جاقىندا رەسەيدە شىعاتىن جاڭا اۆتوكولiككە "ەرماك" دەگەن اتاۋ بەرiلەدi دەگەن ءسوز شىعىپ، بۇعان نارازىلىق بiلدiرگەن تۇركi حالىقتارىنىڭ الەمدiك اسسامبلەياسى پۋتينگە ارنايى حات جولداعانىنان حاباردارمىز. "ەرماك ناعىز قانىشەر قاراقشى، ەگەر گەرمانيا "گيتلەر" دەپ اتالاتىن ماشينا شىعارسا، قالاي قابىلدار ەدiڭiز؟" - دەلiنگەن اتالمىش حاتتا.

جاقىندا رەسەيدە شىعاتىن جاڭا اۆتوكولiككە "ەرماك" دەگەن اتاۋ بەرiلەدi دەگەن ءسوز شىعىپ، بۇعان نارازىلىق بiلدiرگەن تۇركi حالىقتارىنىڭ الەمدiك اسسامبلەياسى پۋتينگە ارنايى حات جولداعانىنان حاباردارمىز. "ەرماك ناعىز قانىشەر قاراقشى، ەگەر گەرمانيا "گيتلەر" دەپ اتالاتىن ماشينا شىعارسا، قالاي قابىلدار ەدiڭiز؟" - دەلiنگەن اتالمىش حاتتا.

دەگەنمەن، سەمەي مەن وسكەمەندەگi كازاكتار قاۋىمداس­تىعى، مiنە، ون شاقتى جىلدىڭ ءجۇزi بولدى، قاندىقول قاراقشى، سiبiردi جاۋلاپ الۋشى اتامان ەرماكتى ەسكە الۋ كۇنiن وتكiزiپ كەلەدi. جالپى، قازاقستانداعى كازاكتار قاۋىمداستىعىنا ەش قاتىسى بولماسا دا، بۇلار بۇگiندە ەرماكتى وزدەرi ءۇشiن باس بiرiكتiرۋ جانە ماقتانىش سيمۆولىنا اينالدىرىپ العان. ال شىندىعىندا، بۇگiنگi كازاكپىز دەپ جۇرگەندەرگە اتامان ەرماكتىڭ ەش "جاقىندىعى" جوق. ءسوزiمiز دالەلدi بولۋ ءۇشiن، اۋەلi "كازاك" پەن "قازاق" ەتنو­نيمدەرiنiڭ بiر-بiرiنە قانشالىقتى قاتىسى بار ەكەنiنە توقتالايىق. اكادەميك الكەي مارعۇلان: "قا­زاقتىڭ ەرتە كەزدە قازاق بولۋىنىڭ تاعى بiر كۋالiگi حII-حV عاسىرلاردا "قازاق شىعىپ كەتۋ", "قازاق بولۋ" دەگەن ۇعىم بولعان. جەرگi­لiكتi بيلiكتەن قۋعىن كورگەن تەگiن­دەر، سۇلتاندار، بيلەر وردادان قىرعا قاشىپ، "قازاق بولىپ" ءجۇ­رەتiن. ەڭ ەرتە كەزدە (Iح-ح ع.) وردادان قاشىپ شىققان الاشا حان - سونداي سۇلتاننىڭ بiرi. سوندىق­تان "قازاق بولىپ", "قىردا ەركiن جۇرەتiن" ساحارانى ش.ءۋاليحانوۆ "تىنىم الاتىن ورىن" دەپ اتاعان", - دەيدi. الەكەڭ سونداي-اق، كەزiن­دە ساراي قالاسىنان كەتكەن ەدiگە بيدi, اقساق تەمiردەن جەڭiلگەن توقتامىستىڭ بiراز ۋاقىت "قازاق بولىپ" جۇرگەنiن ايتادى. وقىرماندار حاباردار بولۋعا تيiستi, وتكەن جىلدىڭ اياعىندا بiراز عالىمدار ورىس تiلiندە قازاقتاردى - "كازاكتار", قازاقستاندى - "كازاكستان" دەپ جازۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن. مۇندا دا نەگiز جوق ەمەس. كەڭەس وكiمەتi ورناعانشا، كازاكتار وزدەرiن ەشقاشاندا ورىسپىز دەپ اتاماعان... "سلوۆو «كازاك» تيۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا ي وزناچاەت «ۆولنىي چەلوۆەك»، «ۋدالەتس». نەسومنەننو، پەرۆىمي كازاكامي بىلي ۆىحودتسى يز ستەپنىح ورد، وبەدينياۆشيەسيا ۆ وتريادى، پودچينياۆشيەسيا سوبستۆەننىم ۆوجاكام، ۆىدۆينۋۆشيمسيا زا سچەت سۆويح ۆوەننىح تالانتوۆ ي حرابروستي. ۆو ۆرەميا بولشيح پوحودوۆ وردىنسكيح حانوۆ كازاكي پريسوەدينياليس ك يح ارميام، ۆ ميرنوە ۆرەميا پرومىشليايا رازبوەم ي ۋگونوم سكوتا. سو ۆرەمەنەم ۆ ريادى كازاكوۆ ناچينايۋت ۆليۆاتسيا رۋسسكيە ۋدالتسى، تاك نازىۆاەمىە «زاپوليانە»، ۋحوديۆشيە نا ستەپنىە («زاپولنىە») رەكي «ۆ مولودەچەستۆو». وني پەرەنيمالي وبراز جيزني «وردىنسكيح» كازاكوۆ، يح حوزيايستۆەننىە زانياتيا، ا گلاۆنوە - سپوسوبى ۆەدەنيا ستەپنوي ۆوينى", - دەيدi زەرتتەۋشiلەر. مۇنداعى "وردىنسكيە كازاكي" دەلiنiپ وتىرعاندار تۇركi تايپالارىنان كەتiپ قالىپ، "قازاق بوپ" جۇرگەندەر. وسىلاي ماسكەۋ كنيازدiگiنەن، ورىس ەلiنiڭ باسقا دا وڭiرلەرiنەن قاشىپ شىققاندار وسى "قازاق بولعاندارعا" كەلiپ قوسىلىپ، قازاق بولىپ جۇرەدi. بۇلاردان باسقا بۇگiنگi ۋكراينا جەرiنەن، دنەپر بويىنان شىعىسقا قاراي، دون مەن ازوۆ جاعىنا باس ساۋعالاپ كەتكەن­دەردi "زاپوروجەلiكتەر" دەپ اتاعان. ياعني، "ۋشلي زا پوروگ" - بوساعانىڭ ار جاعىنا كەتتi دەگەن ءسوز. بۇلار دا دون بويىنداعى "قازاق بوپ" جۇرگەندەرگە قوسىلادى. وسىلاردىڭ بارلىعى وزدەرiن بiر عانا اتاۋمەن "قازاقتارمىز" دەپ اتاعان. ورىس تاريحشىسى س.سولوۆەۆ حVI عاسىردا دون كازاكتارىنىڭ بەلگiلi اتاماندارىنىڭ بiرi سارى-ازمان (سارى ازبان) دەگەن تۇركiلiك بولعانىن ايتادى. بۇلاردىڭ بارلىعى ورتاق بiر-اق تiلدە، تۇركi (قازاق) تiلiندە سويلەگەن. بەلگiلi عالىم، ساياحاتشى، ەتنوگراف گ.ن.پوتانيننiڭ "سيبيرسكيە كازاكي" اتتى ەڭبەگiندەگi مىنا بiر سوزدەرiنە نازار اۋدارايىقشى: "...پوچتي ۆسە ناسەلەنيە (كازاچە) گوۆوريت كيرگيزسكيم يازىكوم. دليا منوگيح - ەتو كولىبەلنىي يازىك، پوتومۋ چتو نيانكامي ي سترياپكامي زدەس بىۆايۋت كيرگيزكي. كيرگيزسكي يازىك موجنو ۋسلىشات پوۆسيۋدۋ: ۆ تيحوي بەسەدە، كوتورۋيۋ ۆەدۋت مەجدۋ سوبوي كازاكي، سيدياششيە نا زاۆورينكە، ۆ رازگوۆورە يامششيكوۆ حلوپوچۋششيح نا ستانتسي وكولو ەكيپاجا پروەزجايۋششەگو چينوۆنيكا. ينوگدا داجە ۆ سۋدە...» پوتانيننىڭ جازىپ وتىر­عانى بەرتiنگi ۋاقىت، حIح عا­سىردىڭ ورتاسى. ول كەزدە سi­بiر مەن قازاقستاننىڭ سول­تۇس­تiك ايماقتارىندا بەكiنiس­تەر سالىنىپ، ورىس بيلiگi ورناي باستاعان. بiراق، وسىعان قاراماستان كازاكتار سول ۋا­قىتقا دەيiن قازاقشا سويلەپ كەلگەن ەكەن. تاعى بiر ايتا كەتەتiن جايت، 1822 جىلى سiبiر گەنەرال-گۋبەرناتورى م.سپەران­سكي­دiڭ "سiبiر قىرعىزدارى تۋرالى جارعىسى" شىعىپ، قازاق دالاسىندا حاندار بيلiگi جويىلعانىن بiلە­مiز. وسىدان كەيiن ومبى وبلىسى قۇرىلىپ، 1825 جىلى ونىڭ جاڭا گەربi بەكiتiلەدi. تاڭعالارلىعى، اتالمىش گەربتە ورىس جاۋىنگەرi ەمەس، اتپەن شاۋىپ بارا جاتقان دالا قازاعى بەينەلەنگەن. ورىس جىلنامالارىندا ول تۋرالى بىلاي دەپ جازىلادى: "..يمپەراتور الەكساندر I ۋتۆەرديل گەرب ومسكوي وبلاستي - ۆ كراسنوم پولە ششيتا سكاچۋششي نا سەرەبريانوم كونە زولوتوي ۆسادنيك ۆ ازياتسكوي ودەجدە". بۇل جوعارىداعى پوتانين دەرەگiن راستاپ تۇر. "قازاق شىعىپ كەتۋ" ءتۇسiنi­گi سوناۋ التىن وردادان ارعى كەزەڭدە پايدا بولىپتى. ال ورىس، ۋكراين، ليتۆان جەرiنەن دالاعا قاراي "قازاق بولىپ" قاشۋ ودان كوپ كەيiن، حV عاسىردىڭ اياعى مەن حVI عاسىردىڭ باسىنان باستالعان ەكەن. وسىلار حان-سۇلتانداردىڭ بيلiگiنە مويىنسۇنعىسى كەلمەي، ەركiن ءومiر ءسۇرiپ، "قازاق" بولىپ ءجۇر­گەن دالالىقتارعا كەلiپ قوسىلىپ، قازاق بولىپ كەتتi دەدiك. جانە بۇلاردىڭ ورتاق اتاۋى "كازاك" ەمەس، تۇركi تiلiنiڭ ىڭ­عايىنا قاراي "ق" ارپiنەن باستالىپ، "قازاق" بولعانى داۋ تۋدىرمايدى. ال "كازاك" دەگەن ءسوز "قازاقتىڭ" بەرتiن عانا وزگەرiپ، سلاۆياندالعان نۇسقاسى سەكiلدi. كازاكتار سونداي-اق، بۇرىن وزدەرiنiڭ قونىس تەپكەن ورنىن "كوش" دەپ اتاعان. بۇل قازاقتىڭ "كوش" سوزiنەن شىققانى بەلگiلi. وزدەرiنiڭ تۇراقتارىن ۋكراينشا "حۋتور" دەمەي نەمەسە ورىسشا "دەرەۆنيا" دەپ اتاماي، "ستان" دەگەن. بۇل دا - قازاقتىڭ ءسوزi. ونىڭ ۇستiنە توبەسiنە ايدار قويۋ (تۇلىم، وسەلەدەتس، حوحول) تۇركiلەر مەن كازاكتاردا، سوسىن ۋكراينداردا عانا بار. وسىنىڭ بارلىعى تەك كازاكتاردىڭ عانا ەمەس، ۋكراينداردىڭ دا ارعى تۇبiندە تۇركiلiكتەرمەن مىقتى بايلانىسى بار ەكەنiنiڭ ايعاعى (بۇل جونiندە م.ادجي، ش.قۋانعانوۆ، ج.بايجۋمين جانە ت.ب. جازىپ ءجۇر). حVIII عاسىردىڭ 16-جىلدارىنان باستاپ ومبىدان ەرتiس بويلاپ قازاق جەرiنە قاراي سiبiر لينياسىنىڭ بەكiنiس-رەدۋتتارى سالىنا باستادى. بۇل كەزدە كازاكتار وزدەرiن نە ورىسقا، نە قازاققا جاتقىزبايتىن جەكە سوسلوۆيە بولىپ قالىپتاس­قان ەدi. بۇلار سول باياعى "قازاق شىعىپ" كەتكەن تۇركiلەر مەن سلاۆيانداردىڭ، ۋكراينداردىڭ جانە ت.ب. توپتاردىڭ ۇر­پاق­تارى بولاتىن. اتالمىش اسكەري بەكiنiستەردi قورعاۋعا اسكەري كۇش رەتiندە وسى جەرگi­لiكتi كازاكتار تارتىلا باستادى. بۇلاردىڭ، شىن مانiندە، ورىستانۋى دا وسى كەزەڭدە باستالعان سە­كiلدi. قازاق دالاسى رەسەي يمپەرياسىنا بiرجولا باعىنىشتى بولعاننان سوڭ، ول جاقتان قونىس اۋدارۋشىلار قاتارى تiپتi كوبەيگەنiن بiلەمiز. اسiرەسە، 1868 جىلعى "جاڭا ميزامنان" سوڭ، ودان كەيiن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ستولىپين رەفورماسىنان كەيiن تiپتi قاپتادى. بiر قىزىعى، وسى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ بارلىعى بۇرىنعى كازاكتارعا ەش قاتىسى بولماسا دا، وزدەرiن "كازاكتارمىز" دەپ اتاعان. بۇلاردى جەرگiلiكتi قازاقتار "پەرەسەلەندەر", "قارا­شەك­پەندiلەر" دەگەن. رەسەي وتارشىلارى وسى "قاراشەكپەندiلەر­گە" قازاقتاردىڭ تالاي عاسىرلاردان بەرi جايلاپ كەلە جاتقان شۇرايلى جەرلەرiن كۇشتەپ تارتىپ اپەرiپ وتىرعان. قازاق بايعۇس اتا قونىسىن جايدان-جاي بەرiپ قويا ما؟ ول دا وزiنشە قارسىلىق كورسەتiپ، كەلiمسەكتiڭ جەرiنە مالىن جايىپ، ءشوبiن ورتەپ، قولدان كەلگەن قارسىلىعىن جاساپ باعادى. وسىدان سەسكەنگەن قونىس اۋدارۋشى شاعىم جاساپ بەكiنiس باستىعىنا بارادى، اسكەري كومەك سۇرايدى. بەكiنiس باستىعى مىناداي شارت قويادى: "مەن اسكەر بەرiپ كومەكتەسەم، بiراق سەن بiر بالاڭدى سولداتتىققا بەرەسiڭ". كەلiمسەك امالسىز كەلiسەدi, بالاسىن سولداتتىققا بەرەدi. بەكiنiس باستىعى اسكەر شىعارىپ، قازاقتاردى قۋىپ تاستايدى. ماناعى سولدات بوپ كەتكەن بالا ولشەۋلi مەرزiمi بiتiپ، اسكەري قىزمەتiن اياقتاعان سوڭ پاتشا زاڭىنا سايكەس، گەنەرال- گۋبەرناتوردان جەر سۇراپ، "پروشەنيە" جازادى. بۇل كەزدە قازاق دالاسى بiر­جولا "مەملەكەتتiك" بولىپ، پاتشا وكiمەتiنiڭ مەنشiگiنە كوشكەن. قازاقتىڭ تاعى دا بiر شۇرايلى جەرi جاڭاعى سولداتقا الىنىپ بەرiلەدi. قازiر سولتۇستiك ءوڭiر­لەر­دە قاپتاپ كەتكەن "تروفيموۆكا", "يۆانوۆكا", "زاحاروۆكا", "تيموفەەۆكا" ت.ب. سول زا­مان­نان قالعان اتاۋلار. ال بۇگiنگi "كازاكتارمىز" دەپ لەپi­رiپ جۇرگەندەر - وسى كەلiم­سەك­تەردiڭ ۇرپاقتارى. بۇلاردىڭ اتا-تەكتەرi دە بەلگiسiز. سەبەبi كەلiمسەكتەردiڭ iشiندە ورىستار دا، ۋكرايندار دا، بەلورۋستار دا، تiپتi بەسسارابتار دا بولعان. ال شىن مانiندەگi كازاكتار - سوناۋ زامانداردا "قازاق شىعىپ" كەتكەندەر جانە سولاردىڭ ۇرپاقتارى. جوعارىدا اتالعان، سiبiردi باعىندىرۋشى رەتiندە اڭگiمەلە­نەتiن اتامان ەرماك جايلى دا وسىنداي پiكiر ايتۋعا بولادى. ول جالپى تاريحتا بولعان ادام با، بولسا قاي حالىقتىڭ وكiلi دەگەن سۇراق تاريحشىلار اراسىندا تالايدان بەرi تالاسقا ءتۇسiپ كەلەدi. شىندىعىن ايتساق، ورىس زەرتتەۋشiلەرi ونىڭ كiم ەكەنi, قاي جەردەن شىققانى جايلى ناق­تى ەشقانداي دايەك كەلتiرە المايدى. وسىدان كەيiن ەرiكسiز ەرماك قيالدان تۋعان تۇلعا ەمەس پە دەگەن ويعا قالاسىڭ. ونىڭ اكەسi سۋزدالدان شىعىپ، سوسىن مۋروم ورماندارىندا تۇردى دەلi­نەدi كەيبiر دەرەكتەردە. "...وت ودنوگو يز نيح تيموفەيا روديلسيا بۋدۋششiي پوكوريتەل حانستۆا سيبيرسكوگو، نازۆاننىي ۆ پوميانۋتوم سكازانiي ۆاسيليەم پو پروزۆانiيۋ ەرماك، چتو بۋد-تو بى نا يازىكە ۆولجسكوي ۆولنيتسى وزناچالو "ارتەلنىي كوتەل", يبو سناچالا ەرماك يسپراۆليال دولجنوست رازبوينيچياگو كاشەۆارا". ياعني، ەرماك العاشىندا قاراقشىلاردا اسپاز بولعان ەكەن. وسىنداي ادامنىڭ اياق استىنان اتامانعا اينالىپ، سiبiر سەكiلدi ۇلكەن بiر ايماقتى جاۋلاپ الۋى كۇدiك تۋدىرادى. ەرماكتىڭ سiبiردi "جاۋلاپ الۋىنا" سەنiمسiزدiك تۋدىراتىن تاعى بiر دالەل، ونىڭ سiبiر جەرiنە جاياۋ-جالپى 800 اداممەن كەلۋi. "...پري پەرەحودە زا ۋرال، پوۆيديمومۋ، نە پرەۆىشالو 800 چەلوۆەك، ۆ چيسلە كوتورىح دو 500 چەلوۆەك بىلي ۆولجسكiە پريشەلتسى، ا 300 چەلوۆەك ستروگانوۆسكiە سلۋجيلىە; رازنىح نايمەنوۆانiي كازاكي ، بەگلىە ليتوۆتسى، پلەننىە نەمتسى ي پروچiي پريزىۆنوي يلي پريبورنىي سبرود. نەچەگو گوۆوريت و توم، چتو كاك سام ەرماك، تاك ي ۆسە ەگو سپودۆيج­ني­كي بىلي پەشiە، ا نە كوننىە" - دەيدi. كورiپ وتىرسىزدار، ۇزاق جولدان ارىپ-اشىپ كەلگەن 800 جاياۋ ادام كوشiمنiڭ اتتىلى-جاياۋى ارالاس 4-5 مىڭ قارۋلى قولىن جەڭiپ، سiبiردi جاۋلاپ الدى دەگەنگە سەنۋ تiپتi قيىن. بايقاساڭىز، سiبiرلiكتەر سوعىسپاي، وزدەرi بەرiلە سالعان سياقتى. وزدەرiڭiزگە بەلگiلi, قازاق اراسىندا ەرماكتى ساتبەك باتىر ءولتiردi دەگەن اڭىز اڭگiمە ساقتالعان. جانە وسى وقيعاعا ارنالعان "ساتبەك باتىر" داستانىنىڭ بiرنەشە نۇسقاسى بار ەكەنiن دە بiلەمiز. ال ورىس تاريحشىلارى ەرماك ءولiمiن باسقاشا جازادى. "...سونىمەن 1585 جىلدىڭ 6 تامىزىندا جاڭبىرلى تۇندە تاتارلار ولاردى قورشاپ الىپ، تۇگەل قىرادى. قۇتىلىپ كەتكەن ەرماك سترۋگتان (قايىقتان) ۆاگاي وزەنiنە سۋعا سەكiرەدi, بiراق اۋىر ساۋىت ونى سۋ تۇبiنە تارتىپ اكەتەدi" - دەيدi. قازiر كەيبiر عالىمداردىڭ (ونىڭ iشiندە رەسەيلiكتەر دە بار) ەرماك ەشقانداي ورىس ەمەس، كوشiمنiڭ ءوز تۋىستارىنىڭ بiرi بولۋى مۇمكiن دەۋiندە دە نەگiز جوق ەمەس. راسىندا دا ەرماك كiم؟ ونىڭ شىققان تەگi مەن ەر­لiككە بالانىپ جۇرگەن iس-ارەكەتi كۇدiك تۋدىراتىنىن ايتتىق. ونىڭ قازاقستاندا سونشا ءدا­رiپتەلۋi بۇگiنگi قوعامنىڭ مورالدىق كەيپiنە نۇقسان كەلتiر­مەي مە؟ بۇنى ازiرشە ەسكەرiپ جاتقان ەشكiم جوق.

سايلاۋ بايبوسىن

"جاس الاش" گازەتى