2021 جىلى قازاقستان تالاي تارلان تالانتىنان ايىرىلدى. ونەر جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا جالعانعا قولدى ءبىر سىلتەپ كەتكەن جاندار جەتەرلىك. بەلگىلى قازاقستاندىق اكتەر الىمعازى رايىمبەكوۆ 19 قاڭتاردا 86 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن وزدى. 4 ساۋىردە 55 جاسىندا بەلگىلى تەاتر جانە كينو اكتەرى ءىلياس تۇرمانوۆ كوروناۆيرۋستان قايتىس بولدى. 16 ءساۋىر كۇنى قازاقتىڭ دارا اقىندارىنىڭ ءبىرى ەسەنعالي راۋشانوۆ ومىردەن ءوتتى. 18 ءساۋىر كۇنى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ اكتريساسى قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، «پاراسات» جانە «قۇرمەت» وردەندەرىنىڭ يەگەرى عازيزا ابدىنابيەۆا 72 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. 2021 جىلدىڭ 5 ءساۋىر كۇنى دارابوز جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ تە 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن ءوتتى. حالىق جازۋشىسى جايلى الماس احمەتبەكۇلىنىڭ ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

وسىدان 40 جىل بۇرىن ەڭبەك جولىمدى شاۋەشەكتە باستاپ ەدىم. تارباعاتاي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ ادەبيەت كافەدراسىندا ورازحان جاقىپباي، تۇرسىنعالي قۇربان، سەيىت سەيداحمەت جانە مىرزاحان قۇرمانباي دەگەن كىسىلەر بار ەدى. سول كىسىلەردىڭ ورتاسىنا تاپ بولدىم. بۇلاردىڭ ءبارى دە قابدەشتىڭ سىنىپتاستارى، كۋرستاستارى — قاندىكويلەك دوستارى ەدى. ەل كوشكەندە شاۋەشەكتە قالىپ قويعاندار.

سەبەبى: شاۋەشەك تۇگەل قوتارىلا بەرى وتكەندە بۇلار وقۋدا — قىتايدىڭ باسقا قالالارىندا ءجۇرىپتى. بارلىعى دا ءوز بولمىستارىمەن، ومىرىمەن، وزىنە ءتان مىنەز-كەلبەتىمەن قابدەشتىڭ كەيىپكەرى بولعان جاسى ەلۋگە ەندى ىلىنەر جىگىتتەر. اسىرەسە، «تاڭعاجايىپ دۇنيە» رومانىندا بۇل ءتورت ادام دا تۇگەل سۋرەتتەلەدى. ونىڭ ىشىندە ۇشەۋى جاعىمدىراق، ال قابدەشپەن 1956 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە بىرگە كەلىپ تۇسكەن كۋرستاسى — مىرزاحان قۇرمانباي روماندا جازسا جازعانداي قىلىعى توسىن كىسى، قىزىقتى كەيىپكەر ەدى. وقىعان بولساڭىزدار «كوممۋنيزمگە تاياپ قالعان» كسرو جەرىنە  ءوتىپ، جاركەنت ماڭىنان ەسەك مىنگەن ۇيعىردى كورىپ، تاڭ قالاتىنى بار. سوندا قاتتى تۇڭىلگەن مىرزاحان «ءاي بۇل سارتتار كوممۋنيزمدە دە ەسەگىن تاستامايدى-اۋ!» دەپ ۇيعىر كۋرستاستارىن مۇقاتاتىنى بار. سول مىرزاحان. قازىر بۇل تورتەۋى دە باقيلىق. ءبارى دە قابدەشتەن بۇرىن اتتاندى. ەكەۋى شىڭجاڭدا قالدى. ەكەۋى كەڭسايدا جاتىر.

ولارمەن ءبىر كەڭسەدە وتىرىپ، قابدەشتى اڭگىمە ەتپەيتىن كۇن بولمايتىن. ونىڭ مەكتەپ وقىپ جۇرگەندەگى تالانتى، ماتەماتيكاعا جۇيرىكتىگى، ۇزدىك ويلى وتكىر وقۋشى، ۇيىمداستىرعىش ليدەرلىگى، وجەتتىلىگى ءسوز بولاتىن. ال شاۋەشەك گيمنازياسىنىڭ جوعارى سىنىپتارىندا وقىپ جۇرگەندە ولەڭمەن باستاپ، سوڭىنان اڭگىمە جازىپ، بىردەن قالامگەر اتى شىعىپ كەتكەنىن تامسانا اڭگىمەلەيتىن.

قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن بۇرقىراتا جازىپ، «سوڭعى كوش» پەن «تاعدىردىڭ» تۋعانىن ايتىپ، كەيىپكەرلەردىڭ ومىردەگى بەينەسى مەن كوركەم بەينەسىن سالىستىرىپ تامسانىسىپ توقتايتىن.

وسى «سوڭعى كوش» پەن «تاعدىرداعى» كەيىپكەرلەردىڭ ءپروتوتيپى — شىنايى بەينەسى مەن كوركەم كەلبەتى ۇيلەرى، رۋلى ەلى، باسقان جەرى، قونعان جۇرتى تۇگەندەلىپ وتىراتىن. ءبىزدىڭ كافەدرا «قابدەشتانۋ ينيستيتۋتى» سياقتى ەدى. سەبەبى: ونىڭ روماندارىنداعى درامالى وقيعالار، ونىڭ بولعان جەرى مەن قاتىسقان كەيىپكەرىنىڭ ءبارى دە سول شاۋەشەكتىڭ وزىندە، ماڭىندا جاتىر. سىبەتى، قاراۇڭگىر وزەندەرىنىڭ اڭعارى اشىق جاتقان كەز ەدى. «تاعدىرداعى» دەمەجاننىڭ دو قالدايدىڭ  ايدارىن كەسىپ الاتىن تۇسى – ءبارى دە قابدەش تۋرالى اڭگىمە قايناپ شىعاتىن باستاۋلار ەدى.

«سوڭعى كوش» رومانىنداعى تورتۇكىرداي مەكتەبى، ونى ورتەمەك بولعان شاكەن ەلۋباەۆتىڭ ۇستالاتىن، اتىلاتىن جەرى، ونى تەرگەگەن، اتقان ادامدار، وعان جالا جاپقان ۇيعۇر، ونىڭ ومىراۋلى قاتىنى ءبارى قالامىزدا ەدى. بۇلبۇل كومەي شاكەن ەلۋباەۆتىڭ ءان سالاتىن كلۋبى، ساياباعى دەسەڭىز دە، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ بۇكىل جاستىق شاعى وتكەن شاۋەشەك گيمنازياسىنىڭ باس عيماراتى دا، جاتاقحاناسى دا ول تۇستا امان-ساۋ ەڭسەلى تۇراتىن.

ال ەندى تاتار قىزى روزالينا ەكەۋىنىڭ كومسومولدىق تاپسىرمامەن قاراقاباققا كەتىپ بارا جاتقاندا ات بولدىرىپ، دالادا قالىپ، تاتار قىزى قابدەشتى ءسۇيىپ، قاتتى «شوشىتىپ» الاتىن تۇسى دا سول شاۋەشەكتىڭ شىعىس تۇسىندا بولاتىن. دەمەجاننىڭ قارااعاشى دا سول كۇيى ساۋ-سالامات جاپ-جاسىل بولىپ توپتالىپ تۇرعان ۋاقىتى ەدى. سونىڭ ءبارى دە قابدەشتىڭ اتىن اتاپ، ءۇن تاراتىپ، ءان سالىپ تۇرعانداي بولاتىن.

جالپى، قابدەش جىرلاعان شاۋەشەك — قابدەش جازعان روماندارعا ورتا بولعان، ساحنا بولعان تابيعات، ونىڭ بۇلاقتارى مەن وزەندەرى، كوشەلەرى مەن عيماراتتارى ونىڭ ماڭىنداعى اۋىلدار، ءبارى دە قابدەش روماندارى ارقىلى كۇللى قازاقتىڭ ساناسىنا كوشتى. شاۋەشەكتەن مىڭداعان شاقىرىمدا جاتقان كەز كەلگەن قازاقتىڭ كوز الدىنا سول سۋرەتىمەن كەلەتىن. ول بارشا ۇلتتىڭ قاي زاماندا كەلەتىن ۇرپاعى بولسا دا، قابدەش كورگەن ۋاقىتتاعى بوياۋىمەن، سول زامانداعى ءتۇر-تۇسىمەن، سول زاماندا جاساعان كەيىپكەرلەرىمەن ەلەستەپ، وقىرمانىمەن بىرگە ۋاقىت كوشىنە ىلەسىپ وتىرادى.

ءبىز شاۋشەكتە جۇرگەن ۋاقىتتا دا سولاي بۇكىل تابيعات سۋرەتتەۋشىسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ول تۋرالى وتتى اڭگىمەلەرگە تامىزىق بولىپ جاتاتىن.

ءبىز قابدەشتى وقىماي تۇرىپ تانىدىق دەدىم عوي. ونىمەن بىرگە مەكتەپ وقىعانداردىڭ اڭگىمەسىنەن تانىدىق. كەيىن ءبىرىنشى بولىپ «سوڭعى كوش» جەتتى، ارتىنان «تاعدىر» رومانى باردى. «تاعدىر» رومانىندا ءبىزدىڭ اۋلەت، رۋلى ەل، اتالاس اۋىلدار تۇگەل رۋ-رۋىمەن، اۋىل-اۋىلىمەن رومان ساحناسىندا ماسسوۆكادا ءجۇر. اناۋ شاۋەشەكتەگى ۇلىقتان «تابىشىڭ دەيتىن مانساپ الدىم” دەپ قايتاتىن كۇلكىلى كەيىپكەر ءبىزدىڭ اۋىلدان. 2012 جىلى جۇمىس بابىمەن جاڭاوزەنگە بارعانىمدا سونداعى ايتقالي باشەنوۆ دەگەن جىگىت «تابىشىڭنىڭ ۇرپاقتارى امان با؟» دەپ سۇرادى. كۇلدىم دە، امانبىز دەدىم. شاۋەشەك قايدا، جاڭاوزەن قايدا دەڭىز. «تابىشىڭدى» تانىپ تۇر. 150 جىل بۇرىن جاساعان كىسى عوي.

1868 جىلعى تارباعاتاي قازاعىنىڭ چين ديناستياسىنا بوداندىعىن بەكىتەردە رۋلارى بويىنشا ءتورت ۇكىردايلىق (اعاسۇلتان شاماسى) قۇرلىمعا ءبولىپ،  ودان كەيىن «زاڭگى»  (بىزدىڭشە بولىستىق) شەن دەپ اتالعان. سونداعى شەن العانداردىڭ ءبىرى مەنىڭ ءۇشىنشى اتام شال زاڭگى دە كەيىپكەرلەر اراسىندا ءجۇر. تاڭعىت، ەڭسە قاجىلار دا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بيلەرى، بيلەۋشىلەرى — وتكەن ءومىرى ەدى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدى، رۋدى، تۋىپ-وسكەن جەرىمىزدى، ءبىلىم العان قالامىزدى جىرلاعان قابدەش جۇرەگىمىزگە ابدەن ۇيالاعان-دى.

ءبىز ونى كورمەي تۇرىپ تانىدىق. وقىماي تۇرىپ جاقسى كوردىك. قۇددى پايعامباردى كورمەي تۇرىپ وعان كوڭىلى اۋعان مۇمىندەر سياقتى ەدىك.

1989 جىلى قابدەش شاۋەشەككە كەلدى. ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن بولۋى كەرەك، ارمان دەگەن تۇڭعىشىن جەتەكتەپ كەلىپتى. ول ساپارى تۋرالى «كوپ جىل وتكەن سوڭ» دەگەن ۇلكەن ماقالاسى سول ۋاقىتتا «قازاق ادەبيەتىنە» شىقتى. گازەت بىزگە قىتايدىڭ ورتالىق كىتاپحانالارى ارقىلى جەتكەن. ماقالادا قىتايداعى رەفورمانىڭ باستالىپ جاتقانى تۋرالى جازعان. ونداعى قازاقتاردىڭ ءارتۇرلى ىشكى اڭگىمەلەرى، بيلەۋشى ۇلتتىڭ قازاق اراسىنا سالعان ىرىتكىسى، ولاردىڭ توپقا، جىككە ءبولۋ تاسىلدەرى تۋرالى اياماي اششى جازعان. قاجىعۇمار شابدانۇلى تۋرالى دا كەرەمەت، اسەرلى اڭگىمەنى العاش رەت  سول ماقالاسىندا ايتقان بولاتىن.

سول جولى بارعاندا قابدەشتى ءبىراز بۇرىن كافەدرادا بىرگە جۇمىس ىستەگەن ورازحان جاقىپباەۆتىڭ ۇيىندە وتىرعان جەرىنەن كوردىم. ورەكەڭ «قابدەش ۇيدە قوناق بولادى، سالەم بەرەمىن دەسەڭ كەل» دەپ شاقىرعان بولاتىن.

قابدەش وتىرعان  ۇيىنە كىرىپ، سالەم بەردىم. مەن وندا «تارباعاتاي» جۋرنالىندا جاۋاپتى رەداكتور ەدىم. وجەت سويلەپ، ۇمتىلىڭقىراپ، داۋىسىمدى كوتەرە كەلىپ «قابدەش اعا، تۋعان قالاڭىزعا قوش كەلدىڭىز!» دەپ سالەم بەردىم. داستارحاننان اسىرا ۇسىنعان قولىما، جۇزىمە نازارى اۋعان سىيلى قوناق: «سەن قاي بالاسىڭ؟» دەدى.

- مەن، قابدەش اعا، ءوزىڭىز «تاعدىر» رومانىندا سۋرەتتەيتىن «قۋ باستان قۋىرداق شىعاراتىن قۋلاردىڭ ايتۋىنشا حوروشو، حوروشو» دەپ زايساندى تاستاپ، سارىەمىلگە ءوتىپ كەتكەن قاراشانىڭ بالاسىمىن عوي، - دەدىم. ول كۇلىپ الىپ:

- ءا، وقىعان ەكەنسىڭ عوي. ول ەندى رومانداعى جۇرتتىڭ ەسىندە قالاتىن ەپيزود بولسىن دەپ جازىلعان ەدى جانە سونداي ءبىر ءازىل بولاتىن ەل اراسىندا، - دەدى.

شىنىندا، ونداي ءازىل بولاتىن. بۇل رۋلاردىڭ قۋ تىلدىلەرى ءبىر-ءبىرىن قاعىتپاي جۇرمەيدى عوي. زايساندا سارىالا قايىس قىلىش تاققان پاتشا وفيتسەرلەرى «حوروشو، حوروشو» دەي بەرگەنىن ەستىگەن  قاراشالار «ءاي، مىنالاردىڭ «قاراشاسى» كوبەيىپ كەتتى، بىزگە ءبىر زاۋال» دەپ ءبىر تۇندە قىتاي اسىپ كەتكەن دەيتىن سارىنداعى ءازىل بولاتىن. ءازىل اڭگىمە «تاعدىرعا» دا كىرىپ كەتكەن.

سول ۇستەلدە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىپ، ول كىسىمەن تانىس جان بولدىق. رومانىن الىستا جاتقان جيىرمادان ەندى اسقان جىگىتتىڭ وقىعانى قالامگەر ءۇشىن اسەرى بولەك ءجاي عوي. قابەكەڭمەن سودان بىلاي جاقىن جۇردىك.

جازۋشى شاۋەشەكتە ەركىن دەمالدى. ءوزىنىڭ كۋرستاس-سىنىپتاستارى ءدىن امان كەزى. ءبارىنىڭ دە ەلۋدەن ەندى اسقان شاعى. دەگەنمەن، قابدەشتىڭ ول بارۋى —  ول تۋرالى تىڭ تىڭداۋشىلاردىڭ ۇيىمداسقان توبىنىڭ باقىلاۋىندا بولدى. كۋرستاس-سىنىپتاستارىنىڭ ىشىندە تەك باتىلى جەتكەندەرى عانا ۇيىنە شاقىرا الدى. سونىڭ ءوزى قابدەشكە ايلاپ قوناق بولاتىن مۇمكىندىك ەدى. ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە، سۇيىكتى سىلبەتىسىنە باردى، تارباعاتايدىڭ قارا ۇڭگىرىندە، قارااعاشىندا بولدى. كەرەمەت ءبىر ساعىنىشىن سارىققان كوڭىل-كۇيدە ءجۇردى. تەك ءوزى وقىعان گيمنازيا عيماراتى وسى ساپاردان ءبىر جىل بۇرىن ءسۇرىلىپ، ورنىنا جاڭا قۇرىلىس تۇسكەن. سوعان ءىشى اشىپ، «اتتەڭ-اي، كورە الماي قالدىم، ساقتاپ قالماپتى-اۋ» دەپ وكىنىش بىلدىرگەن. بىراق ءتورتۋىل مەكتەبى، ءتورت ۇكىتاي مەكتەبى دەگەن تاريحي ءبىلىم وشاقتارىنىڭ عيماراتى، قىزىلۇي، ەسەنسەيىت مەشىتى، ورتالىق ساياباق ءدىن امان بولاتىن. ءبارىنىڭ دە قابىرعالارىن قولىمەن سيپاپ، ساعىنىش ماۋقىن باستى. قالا ورتاسىنان وتەتىن بەس وزەننىڭ بويىن جاعالاپ، ۇزاق سەرۋەندەدى.

1993 جىلدىڭ 22 اقپانىندا الماتىعا كەلىپ، ەرتەسىنە قابدەشكە حابارلاستىم. باياعىدا تانىسقاندا تەلەفونىن، ادرەسىن بەرىپ ەدى. «ۇيگە كەل» دەدى. باردىم. قازىرگى جامبىل كوشەسىندەگى سارى ءۇي عوي. كەڭ ءۇي ەكەن، ءتورت بولمەلى. ءۇيىن ارالاپ تانىستىرىپ شىقتى. كىتاپحاناسىن كورسەتتى. ساۋلە تاتەمىز قازان كوتەرىپتى. اڭگىمەلەستىك. ول زاماندا شاۋەشەكتىڭ «اققوشقار ماركالى ءجۇنجۇنىن» سالەمدەمە رەتىندە الا جۇرەتىنبىز. تامسانىپ، «شاۋەشەكتىڭ سۋى عوي» دەپ ءدام تاتىپ وتىردى. ءۇيدى تانىستىرىپ جۇرگەندە جۋىنۋ بولمەسىن «مىناۋ پاتشانىڭ دا جاياۋ كەلەتىن جەرى» دەپ تانىستىرعانى ەسىمدە قالىپ كەتتى.

سودان بىلايعىدا قابەكەڭمەن سۇحباتتاس، سىرلاس بولدىق، قولعانات بولدىق. قاي جەردە قابەكەڭدى كورە قالساق، كولىگىمىزگە سالىپ، ۇيىنە جىتكىزەمىز. جول-جونەكەي كافەگە سوعىپ، شاي-شاراپ ۇرتتاي وتىرىپ، اڭگىمە ايتاتىنبىز.

1996 جىلى قابەكەڭ الپىسقا تولعاندا ۇلكەن سالتاناتتى توي بولدى. توي الماتىدان باستالىپ، ءارى قاراي ماقانشىدا – تارباعاتاي باۋىرىندا جالعاستى. ول كەزدە شىڭجاڭنان كەلگەندەر تىم از ەدىك. ون جىگىت بار ەكەنبىز. ازىن-اۋلاق قارجى جيناپ، قابەكەڭە ات مىنگىزبەك بولدىق. ونى تاپسىرۋ ماعان جۇكتەلدى. بىراق مۇحتار قۇل-مۇحاممەد جۇرگىزىپ وتىرعان اۋەزوۆ تەاترىنداعى ءىس-شارادا ءبىزدىڭ ساحناعا شىعۋ مۇمكىندىگىمىز جوق ەدى. مارقۇم جاقسىلىق ءساميتۇلى شەتەلدەن كەلگەن قازاق وكىلى رەتىندە سويلەۋى كەرەك بولعان. ول كىسى رەگلامەنتتى ەسكەرمەگەن سياقتى. مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ۇزاق سويلەي باستاعان جاقسىلىق ءساميتۇلىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، العىس ايتىپ، ورنىنا قايتاردى. بۇل ءبىزدىڭ جۇيكەمىزگە ءتيىپ قالدى.

مەن جاقسىلاپ جازىپ العان ولەڭىم مەن كونۆەرتىمدى الىپ سۇراۋسىز ساحناعا شىقتىم. از سويلەدىم.

- قابدەش اعا، ءبىز ءسىزدى شاۋەشەكتەن تانيمىز. الماتىعا ءبىر جەتسەك «توبەمىزگە كوتەرەمىز عوي» دەپ كەلگەنبىز. بىراق توبەمىز تۇرعان ماڭدا ءسىز جوق ەكەنسىز. ءسىز ودان الدە قايدا بيىكتە ەكەنسىز. سوعان قۋاندىق. روماندارىڭىز، جالپى شىعارماشىلىعىڭىز ارعى بەتتىگى ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىز، تۋعان جەرىمىز تۋرالى عوي. سول ءۇشىن بورىشتارمىز، - دەپ باستاپ، قابدەشكە ارناعان ولەڭىمدى وقىدىم.

سول قولمەن جاعىن سۇيەپ وتىر قاباڭ،
ويىندا كەتكەن ەسە، وتكەن ۋاقىت.
تونەدى اق قاعازعا قارا قالام،
ساۋساقتىڭ جاقتاۋىنا كەتكەن باتىپ.

ءبىر كەزدە سامالى كەپ كەلەشەكتىڭ،
قوزعايدى سىقىرلاتىپ سىر ەسىگىن.
باۋ-باعى قانداي ەدى شاۋەشەكتىڭ،
وزەنى قانداي ەدى سىلەتىنىڭ؟!

بىزدەن دە ءوتتى عوي دەپ قانداي زامان،
وزىڭدەي كىم بار ەدى تەكتەگەندەي.
مۇلگيدى تارباعاتاي مۇز قۇرساعان،
بۇل ماڭعا ەشكىم كەلىپ كەتپەگەندەي.

ەڭسەڭدى عاسىرلاردىڭ جۇگى باسىپ،
كۇرسىنبەي وتكەن كۇنىڭ بار ما، اعاتاي؟
بەۋ، قابدەش، ايتتى دەمە، اسىپ-تاسىپ،
سەن تاۋسىڭ، سەن مۇراتىم – تارباعاتاي، - دەپ ولەڭ وقيتىن تۇسىم سول 1996 جىل ەدى. كەلگەنىمە ءۇش جىل بولعان مەن وزىمە ساحنادان ءسوز بۇيىرمايتىنىن ءبىلىپ، ءوز ەركىممەن شىقتىم دا، ولەڭىمدى وقىپ، قولىمداعى كونۆەرتتى ۇستاتىپ ۇلگەردىم.

كەشكى بانكەتتە جاڭاعى ولەڭدى اسابانىڭ شاقىرۋىمەن قايتا وقىدىم. قالىڭ قويۋ شاشتى، داۋىسى دا، ءسوزى دە سالماقتى قاراتورى جىگىت بانكەت جۇرگىزگەن. سويتسەك، ول ۇلىقپان سىدىق ەكەن.

قابدەش شىڭجاڭنان كەلگەن قازاقتاردىڭ جاعدايى ءۇشىن ەرىنبەي، تالاي جينالىستار مەن كەزدەسۋلەردىڭ باسىن شالدى. تالاي دوداعا ءتۇستى.

«قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا شەتەلدە ءبىر كۇن تۇرمايمىز، ەلگە كەتەمىز» دەگەن توپقا ارنايى شاقىرۋ جىبەرگەن قابدەش ەكەنىن، ءسويتىپ، ازات وتانعا تارتقان العاشقى كوشتىڭ دە كەرۋەن باسىن قابەكەڭ جەتەكتەگەنىن ارميابەك ساعىندىق، تۇرسىنحان زاكەن، عالىم قاليبەكتەر جازىپ ءجۇر. ول – ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ.

قابەكەڭنىڭ الپىس بەسى، جەتپىس جاستاعى شارالارى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي پىكىرلەرىنە، ۇستانىمىنا بايلانىستى بيلىك جاعىنان قولداۋسىز ءوتتى. جەتپىس بەسىندە دە، سەكسەنىندە دە سولاي بولدى. سەكسەن جاسىندا كوپ جۇرتتان كەلگەن قۇتتىقتاۋ ەلباسىدان كەلگەن جوق. ەشقانداي ماراپات بەرىلگەن جوق. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا 80 جاسى اتالىپ وتىلگەن جوق.

ول كەز – جەر داۋىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعان ۋاقىتى ەدى. قابدەش سوعان ارالاسىپ، اۋقىمدى حاتتارعا، ۇندەۋلەرگە قول قويىپ ەدى. ال ول ءوز كەزەگىندە بيلىكتىڭ شامىنا تيگەن. جازۋشىلارعا بەرەتىن ستيپەنديادان دا قابەكەڭدى سىزىپ تاستاعان.

سول كەزدە جازۋشىلار وداعىن باسقاراتىن نۇرلان ورازالين دە قابەكەڭە پەيىلدى بولمادى. ول دا قابەكەڭنىڭ قايسار مىنەزىنەن تۋىنداعان تاعدىردىڭ ءبىر كەزەڭدەرى ەدى.

قابەكەڭنىڭ – قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ كەرەمەت ىقىلاسى اۋعان كىسىلەرىنىڭ ءبىرى – قاجىعۇمار شابدانۇلى. ول كىسىمەن شاۋەشەك مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە ءبىر-اق رەت كەزدەسىپتى. قاجىعۇمار شاۋەشەكتەگى تالانتتى جاستارمەن كەزدەسىپ، ونىڭ ىشىندە ولەڭ جازىپ جۇرگەن قابدەشكە:

- ءاي، سەنىڭ باعىتىڭ پروزا ەكەن. پروزا سالماق تارتادى، ونىڭ سالماعىن پوەزيا كوتەرمەيدى. شاماڭ كەلسە، پروزاعا كەت، - دەگەن. ءسويتىپ بولاشاق كلاسسيككە ومىرلىك باعىت بەرگەن. قابدەش وسىنى اۋزىنان تاستامايتىن.

1989 جىلى شىڭجاڭعا بارىپ قايتقاندا دا قاجىعۇمار تۋرالى ءىرى ماقالا جازدى. ول سول ۋاقىتتاعى قاجىعۇماردىڭ شىڭجاڭداعى «اعايىندارىنا» ۇناماي، داۋلى-شۋلى رەزونانس تۋعانى بار. كەيىن قاجىعۇماردىڭ التى تومدىق رومانى قابدەشكە جەتىپتى.

قابدەش كونە — احمەت بايتۇرسىنوۆ جازۋىمەن جازىلعان ۇزاق قولجازبانى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا تاپسىرعان. ول جەردە ۇزاق كەزەك كۇتكەن سوڭ، قايتارىپ العان. الدىمەن، ءوزى كيريلليتساعا كوشىرتكەن. كوشىرتكەندە دە ءوزىنىڭ جەتپىس جاسىنداعى داۋلى جاعدايلارعا بايلانىستى شىڭجاڭنان كەلگەن اعايىندارعا رەنىشتە جۇرگەن كەزى ەدى. بىزگە – تالعات مامىرۇلى ەكەۋمىزگە شاۋەشەك جىگىتتەرىن جيناۋدى تاپسىردى. ءبىز اسقار جاكۋلين، داۋرەن قالمەت، قارۋ قاسەن، تالعات مامىر باستاعان شاۋەشەكتىڭ 10 ازاماتىن جيناپ، وسى قولجازبانى توتە جازۋدان كيريلليتساعا كوشىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىردىق. سول كەزدەگى اقشامەن 10 مىڭ دوللار جيعانبىز. التى توم توتەشە قولجازبانى كوشىرۋ، رەداكتسيالاۋ، باسپاعا دايىنداۋعا سول اقشا مول جەتىپ ەدى. ءاربىر اۋدارىلعان ەڭبەكتى قابدەش پەن تالعات مامىر ەكەۋى قاراپ، ءبىرشاما رەداكتسيالاپ، كوررەكتورعا وقىتىپ، تاس-ءتۇيىن دايارلاعان. كەيىن قابەكەڭ مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدكە ارنايى بارىپ، قارجى بولدىرگەن. التى تومدىق انالوگى جوق كەرەمەت رومان سولايشا ەلىمەن قاۋىشقان.

قابدەش اعا التى تومدىق «قىلمىس» رومانىن مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق كوردى. ۇسىنۋدى ۇيىمداستىردى. ول ءوزى ءبىر اسا داۋلى ماسەلە بولعان. ءوزى ەسسەلەرىندە جازعان-جازباعانىن بىلمەيمىن، مەملەكەتتىك سىيلىق كوميسسياسىندا قابدەشتىڭ ءوزى دە، ورازبەك سارسەنباي دا بار ەكەن. داۋىسقا سالعاندا 17 ادامنىڭ جەتەۋى قولداپ، ون ادام قارسى بولىپتى. سودان قاباڭ التى تومدى ءبىراز سالماقتاپ ۇستاپ تۇرىپ، شىعىپ بارا جاتىپ ارتىنا قايىرىلىپ تۇرا قالادى:

- ءاي، مىنا قاجىعۇماردىڭ التى تومدىعىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنۋعا قارسى بولعان ون جىگىت وسىندا وتىرسىڭدار ما؟ – دەيدى. كوميسسيا ءۇنسىز. شاماسى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى بولۋ كەرەك «ءيا، وتىر عوي» دەگەن اڭگىمە ايتادى. سوندا قابەكەڭ سالماقتى داۋىسپەن:

- وتىرساڭدار، سەندەر بار عوي، يت ەكەنسىڭدەر! تۋرا يت ەكەنسىڭدەر! – دەيدى دە ەسىكتەن شىعىپ جۇرە بەرەدى. ءدال ايتقان. قاجىقۇماردى، ونىڭ 6 تومدىعىن مەمسىيلىقتان سىزۋ ول — يتتىك ەدى. قالامگەرلەرىمىزدىڭ وسىناۋ توبىندا وتىرعان 10 كىسى بىردەي وسىنداي يتتىككە بارۋى، قابدەشتەن ءسوز ەستۋى سۇيكىمسىز-اق جاعداي عوي. بۇل اڭگىمەنى ورازبەك سارسەنباي قاجىقۇمارعا ارنالعان جينالىستا مىنبەدەن ايتىپ ەدى. ول كىسى دە كوميسسياداعى 17-لىكتىڭ ىشىندە بولىپتى.

اقىرى ۇسىنىلدى-اۋ، ۇسىنىلعانىمەن استانا جاقتاعى مەملەكەتتىك كوميسسيا التى تومدىقتى مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىقسىز دەپ تانىدى. وسى تۇستاردا قاباڭ قاتتى كۇيىنىپ، اشى-اشى مالىمدەمەلەر جاساپ ءجۇردى،

كەيىن «جاس الاش» گازەتى «ۇلت رۋحى» دەگەن سىيلىق دايىنداپ، جالپى جۇرتقا ساۋىن ايتىپ، وسى ۇلكەن سىيلىقپەن قابەكەڭنىڭ ارمانىن ورىنداعانداي بولدى. جالپى حالىق دايىنداعان سىيلىقتىڭ قوماقتى سىياقىسى قاجىعۇماردىڭ قىزى – گۇلجاينارعا تاپسىرىلدى. ال ءبىز – قابەكەڭنىڭ قولعاناتى رەتىندە سول سىيلىقتىڭ دايىندالۋىنا بەلسەنە كىرىسكەنىمىزدى ايتا كەتسەك بولار.

قابەكەڭنىڭ ادامدارمەن قارىم-قاتىناستاعى مىنەزى جايدارى بولعانىمەن، ۇستانىمى قاتال ەدى. ءبىر كوڭىلى قالعان كىسىگە قايتا جىبىمەيتىن. ول «ءبىر كىسىنى ەكى سىنامايمىن» دەيتىن. ءبىز سول كىسىنىڭ الدىندا قاتەلىك جىبەرمەۋگە تىرىساتىنبىز. سول مىنەزگە باسىپ، سەكسەن جاسى تۇسىندا بيلىك وكىلدەرىن تويىنا شاقىرىپ حات جازۋدان دا باس تارتتى. 80 جىلدىق تويىنا شاقىرمادى. سول جىلى مەملەكەت تاراپىنان سىيلىق تا، ماراپات تا بولمايتىنى سودان. شاۋەشەك جىگىتتەرى، شىڭجاڭ قازاقتارى قابەكەڭنىڭ مەرەيىن وسىرمەك ماقساتتا جينالدى. كاسىپكەر ازاماتتار قابەكەڭە جاقسى سىيلىق دايىنداۋدى ۇيعاردى.

مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا جيىن بولاتىن كۇنى سۋ جاڭا Toyota Camry 55 ماركالى اۆتوكولىكتى ۇكىلەپ، كولدەنەڭ تارتتىق. داۋرەن قالمەت، مەرەي يسلام، ءجاينا جاكۋلينا جانە دۋمان، ساكوش، ازات، عىلىمحان باستاعان جىگىتتەر دايىنداعان سىيلىق قابەكەڭنىڭ كوڭىلىن ءبىراز جاسارتىپ تاستادى. بۇل جولى دا قابەكەڭە كولىك كىلتىن تابىستاۋ، ءسوز سويلەۋ ساحناعا باستاپ شىققانمىن:

- قابەكە! ازاتتىقتان كەيىنگى اتاجۇرتقا ورالعان شىڭجاڭ قازاقتارى، ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى سىزگە بورىشتار. قازىر جارناما دەگەن ۇعىم بار. ول – تانىمالدىق، جۇرتقا تانىس بولۋ. ءسىز ءبىز كەلمەي تۇرىپ، 30 جىل بويى جازعان روماندارىڭىزبەن شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ءومىرىن، رۋحاني كۇيىن، جان-دۇنيەسىن بۇكىل قازاقستانداعى باۋىرلاردىڭ جۇرەگىنە ابدەن ورنىقتىرىپ قويدىڭىز. ءبىز كەلگەندە ءبىز تۋرالى جازىلعان روماندار ءار قازاقتىڭ ۇيىندە ابدەن وقىلىپ،، مۇقاباسى جۇقارىپ، ءتۇبى قايتا تىگىلگەن كۇيدە تۇردى. ءبىز كەلگەندە «دەمەجاننىڭ اۋىلى كەلدى»، «نۇرساپانىڭ، ەسقاتتىڭ، نارتايدىڭ ەلى كەلدى» دەپ جۇرت ءبىزدى تانىپ تۇردى. سوندىقتان، اتامەكەننىڭ قۇشاعى بىزگە ايقارا اشىق بولدى. سول قۇشاقتى اشقان دۇنيە – ءسىزدىڭ روماندارىڭىز، شىعارماشىلىعىڭىز. مۇنشا سۇراپىل جارنامانىڭ، مۇنشا جانكەشتى ەڭبەكتىڭ بورىشىن ەشبىر ادام، ۇيىم وتەي المايدى. ءبىز دە وتەي الماساق تا، سىزگە سەكسەن جاس مەرەيتويىڭىزعا وراي تەمىر تۇلپار سىيلايىق دەپ ەدىك. قابىل الىڭىز! – دەيمىز.

قابەكەڭ قايتقاندا «بۇگىن ءبىزدىڭ اكەمىز ءولدى» دەپ پوست جازدىم. پوستتىڭ ءماتىنى بىلاي بولاتىن:

«قايسار قالامگەر قابدەش ءجۇمادىل قايتىس بولدى.

جازۋشىنىڭ بۇكىل عۇمىرى، جازعان شىعارماسى - قازاق حالقىنىڭ رۋحى، بولمىسى، بولەك الەمى، دەربەستىگى، ازاتتىق اڭساۋى، ەركى جانە بيىك ماقساتتارىنا قۇرىلعان.

ءوز سوزىمەن ايتقاندا ول - «زامان قانشا اۋىسسا دا بىردە-ءبىر شىعارماسى بانكروتقا كەتپەگەن» جازۋشى.

سوناۋ كەڭەس زامانىندا جازىلعان «سوڭعى كوش»، «تاعدىر»، «اتامەكەن»، «سارجايلاۋ»، «ءبىر ءتۇپ توراڭعى» قاتارلى شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز زامانىنىڭ شىن سىيپاتىن اشقان تۋىندى. «زامانىنا كۇيلەمەگەن، زامانى يلەمەگەن» شىعارمالار.

جازۋشىنىڭ ءتىلى دە، شىعارماسىندا سيپاتتالعان ءومىردىڭ كوركەم بەينەسى دە، كەيىپكەرلەردىڭ مونولوگتارى مەن ديالوگتارى دا، اسا شىنايى جانە بيىك شەبەرلىكپەن جازىلعان. ءبارى دە وقۋشىنىڭ وي - ساناسىن شەكسىز باۋراۋىش قۇبىلىستار ۇيلەسىمى.

جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ قايسار كۇيىندە قاسقايىپ تۇرعان بولمىسىمەن، تىك بەينەسىمەن ومىردەن ءوتتى. ول شارشاپ-شالدىققان جوق، قارتايىپ قايىسقان جوق، زامان قانشا وزگەرسە دە مايىسقان جوق. ول بارلىق شىعارماشىلىق عۇمىرى ەرىك پەن جىگەرگە، بيىك رۋحقا تولى جازۋشى بولدى.

ول شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ جارشىسى - باعىت بەرەر جارىق جۇلدىزى - تەمىر قازىعى بولاتىن. ولاردىڭ جان الەمىن جالپاق قازاق ەلىنە جايىپ جىبەرگەن، كۇللى قازاقتىڭ جۇرەگىنە جەتكىزىپ ورنىقتىرعان عاجايىپ قالامگەر.

ول ءبىزدىڭ رۋحاني اكەمىز ەدى. بۇگىن ءبىزدىڭ اكەمىز ءولدى.

ەرتەڭ  ەلى-جۇرتى جينالىپ، ول ءوزى وسيەت ەتكەن توپىراققا كومەدى. ءوزى ومىرىمەن سۇيگەن، ومىرباقي جىرلاعان، كۇللى كەيىپكەرىنىڭ كيەلى مەكەنى تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءبىر قىراتىنا ونى تاپسىرادى. ونى ءوزى اسا سۇيىسپەنشىلىكپەن سۋرەتتەگەن شاۋەشەك شاھارىنان ارقاعا قاراي كەلە جاتقان جولدىڭ تاۋسىلعان جەرىنە قويادى. تىرىسىندە تىنىمسىز ءسۇيىپ جىرلاعان اتامەكەنى قابدەشتى ماڭگى تەربەتەدى.

قالامگەردىڭ شىعارماسى - جان الەمى حالقىمەن بىرگە جاسايدى! ول مىڭ جاسايدى».

الماتىدا قابدەش جوق

الماتىدا قابدەش جوق
جولىقپايسىڭ ەندى وعان.
سالەم بەرەر سالماقتاپ
قالمادى عوي ءجوندى ادام.
اقىندارى شىعاتىن
قاسيەتتى تۇعىرعا
قىران قايتىپ قونبايدى-اۋ،
قوس قاناتىن قومداعان.

الماتىدا قابدەش جوق
زيراتى دا جوق ونىڭ.
كەزەڭىنەن تاپپايسىڭ
تاياۋ جاتقان توبەنىڭ.
سوعۋىنان توقتادى-اۋ
جۇدىرىقتاي ءبىر جۇرەك
جۇمىرىنا سىيعىزعان
بايتاق جەردىڭ كولەمىن.

ءسوز قادىرىن ۇققانعا
الىپ ەدى ءبىر ءوزى.
كۇن ساۋلەسى سياقتى
جارىق ەدى ءبىر ءوزى،
قاھارىنان ۋاقىتتىڭ
جالتارعاندا مىڭ اقىن
مايدانىندا شىندىقتىڭ
قالىپ ەدى ءبىر ءوزى.
داۋىل مەنەن نوسەردە
جان - ءتانىڭدى ساقتايتىن
جەل جاعىڭا شىققاندا
حالىق ەدى ءبىر ءوزى.

ءاربىر ءسوزى اتقان وق،
ايتىلعانداي جاۋ ءۇشىن!
كۇركىرەگەن كۇن سىندى
سەزۋشى ەدىك داۋىسىن.
بوران بۇرقاپ كەتكەندەي
بولۋشى ەدى ارقادا.
كوشكىن بۋىپ قالعانداي
بولۋشى ەدى تاۋ ءىشىن.

ماڭگىلىككە تىنشىدىڭ
(اشۋ-ىزا تارقاعان).
قوس قولىما كۇش سالىپ
كوتەرىپ ەم ارقادان،
پايعامبارىن كومەتىن
ساقاباداي كۇي كەشىپ،
تارباعاتاي تاۋىنا
جاتقىزدىم كەپ شالقادان.

جانار تاۋداي قابدەش جوق
ءار سويلەمى ءبىر الاۋ.
ەندى جيىن مىنبەمىز
قالعىپ-مۇلگىپ تۇرادى-اۋ.
ارپالىسىپ-ايتىسىپ،
كەشسەڭ داعى ءبىر عۇمىر
“باقىتتىمىن!” دەپ ءوتتىڭ
سوڭعى ساتتە عۇلاما-اۋ.
باقىت دەگەن سول شىعار
قازاقستان كەڭ بايتاق
بوستاندىقتىڭ جەلىمەن
جەلبىرەگەن تۋ اناۋ.
سەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىڭ
كوز الدىعا كەلەردەي،
امان بولسا شىعىسىم
قابدەش تاعى تۋار-اۋ.

مەن  ءوز باسىم، الماتىنى قابدەشسىز ەلەستەتە الماي جۇرگەن كۇيدەمىن. «اسقار تاۋىڭ اكەڭ قۇلادى!» دەپ كوڭىل ايتادى عوي. سول راس ەكەن! «الماتىدا قابدەش جوق» ولەڭى سودان تۋدى. ۇلتىنا ەڭبەك ەتكەن قايسار قالامگەر ءوز تۋعان جەرىنىڭ – تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءبىر سالماسىن باستىرىپ بارىپ جاتتى. ءوز قولىمىزبەن توپىراق سالىپ، پايعامبارىن كومگەندەي قابدەش اعامىزدى دا اتتاندىردىق. ونىڭ ءتانى توپىراققا ءتاپسىرىلۇاندا جان الەمى جالپاق قازاققا جايىلىپ كەتتى. جازۋشى دەسەڭ ونىڭ باقىتى سول شىعار.

الماس احمەتبەكۇلى

Abai.kz