سوڭعى كۇندەرى الەمدىك الەۋمەتتىك جەلىدەگى نەگىزگى ساياسي تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى - شىڭجان ولكەسىنىڭ باسشىسى چجەن چەنگۋننىڭ ورنىنا Ma ءشينرۇيدىڭ كەلۋى بولىپ تۇر. وسى «اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا» بولعان اۋىس-تۇيىستەن ۇمىتتەنەتىندەر دە، كەرىسىنشە بۇنى كولگىرسۋ ساياساتى  دەيتىندەر دە   جەتەرلىك. 

وتكەن جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا اقش-تىڭ قوس پالاتاسى ءبىراۋىزدان قولداعان، قۇقىعى تاپتالعان ۇيعۇر، قازاق ت.ب. شاعىن حالىقتاردى قورعاۋعا باعىتتالىعان، قىتاي بيلىگىنە قارسى «شىڭجان زاڭىنا» ( «ۇيعۇرلاردى ءماجبۇرلى ەڭبەكتەن قورعاۋ زاڭى»  (The Uyghur Forced Labor Prevention Act)  پرەزيدەنت بايدەن قول قويدى. ەندى بۇل زاڭ رەسمي كۇشىنە ەندى. زاڭ كۇشىنە ەنگەن كۇننىڭ ەرتەسى شىڭجان ولكەسىنىڭ باسشىسىن اۋىستىرۋى نەنى بىلدىرەدى؟ باسشىلىققا تەحنوكرات تۇلعانىڭ كەلۋى – شىڭجانداعى جاعدايدى وزگەرتىپ، باتىس پەن قىتاي اراسىنداعى تىرەستى رەتتەي الا ما؟  پەكيننىڭ بۇنداي قادامعا بارۋىنا نە سەبەپ؟ تومەندە وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

قىتايدىڭ بۇگىنگى سويقاندى امبيتسياسىنىڭ وسۋىنە – باتىس ەلدەرى وزدەرى مۇمكىندىك جاراتتى. 2001 جىلعى 11 قىرىقۇيەكتەگى اقش-تاعى تەرراكتىدەن سوڭ، اقش نەگىزگى جاۋىن تاياۋ شىعىستان، انىعى مۇسىلمان الەمىنەن ىزدەي باستادى.  اقش-تىڭ بۇل گەوستراتەگيالىق ساياساتى 2016 جىلى اقش بيلىگىنە دونالد ترامپ كەلگەنگە دەيىن جالعاستى.  سول 2001 جىلدىڭ سوڭىندا پەكين بيلىگى ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ، سول كەزدەگى باتىستىڭ كوڭىل-كۇيىن ۇتىمدى پايدالانىپ، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا (WTO) كىرىپ ۇلگەرەدى. باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ  نارىقتىق ەكونوميكا  شارتتارىنا مۇلدە تولمايتىنىن  بىلە تۇرا 15 جىلدىق بەيىمدەلۋ مەرزىمىن بەرىپ، كوز جۇمىپ، ۇيىمعا رەسمي مۇشەلىككە قابىلدادى. بەرىلگەن 15 جىلدىق بەيىمدەلۋ مەرزىمى تولعان 2016 جىلعى اۋديت قورتىندىسى: «قىتاي ءالى ەكونوميكاسى نارىقتىق ەكونوميكاعا وتپەگەن» بولىپ شىعادى.  قىتاي بيلىگى الدادى، باتىس الداندى.  باتىس وسى جىلدارى «تەررورمەن» كۇرەس سوڭىندا كەتتى. ەكونوميكالىق مۇدەلەرىن العا شىعاردى. ەركىندىك، ادامدىق قۇقىق سياقتى قۇندىلىقتارى كومەسكىدە قالدى. ەسەسىنە قىتاي، رەسەي سياقتى اۆتوريتارلى ەلدەر باتىستىڭ «تەرروريزم، ەكسترەميزممەن» ناۋقاندارىن بەلسەندى قولداپ، «نارىق، تابيعي رەسۋرۋس» ەكونوميكالىق ستاتەگياسىنا ءۇن قوسىپ، ءوز ەلدەرىندەگى ساياسي ءھام ەكونوميكالىق جاعدايلارى ءۇشىن پايدالاندى. ەلدەرىندەگى مۇسىلمان ازشىلىقتاردىڭ «قىڭىر-قيسىعىن» تەزگە سالدى.

«تەرروريزم، ەكسترەميزم» ناۋقانى قىتايدا، انىعى شىڭجاڭدا توراعا شي-دەن بۇرىن  تسزيان،  حۋ  بيلىكتەرى تۇسىندا بىرتىندەپ باستالعان. ونىڭ شارىقتاۋ كەزى حۋ تسزينتاو بيلىگى تۇسىندا، 2009 جىلعى 5 شىلدەدە، ۇرىمجىدە بولعان قاندى قىرعىن بولاتىن. شىڭجاڭداعى بۇگىنگى كۇردەلى احۋالدى شي-دەن عانا كورەتىندەر كوپ. ارينە شي ونى ۋشىقتىرىپ، «گەنوتسيدكە» جەتكىزدى.  دەسە دە بۇل قىتايدىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالىق ساياساتى ەكەنىن، ونىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى تسزيان تسزەمينگە، ەكىنشى ساتىسى حۋ تسزينتاوعا، ءۇشىنشى كەزەڭى،  ۋشىققان ءساتى سي تسزينپينعا ءتان ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.  اسىرەسە ءۇشىنشى كەزەڭى قىتاي امبيتسياسىنىڭ شارىقتاعان، شىڭجاڭداعى  جوبا-جوسپارلار شي توراعانىڭ «قىتاي ارمانىنىڭ» جارىققا شىعۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇگىنگى قىتاي بيلىگىنىڭ اسقىنعان ۇلتشىلدىق پيعىلى مەن الەمگە قوجالىق امبيتسياسىنىڭ اسقىنۋىنىڭ استارىندا كۇرت وسكەن ەكونوميكالىق قۋاتى جاتىر دەگەنگە سەنەمىز.

2001 جىلى قىتاي ۇكىمەتى ەبىن تاۋىپ دسۇ-عا مۇشەلىككە وتكەن سوڭ، قىتاي تاۋارلارى الەمننىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا دسۇ-نىڭ جەڭىلدىگىمەن اعىلا باستادى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ەكسپورتتى ىنتالاندىراتىن يكەمدى ءادىس-تاسىلدەرى، ينۆەستورلارعا جاسالعان جەڭىلدىكتەر، تىم ارزان ەڭبەك كۇشى جانە ۇلكەن نارىق قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تەز وسۋىنە جول اشتى.  ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىنا بولەنگەن قىتاي كاسىپورىندارى بىرتىندەپ شەتەلدىك باسەكەلەس زاۋىت-فابريكالاردى بانكروتقا جىبەرە باستادى نەمەسە ساتىپ الىپ جاتتى. قىتاي نارىعىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ينۆەستورلاردى باۋرايتىن ورتا  شەتەلدىك كاسىپورىنداردى قىتايعا تارتا  باستادى. قىسقا ۋاقىتتا قىتاي – «الەم فابريكاسى» اتاندى. ەكسپورتتىڭ ارتۋى قىتايعا وراسان مول شەتەل ۆاليۋتاسىن (دوللاردى) اعىلتتى. قىتايدا  الەمدەگى ەڭ مول دوللار رەزەرۆى پايدا بولدى.  قىتاي جاپونيانى ارىتقا تاستاپ، الەمدىك ەكىنشى ەكونوميكاعا كوتەرىلدى. ەندىگى نىسانا ارينە الەمدىك ءبىرىنشى ەكونوميكا اقش-تى باعىندىرۋ بولاتىن. ەكونوميكالىق قۋاتتىڭ ارتۋى –  قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياسي جوبالارىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. قىتاي ىشكى ساياساتتا: «ءبىر ەل، ءبىر پارتيا، ءبىر سەنىم، ءبىر ارمان، ءبىر ۇلت» ۇستانىمىن قولعا الا باستاسا، سىرتقى ساياساتتا وداقتاستارىن كوبەيتىپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، گەوساياسي مۇدەلەرىن تۇگەندەپ، اقش جەتەكشىلىك ەتەتىن ءبىر پوليارلى الەمدى – ەكى پوليارلى ەتىپ قۇرىپ، الەمدى اقش-پەن ءبولىسۋدى ستاتەگيا ەتىپ قويعانى بايقالدى. اقش-تىڭ تۇپتەپ كەلگەندە قىتايمەن بولىسە المايتىنى، بولىسە الماسى ءدال وسى تۇس بولسا كەرەك. اقش-تىڭ قىتاي امبيتسياسىنا بولعان قارسىلىعى  دونالد ترامپ تۇسىندا سىرتقا شىقتى. قىتايدى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرۋ ءۇشىن 2018 جىلى ەسەپ ايىرىسا باستادى. الدىمەن ەكونوميكالىق جاقتا كەتكەن ەسەبىن تۇگەندەۋدەن باستادى. اقش بيلىگىنىڭ ەسەبى بويىنشا، قىتايمەن بولعان تەڭسىز ساۋدانىڭ كەسىرىنەن اقش جىلىنا 500 ملرد دوللار زارداپ شەكسە، قىتايدىڭ جاڭا تەحنولوگيا مەن پاتەنتتەردى قولدى ەتۋىنەن دە جىلىنا 500 ملرد دوللار زيان تارتىپ كەلگەن.  ءسويتىپ، اقش  ءوزى سەمىرىتكەن قىتاي بيلىگىمەن ءدال بۇگىن  بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. اقش ءۇشىن الەمدى بيلەيتىن ەكى قوجايىن بولماۋى كەرەك. كەشەگى ەكونوميكا، تەحنولوگيا ءۇشىن باستالعان تىرەس، بۇگىندە ساياسي تىرەسكە، بالكىم ەرتەڭ قارۋلى قاقتىعىسقا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايتىن سياقتى.  ال، اقش قابىلداعان «شىڭجاڭ زاڭى» شىڭجاڭعا قاتىستى مىنا سالالارعا بىردەن اسەر ەتپەك:

1. جوعاردا ءسوز ەتكەندەي الەمنىڭ ءىرىلى-ۇساقتى زاۋىت-فابريكالارى، ءوندىرىس وشاقتارى قىتايعا اعىلا باستادى. سونىڭ قاتارىندا كۇننەن ەنەرگيا الاتىن قۇرال-جابدىقتاردىڭ دەنىن قىتايداعى كاسىپورىندار وندىرەدى. قىتايداعى سول ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ نەگىزى شىڭجاڭ ايماعىندا ورنالاسقان. ياعني، الەمدەگى كۇن ەنەرگياسى تەحنولوگياسىنىڭ باسىم بولىگى شىنجاڭنان ەكسپورتتالادى. ۇيعۇر، قازاق ت.ب. ازشىلىقتاردى ءماجبۇرلى ەڭبەككە جەكتى دەگەن ايىپ، شىڭجاڭداعى كۇن ەنەرگياسىن وندىرۋگە ارنالعان تەحيكانى وندىرەتىن، ەكسپورتتايتىن كاسىپ ورىندارعا دا قاتىستى;

2. شىنجاڭ ماقتانىڭ وتانى، ساپاسىنىڭ جوعارلىعىمەن دە تارتىمدى. قىتايدا وندىرىلەتىن ماقتانىڭ 90%-ى شىنجاڭعا ءتان. سول ماقتا جانە ماقتا-ماتا ونىمدەرىنىڭ 90%-ى ەكسپورتقا شىعادى. شىڭجاڭداعى نەگىزگى تابىس كوزدەرىنىڭ ءبىرى وسى ماقتا. ءماجبۇرلى ەڭبەك، اسىرەسە، كامىلەتكە تولماعان جاسوسپىرىمدەردى ەڭبەككە جەگۋ ايىبى بۇرىننان بار. سوڭعى جىلدارداعى ساياسي رەپرەسسيا بۇل جاعدايدى ۋشىقتىرا تۇسكەنى انىق. وتكەن جىلى الەمدىك ماقتا-توقىما ونىمدەر قاۋىمداستىعى قىتاي بيلىگىن اشىق سىندادى، ءارى شىڭجاڭدا وندىرىلەتىن ماقتا-توقىما ونىمدەرىنەن باس تارتا باستادى. ايگىلى Worms ساۋدا جەلىسى دە سورەلەرىنەن شىڭجاڭدا وندىرىلگەن ماقتا-توقىما ونىمدەرىن الاپ تاستاۋدا;

3. تابيعاتىنا، جەرىنە بايلانىستى شىڭجاڭ ءوڭىرى - قىزاناق ءوندىرىسىنىڭ وركەندى القابى. قىزىناقتان جاسالعان تومات ەكسپورتىنىڭ كولەمى دە ۇلكەن. ءماجبۇرلى ەڭبەككە جەككەنى ءۇشىن شىڭجاڭ توماتىنا دا شەكتەۋ قويماق;

ماقتا-ماتا، توقىما بۇيىمدارى، كيىم-كەشەك جانە تومات ونىمدەرىنەن قۇرالعان ەكسپورتتان   شىڭجاڭ بيۋجەتىنە جىلىنا 20 ملرد دوللار تۇسسە، كۇن ەنەرگياسى تەحنيكاسىەكسپورتتان بۇدان مول تابىس تابادى.  اقش وسى جولعى كۇشىنە ەنگەن «شىڭجاڭ زاڭى» نەگىزىندە شىڭجاڭدا وندىرىلەتىن جوعاردا اتالعان ونىمدەردى يمپورتتاۋعا تۇبەگەيلى شەك قويماق. قىتايدى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن – شىڭجاڭنان ەكسپورتتالاتىن تاۋارلاردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قىتايدىڭ دامىعان ەلدەرگە ەكسپورتتالاتىن ماقتا-ماتا ونىمدەرىننەن تىگىلگەن ساپالى كيىم-كەشەكتەردىڭ قۇرامىندا «شىڭجاڭدا وندىرىلمەگەنىن، ءماجبۇرلى ەڭبەكتىڭ قان-تەرى سىڭبەگەنىن»  دالەلدەۋدىڭ ءوزى ماشاق. بۇل شارت تولىق ىسكە قوسىلار بولسا، قىتاي زاۋىت-فابريكالارى ۇلكەن زارداپ شەكپەك. بۇدان بىلاي قىتايداعى ۇيعىر، قازاق ت.ب.  شاعىن ۇلتتاردىڭ مۇدەسى مىنبەرلەردە عانا ەمەس، ناقتى ەكونوميكالىق  سانكتسيا جولىمەن، اۋىر بوداۋلار ارقىلى قورعالماق.

ناتيجەسىندە، اقش-پەن اراداعى تىرەسۋدىڭ سالدارى قىتاي ەكونوميكاسىنا كۇن ساناپ اۋىر سوققى بولىپ  ءتيىپ، شىڭجانداعى پەكيننىڭ وسپادار ساياساتى قىتايعا قارسى باتىستىڭ وداق قۇرار نەگىزگى پرينتسيبىنە اينالىپ ۇلگەردى.  شىڭجاڭ ونىمدەرىنە ارنالعان سانكتسيا – بۇل وداقتىڭ ناقتى دالەلدى جەمىسى بولارى انىق. الداعى كۇندەرى، اقش-تىڭ پوزيتسياسىن قۇپتاپ، ۇيعىر، قازاق ت.ب. حالىقتاردى ءماجبۇرلى ەڭبەككە جەكپەۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، وداقتاستارى شىڭجاڭ ونىمدەرىن يمپورتتاۋعا شەك قوياتىن زاڭ-جارلىقتار  شىعارۋى بەك مۇمكىن.  جاعداي ساياسي تىرەسپەن عانا شەكتەلمەي، باتىستىڭ  ءار سوققىسى، قىتايدىڭ  بارلىق جاندى جەرىنە ءدال ءتيىپ، ونى اۋىر سەزىنە باستاعان پەكين بيلىگى اتتىڭ باسىن تارتۋعا ءماجبۇر بولعان كورىنەدى. بۇل جولعى شىڭجاڭداعى كادرلىق وزگەرىستى «الدارقاتۋ، ۋاقىت وزدىرۋ» دەپ ەسەپتەگەن كۇننىڭ وزىندە دە وسى قادامعا بارۋعا شاراسىز  بولدى دەۋگە  نەگىز بار.  ەندىگى جەردە، سىرتتان قۇيىلار بۇرىنعىداي تەلەگەي-تەڭىز  $-دىڭ  بولماسى انىق.  الىپ ەلدىڭ كۇرت ورتايعان قازىناسىن تولتىرۋ وتە قيىنعا، قىمباتقا تۇسەرى بەلگىلى. قىسقا مەرزىمدە جيناقتالعان   مول قارجى قىتاي بيلىگىنىڭ الەمدىك امبيتسياسىن تىم ەرتە پاش ەتتىپ، ونىڭ سوڭى وزىنە شوقپار بولىپ تيە باستادى.

دەسە دە  قىتاي بيلىگى ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ ارقاسىندا قىسقا مەرزىم  ىشىندە  ازيا، افريكا جانە وڭتۇستىك امەريكا وڭىرىنەن وزىنە جاقتاستار تارتىپ ۇلگەردى. الەمدىك قاۋىمداستىق اراسىندا داۋىسىن قىتايعا بەرىپ، ادالدىعىن دالەلدەپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. ارينە، بۇلار نەگىزىنەن اۆتوريتارلى، جەمقورلىققا بايلانعان، سەنىم ستاتۋسى تومەن ەلدەر قاتارىنان. ال، اقش باستاعان باتىس قوعامىنىڭ، وركەنيەتىنىڭ باستى قۇندىلىعى «دەموكراتيا، ەركىندىك»  ارقاشان ولار ءۇشىن باستى قۇندىلىق. شىڭجاڭداعى جاعدايدى باستى ورىنعا قويۋى دا، وسى جولدا باستارىنىڭ  بىرىگۋىنىڭ نەگىزىندە دە وسى قۇندىلىعى جاتسا كەرەك.

شىڭجاڭ ماسەلەسى – گونكونگتەگى  تاپتالعان ادام قۇقىعىنان الدە قايدا اۋىر دا كۇردەلى. قىتاي بيلىگىنە تاعىلعان ايىپتاردان قۇتىلۋ، ودان جالتارۋ دا وڭايعا سوقپايتىن كورىنەدى. ياعني، «گەنوتسيد جاسادى، ۇلتتى جويۋ ۇستىندە، ادامزاتقا قارسى قىلمىس، ءماجبۇرلى ەڭبەك، كانتسلاگەر ۇستادى» دەگەن ايىپ تاعىلۋدا.  بۇل وتە اۋىر ايىپ. اسىرەسە الەمدىك جەتەكشى ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى، بۇۇ-نىڭ تۇراقتى مۇشەسى سانالاتىن قىتاي ۇكىمەتى ءۇشىن بۇل ءتىپتى دە اۋىپ ايىپ. ەندى ءوزىنىڭ «كىناسىز» ەكەندىگىن الەم قاۋىمداستىعى الدىندا دالەلدەۋى كەرەك.  بۇعان دەيىن ايىپتاۋعا قارسى جازعىرۋدان اسىپ ەشقانداي تويتارىس نەمەسە اقتالا الماعان قىتاي بيلىگىنىڭ الداعى ۋاقىتتا ايىپتى تەرىسكە شىعارا الۋى ەكىتالاي.  بۇگىندە، قىتاي بيلىگىنىڭ ەڭ ءالسىز تۇسى – شىڭجاڭ  كريزيستى بولىپ تۇر.  باتىس قوعامى ءۇشىن شىڭجاڭداعى اپات - ءبىر كەزدەرى وزدەرى بوساڭسىتىپ العان «ادام قۇقىعى، ەركىندىك» قۇندىلىقتارىن جوقتاۋدىڭ، ورنىن تولتىرۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى بولۋى مۇمكىن. ءارى وسى ارقىلى باتىستىڭ بولاشاق ۇستانىمى ايقىندالماق.  بۇل بەلگىلى دارەجەدە اۆتوريتارلى، وزبىر ەلدەر ءۇشىن ەسكەرتۋ دە بولماق.

ال، وسى جولعى شىڭجاڭ بيلىگىندەگى توسىن كادرلىق وزگەرىس – قىتايدىڭ بۇل وڭىرگە ۇستانعان ساياساتىنا وزگەرىس اكەلە مە، الدە  كوز الداۋ تاكتيكاسى ما؟  بۇنىڭ ناقتى جاۋابىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەگەنمەن قىتايدىڭ وتكەن-كەتكەن تاريحىنا جانە بۇگىنگى حالقارالىق جاعدايعا زەر سالا وتىرىپ بىرنەشە باعىتتا تۇسپال عانا جاساۋعا بولادى:

1. پەكين بيلىگىنىڭ گونكونگتەگى قالىپتاسقان دەموكراتيالىق جۇيەنى كۇشپەن باعىندىرۋى – الەم قاۋىمداستىعىن قىتاي بيلىگىنىڭ وزبىرلىعىنا كوزىن جەتكىزدى. تايۆانعا جاسالىپ جاتقان قوقان-لوقىسى الەمنىڭ قىتاي بيلىگىنە دەگەن سەنىمىن جوعالتا باستادى. شىڭجاڭ كريزيستى – پەكين بيلىگىنىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسى اشىپ تاستادى. قىتاي بيلىگىنىڭ الەم قاۋىمداستىعى الدىنداعى ءيميدجى ءتۇستى. سوڭى جاقسىلىققا بارماسىن بىلگەن شي جۇيەسىنە قارسى بيلىك ەليتاسىنداعى كۇشتەر قىسىمىنان شىڭجاڭداعى كادرلىق وزگەرىس بولعان بولۋى مۇمكىن.  ەندى، شىڭجاڭداعى قالىپتاسقان جاعدايدى جۇمسارتۋ مىندەتى، تازا ساياساتتىڭ باتپاعىنان الىس جۇرگەن تەحنوكرات ما  سينرۋيگە ءتۇسىپ، وتكەن  اسىرا سىلتەۋلەردى بۇرىنعى باسشىلىق جىبەرگەن قاتەلىك رەتىندە تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋى مۇمكىن. ارينە بۇعان ىشكى اۋديتوريا يلانسا دا، الەمدىك قاۋىمداستىق سەنە قويماسى انىق;

2. ما ءسينرۋيدى اكەلۋ ارقىلى پەكين شىڭجاڭدا جىلىمىق ورناتىپ، ونداعى جۇرتتى جاڭا «ومىرگە باۋليتىن» كوسمەتيكالىق وزگەرىستەر باستاۋى ىقتيمال. ەڭسەسى تۇسكەن، رۋحى جاسىعان جۇرتتىڭ سەنىمىن كوتەرۋ ناۋقانى ءجۇرىپ، ۇيعىر، قازاق ت.ب. حالىقتار ءوز كەزەگىندە تەڭدىك پەن ادىلدىكتى سيلاعان  پارتياعا العىس ايتا باستايتىن كۇن الدا;

3. ما سينرۋي ارقىلى قىتاي بيلىگىنە تاعىلعان ايىپتاردى جۋىپ-شايۋعا كۇش سالۋى ىقتيمال. بۇل قاتەلىككە جاۋاپكەر - پارتيا ورتالىعىنىڭ ساياساتى ەمەس، جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ اسىرا سىلتەۋىنەن تۋعان قاتەلىك رەتىندە باعالانىپ، وسىعان قاتىستى تۇلعالاردى (چجەن چەنگۋندار ) «قۇرباندىققا» شالا وتىرىپ، پەكين الەم الدىندا اقتالۋعا تىرىسۋ مۇمكىن.  دەگەنمەن  قىتاي بيلىگىنىڭ بۇل قادامعا بارا قويۋ مۇمكىندىگى تىم از.  اقش-پەن اشىق بەلدەسۋگە شىققان شي توراعا، اتاق-ابىرويىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن دە كەز-كەلگەن قۇرباندىققا باراتىنى بەلگىلى. سوندىقتان بۇل جولعى شىڭجاڭداعى كادرلىق اۋىس-تۇيىستەر تەك ءجاي ىشكى-سىرتقى قىسىمدى باسەڭدەتۋ وپەراتسياسى عانا بولۋى ىقتيمال.  ونداعى تىرلىكتىڭ سىرتقى فورماسى ازداپ وزگەرگەنىمەن، شىڭجاڭداعى ساياساتتىڭ مازمۇنى وزگەرە قويمايدى;

4. قىتاي كومپارتياسىنىڭ ىشكى ستاتەگيالىق ساياساتى، اسىرەسە شاعىن ۇلتتارعا، اۆتونوميالى ايماقتارعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق ساياساتىندا تۇبەگەيلى وزگەرىس بولماي، شىڭجاڭ، تيبەتتەگى ت.ب. ۇلتتىق ايماقتارداعى جاعداي وڭالىپ، قىسىم اياقتالمايدى، زاڭ ورىندالمايدى. ورتالىق ۇكىمەتتىڭ  ساياساتى  تۇزەلمەي – جەرگىلىكتى جاعداي وڭالمايدى;

5. ما ءسينرۋيدىڭ كەلۋى ارينە، ۇلكەن تۇبەگەيلى جاقسىلىق اكەلمەسە دە، شىڭجاڭداعى بيلىك پەن ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز جۇرتى  اراسىنداعى سىرەسكەن توڭدى ءجىبىتىپ، جىلىمىق اكەلۋى دە ىقتيمال. ونداعى لاگەرلەردەگى تۇتقىنداردى جاپپاي بوساتپاسا دا، بەيبەرەكەتسىز تۇتقىنداۋ توقتاپ، ونداعى اسىرا سىلتەۋ قۇرباندارى ىرىكتەلىپ بوستاندىققا شىعۋى مۇمكىن. ءارى بۇل «اعاتتىقتى» بۇرىنعى باسشىلاردىڭ قىزمەتىندە جىبەرىلگەن قاتەلىگى رەتىندە تۇسىندىرىلەتىن ناسيحات پايدا بولۋى دا ىقتيمال;

6. جاڭا باسشىعا تاپسىرىلعان مىندەت – بالكىم شىڭجاڭنىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋ، ءبىلىم-عىلىمىن دامىتۋ، سول ارقىلى ساياسي شيلەنىستى جۇمسارتىپ، جاڭا زامان، جاڭا قوعام ورناعانداي ورتا تۋدىرىپ، ۇيعىر، قازاق ت.ب. جۇرتتىڭ شەرمەندە ءحالىن وزگەرتۋگە تىرىسۋى كوزدەۋى باستى باعىتقا اينالار. ەندىگى كەزەڭدە زاڭ، ەكونوميكا، عىلىم-تەحنيكا – شىنجاڭنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ نەگىزى رەتىندە دارىپتەلۋى دە ىقتيمال (مەيلى بۇل ۋاقىتشا نەمەسە ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيا بولسىن).

شىڭجاڭداعى ۇيعىر، قازاق ت.ب. مۇسىلمانداردىڭ  بۇگىنگى تاعدىرى الەمنىڭ نازارىندا.  شىڭجاڭدا جۇرگىزىلگەن زۇلىم ساياساتتىڭ سالدارىنا الەم قاۋىمداستىعى الدىندا، مەيلى قانداي فورمادا بولسا دا پەكين بيلىگى جاۋاپتى، ءارى ەندى بۇل جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلا الماۋى مۇمكىن. قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى وسپادار، قاتىگەز ساياساتىن وزگەرتىپ، تىعىرىقتان شىعار جول تابۋ يا تاپپاۋى – الداعى  قارەكەتىنىڭ شىنايى نە جالعاندىعىنا بايلانىستى. قىتاي كەرەك كەزدە شەگىنە بىلەتىن، سول  شەگىنىستەن دە لايىقتى پايدا تابا  بىلەتىن ەپتى جۇرت. سوندىقتان، جەڭىل-جەلپى كومەتيكالىق وزگەرىسكە  سەنە سالماي، ءالىپتىڭ ارتىن بايقاۋ كەرەك.  پەكيننىڭ  شىڭجاڭدا جۇرگىزگەن قاتىگەز ساياساتىن تەك  سي تسزينپين توراعاعا تاۋەلدەۋ جەتكىلىكسىز. انىعىندا شىڭجاڭعا، ۇيعىر، قازاق، قىرعىز ت.ب. مۇسىلماندارعا  باعىتتالعان ساياسات – قىتايدىڭ سوڭعى ءۇش كەزەكتى  تسزيان تسزەمين  (1989-2002) باستاپ،  حۋ تسزينتاو ( 2003-2012) قوستاپ،  سي تسزينپين جالعاستىرىپ، ۇدەتىپ كەلە جاتقان قىتايدىڭ ۇلتتىق ستاتەگيالىق ىشكى ساياسي جوباسى. سوندىقتان، قىتاي ورتالىق بيلىگىنىڭ شىڭجاڭعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق ساياساتى تۇبەگەيلى وزگەرمەي – شىڭشاڭداعى جاعدايدىڭ تۇبەگەيلى وڭالۋى مۇمكىن ەمەس. سوڭعى جاڭالىققا قاراعاندا شىڭجاڭداعى  ورنىن بوساتقان چجەن چەنگۋن، قىتاي  ساياسي بيۋروسى جينالىسىندا توبە كورسەتتى. ونىڭ تيبەتتە، شىڭجاڭدا جۇرگىزگەن قاتىگەز ساياساتىن تۇتاس قىتايدا  ىسكە اسىرۋدى جوسپارلاپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدى سي توراعا وسى چجەن چەنگۋنگە تاپسىرىپ جاتسا تاڭ قالماڭىز.تەك مىنا قىستىق وليمپيادا ىردۋ-دىردۋسىز وتسە بولعانى...

باقان بەرىكجان

Abai.kz