتىنان ەدى. ال، سۇلتان سەر مۇحاممەد شاحتىڭ ۇلى يسمايليتتەردىڭ قازىرگى باسشىسى كاريم ءال-حۋسەين اگاحان IV 1936 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ول يسمايليتتەردىڭ 49-ءشى يمامى سانالادى. ول يسمايليتتەر يماماتىن 40 جىلدان بەرى باسقارىپ كەلەدى. قازىر، اگاحان IV فرانتسيادا تۇرادى.

يسمايليا قاۋىمداستىعى بۇگىنگى تاڭدا ازيا مەن ەۆروپا جانە افريكانىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىندەگى سۇيەكتى ءدىني اعىمداردىڭ ءبىرى سانالادى. اگاحان IV-ءتىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا يسمايليتتەردىڭ سانى بۇگىنگى تاڭدا الەم بويىنشا 13 ملن ادامعا دەيىن جەتىپ وتىر.

قىزىلباستارعا ءتان «يمامنىڭ» (حاليف) تەك «اھلي ۆايتتان» بولۋىن ۇندەيتىن يسمايليتتەردىڭ شاريعاتقا قايشى كوپتەگەن تۇسىنىكتەرى بار. سابري حيزمەتليدىڭ پىكىرىنشە يسمايليتتەر رامازان ايىندا اۋىز بەكىتىپ، زەكەت پەن حاجىلىقتى اتقارعانمەن، كۇنىنە ءۇش رەت ناماز وقيدى جانە جۇما نامازىن وقىمايدى. يسمايليا وكىلدەرىنىڭ

كوزقاراسىنشا كەز-كەلگەن ادام ولاردىڭ يمامدارىنا مويىنسۇنسا عانا مۇسىلمان بولا الادى. ال، يسمايليانىڭ يمامىن قابىلداماسا، وندا ول ادامنىڭ ءاربىر ادال ءىسى حارام دەپ تابىلىپ، كەرىسىنشە، يمامدى قابىل ەتكەندەرگە ءاربىر نارسە ادال سانالادى. سونداي-اق، يسمايليا وكىلدەرى ءدىني ۇكىمدەردە قۇپيا ۇعىمدار بار دەپ، ودان ءارتۇرلى فيلوسوفيالىق ماعىنالار شىعارۋعا قۇشتار. جالپى، اداسقان بۇل اعىمنىڭ وكىلدەرى تەوريالىق تۇرعىدان يسلام ۇكىمدەرىن قابىلداعانمەن، ءىس جۇزىندە ورىنداۋعا اسا ءمان بەرمەيدى. رۋحاني جانە ساياسي جەتەكشىلەرى ناماز عيباداتىن قىلمايدى. يسلام الەمىندە حۋرافالار (دىندە جوق نارسەلەردى ويدان شىعارۋ) مەن يسرايليات (ەسكى دىندەردىڭ، اسىرەسە، يۋدا ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارى) ۇعىمدارىن مۇسىلمان مادەنيەتىنە كىرگىزىپ، وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن كەيدە انارحيا جانە تەررورلىق ءىس-ارەكەتتەرمەن جۇزەگە اسىرادى. ءتىپتى، ەسىرتكى مەن مافيا جانە ايەلدەردى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانادى (پر. در. سابري حيزمەتلي، مازحاپتار تاريحى. 14-15 ب.).

زەرتتەۋشىلەردىڭ يسمايليتتەر حاقىنداعى پىكىرى تەرىس بولعانىمەن، كارىم اگا حان ءىۇ-ءشى قاۋىمداستىقتىڭ ميسسياسىن زاماناۋي تەحنولوگيامەن جۇمىس جاساۋعا بەيىمدەپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ اعىمعا دەگەن سىني كوزقاراسىن وزگەرتۋگە كۇش سالىپ كەلەدى. اسىرەسە، يسمايليتتەر ەسىرتكىگە قارسى كۇرەس، جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ، ايەل تەڭدىگى، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا باسىمدىق بەرۋىمەن ەرەكشەلەنىپ، الەمدىك ءتۇرلى ساياسي كۇشتەردىڭ قولداۋىنا يە بولۋدا.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە يسمايليتتەر العاش رەت 1998 جىلى الماتى قالاسىندا ەسىرتكىگە قارسى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە دەمەۋشىلىك جاساپ، بۇۇ-نىڭ سەمەي ايماعى بويىنشا جۇرگىزىلگەن وڭالتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا دا قارجىلىق كومەك كورسەتۋمەن كوزگە ءتۇستى. ىلە-شالا كارىم اگا حان ءىۇ-ءشى ورتا ازياداعى تاۋلى ايماق تۇرعىندارى كوپتەگەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا تاپ بولعاندىقتان، حالىقتىڭ تاۋلى وڭىرلەردەن جاپپاي كوشۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا وسى ايماقتاردىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن جانە وسى سالا بويىنشا ماماندار وقىتۋمەن تىكەلەي شۇعىلداناتىن ۋنيۆەرسيتەت اشۋدى ۇسىندى. ءسويتىپ، اگا حان ءىۇ-ءشى 2000 جىلى استاناعا كەلىپ، سول جولى يسمايليتتەر يماماتى مەن قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان ەلدەرى باسشىلارى ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇگىنگى كۇنى وسى كەلىسىمشارتتىڭ نەگىزىندە تاجىكستاننىڭ حوروگ، قىرعىزستاننىڭ نارىن، قازاقستاننىڭ تەكەلى كەنتىنەن يسمايليتتەر يماماتىنىڭ وقۋ ورداسىنىڭ قالاشىعى تۇرعىزىلىپ جاتىر. تەكەلى كەنتىندەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قالاشىعى 3400 ستۋدەنت جانە 400 ادامدىق پروفەسسور-وقىتۋشىعا لايىقتالىپ سالىنۋدا. اقپارات كوزدەرىندەگى دەرەكتەرگە قاراعاندا كارىم اگا حان ءىۇ-ءشى تەكەلىدەگى وقۋ ورنىنىڭ قالاشىعىن تۇرعىزۋعا 250 ملن دوللار قارجى قۇيعان كورىنەدى.

يسمايليتتەر وسىلايشا قايىرىمدىلىق باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن قاۋىمداستىق بولىپ كورىنەگەنمەن، ءاسىلى، قازاقستان مۇددەسى ءۇشىن كەز-كەلگەن شيتتىك اعىم قاۋىپتى سانالادى. سەبەبى، سۋننيتتەر مەن شيتتەردىڭ ءبىر ارنادا باسى توعىسىپ، بەيبىت عۇمىر كەشەتىنىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل پىكىرىمىزگە تولعاۋى توقسان تاريحتان ونداپ ەمەس، جۇزدەپ مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ءارى-بەرىدەن سوڭ يسمايليتتەردىڭ قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارى، قاۋىمداستىقتىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان «تاكيە» (شىنايى پيعىلىن جاسىرۋ) ءادىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق، يسمايليتتەردىڭ «ماحدي» تۇسىنىگىنىڭ تەك ءدىني ەمەس، ساياسي سيپاتى باسىم. اعا حاندار بولسا، «ماحدي» مەن قاۋىمداستىقتى بايلانىستىرۋشى دانەكەر تۇلعا سانالادى. جالپى، يسلام الەمىندە يسمايليتتەر توڭكەرىسشىلدىك سيپاتى باسىم (ماحديليك توڭكەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە فاتيميتتەر، كارماتي، يراننازاري مەملەكەتتەرى پايدا بولدى) شيتتىك اعىم دەپ سانالادى. ال، باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ يسمايليتتەردى قارجىلىق تۇرعىدان قولداۋىنىڭ سەبەبى، يسلامنىڭ تۇتاستىعىنا جارىقشاق ءتۇسىرۋ ءۇشىن رەاكتسيالىق سيپاتقا يە مۇنداي اعىمداردى ءوز مۇددەسىنە تيىسىنشە پايدالانعىسى كەلەدى. سوندىقتان، كەشەگى قوساق اراسىندا ميلليونداعان مۇسىلماننىڭ جازىقسىز كوز جۇمۋىنا سەبەپ بولعان يران-يراك قاسىرەتى باسىمىزعا كەلمەسىن دەپ تىلەسەك، ەلىمىزدە شيتتىك

توپتاردىڭ قويۋلانا ءتۇسۋىنىڭ الدىن الىپ، ءاربىر ءدىن ماسەلەسىندە حانافيا مازحابىنىڭ شەشۋشى رولگە يە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستىمىز.

«اباي-اقپارات»