قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
قىزىل-جاسىل ۇراندار مەن كوشە تاعى دا جايناپ قالدى. قىزىل-جاسىل، سارالا قاتپارلى قاعاز ايداعار تاعى دا بۇراڭداپ، قىزىل-جاسىل تاڭقى قۇيرىق بيشىلەر «تىشش.تاڭ-تاڭ» عا تاعى دا بۇلتىڭداي شىقتى كوشەگە. كونە قىتاي بيىمەن بۇلاي بۇلتىڭداۋشىلاردىڭ «تاريح تاپسىرۋ» ناۋقانى جالپىلاسقاننان بەرى ءتىپتى كوبەيگەنى كورىندى. ءبىر سىپىرا ايەل بۇرىمدارى كەسىلىپ تە ۇلگەرىپتى. قۇيرىقتارى عانا ەمەس، ەندى جەلكەلەرى دە تاڭقيعان ەكەن. جەر پومەششيكتەردەن ەگۋشىلەرگە تيگەندىگىن تويلاپ، ازات ەگىنشىلەردى كوپەراتيۆعا ۇيىمداستىرۋعا تولعاپ شىققانى ەدى بۇل.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كۇتپەگەن ۋاقىتتا جاتاقحاناما ماقپالىم كىرىپ كەلدى. باعدارلاماداعى تەوريالىق ساباقتارى ءبىتىپ، وسى ناۋقانعا قاتىناسۋ دايىندىعى ءۇشىن بۇگىن ءبىر كۇن بوساتىپتى. اۋىل شارۋاشىلىعىن كوپەراتيۆلاندىرۋ قىزمەتىنە، پراكتيكا رەتىندە، كومەككە شىقپاق ەكەن.
- ءبىزدىڭ اترەت تارباعاتايعا ءبولىندى، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ جۇرەتىن بولدىق! -دەي كەلىپ كۇرسىنە وتىردى كرەۋەتكە - سەنىڭ قاسىڭدا تىم بولماسا ەكى-ءۇش كۇن دەمالىپ، ارتتارىنان بارۋىما رۇقسات ەتپەدى! -دەگەنىندە، القىزىل ەرنى ۇلبىرەپ، ەركەلەگەن شىرايمەن ءسال عانا بۇرتيعانى بايقالدى.
- زىداۋيانىڭا ايتپادىڭ با، ول كىسى احۋالدى بىلەدى عوي؟
- زىداۋيان ايتسا دا بىزبەن بىرگە جۇرەتىن اترەت باستىعى كونبەي قويدى. «اسىرەسە كوللەكتيۆتەستىرۋ قىزمەتى وتە اسىعىس. كوكتەمدىك ەگىس ناۋقانى باستالعانشا، وسى ايدىڭ ىشىندە ءبىتىرۋىمىز شارت» دەيدى.
IV
قىزىل-جاسىل ۇراندار مەن كوشە تاعى دا جايناپ قالدى. قىزىل-جاسىل، سارالا قاتپارلى قاعاز ايداعار تاعى دا بۇراڭداپ، قىزىل-جاسىل تاڭقى قۇيرىق بيشىلەر «تىشش.تاڭ-تاڭ» عا تاعى دا بۇلتىڭداي شىقتى كوشەگە. كونە قىتاي بيىمەن بۇلاي بۇلتىڭداۋشىلاردىڭ «تاريح تاپسىرۋ» ناۋقانى جالپىلاسقاننان بەرى ءتىپتى كوبەيگەنى كورىندى. ءبىر سىپىرا ايەل بۇرىمدارى كەسىلىپ تە ۇلگەرىپتى. قۇيرىقتارى عانا ەمەس، ەندى جەلكەلەرى دە تاڭقيعان ەكەن. جەر پومەششيكتەردەن ەگۋشىلەرگە تيگەندىگىن تويلاپ، ازات ەگىنشىلەردى كوپەراتيۆعا ۇيىمداستىرۋعا تولعاپ شىققانى ەدى بۇل.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كۇتپەگەن ۋاقىتتا جاتاقحاناما ماقپالىم كىرىپ كەلدى. باعدارلاماداعى تەوريالىق ساباقتارى ءبىتىپ، وسى ناۋقانعا قاتىناسۋ دايىندىعى ءۇشىن بۇگىن ءبىر كۇن بوساتىپتى. اۋىل شارۋاشىلىعىن كوپەراتيۆلاندىرۋ قىزمەتىنە، پراكتيكا رەتىندە، كومەككە شىقپاق ەكەن.
- ءبىزدىڭ اترەت تارباعاتايعا ءبولىندى، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ جۇرەتىن بولدىق! -دەي كەلىپ كۇرسىنە وتىردى كرەۋەتكە - سەنىڭ قاسىڭدا تىم بولماسا ەكى-ءۇش كۇن دەمالىپ، ارتتارىنان بارۋىما رۇقسات ەتپەدى! -دەگەنىندە، القىزىل ەرنى ۇلبىرەپ، ەركەلەگەن شىرايمەن ءسال عانا بۇرتيعانى بايقالدى.
- زىداۋيانىڭا ايتپادىڭ با، ول كىسى احۋالدى بىلەدى عوي؟
- زىداۋيان ايتسا دا بىزبەن بىرگە جۇرەتىن اترەت باستىعى كونبەي قويدى. «اسىرەسە كوللەكتيۆتەستىرۋ قىزمەتى وتە اسىعىس. كوكتەمدىك ەگىس ناۋقانى باستالعانشا، وسى ايدىڭ ىشىندە ءبىتىرۋىمىز شارت» دەيدى.
- پو-و... وسى جيىرما نەشە كۇن ىشىندە عانا كوپەراتيۆتەندىرىپ ۇلگەرە قويماق پا ەكەن! -دەپ قالىڭدىقتى قۇشاقتاپ، قىسا ءتۇستىم. - يدەيالىق تاربيە جۇرگىزبەي-اق بىلاي قىسىپ، قوسا سالماساڭدار قايتىپ بىرىكپەك!
- ونداي دايىندىق... قىزمەتتەر ءبىتىپ... قالىپتى، -دەپ سويلەي الماي ماقپال ىشقىندى. - اقىرىن قىسشى، جانىم... سويلەپ بولايىن!... ەگىنشىلەر كوپشىلىگى پومەششيكتەردىڭ ۇستىنەن كۇرەس جيىنىن اشقاندا-اق بىرلەسىپ كەتەدى دەيدى. كادر كوپ ەكەن. ءبىر ۇيگە بىردەن ۇگىتشى قويساق تا جەتەدى دەيدى... ءبىر قۇپيا ەسكەرتۋدە ول بىتكەن سوڭ مالشارۋاشىلىعىنا دا رەفورما جۇرگىزەمىز دەيدى!
- قايتىپ؟ -دەپ قالدىم مەن. قۇشاعىمدى جازىپ، جۇزىنە اڭتارىلا قاراپ قالىپپىن. - قازىرشە، «مالشارۋاشىلىعى تاپقا ايرىلمايدى، مال ۇلەسكە تۇسىرىلمەيدى. مال يەسى مەن مالشىعا تەڭ بايلانىس جاسالادى» دەگەن ورتالىقتىڭ ساياساتى قايدا قالماق؟
- ءبىز دە العاشىندا وسى ساياساتتى وقىپ ەدىك. وزگەرتكەن سياقتى عوي، سونى ايتىپ سۇراۋ قويساق، شينجاڭدا مالشىلىق پەن ەگىنشىلىك ءبىر سيپاتتى. رەفورمانى بىرگە جۇرگىزە بەرسە بولادى دەيدى. ءبىر ۇستازىمىز ءتىپتى «جەر يەسى، مال يەسى - ءبىر يەلىك» دەپ كۇلدى. قايتسە دە جوعارعى جاقتىڭ ءىسى عوي، قويا تۇرايىقشى، بارعاندا كورەرمىز! ال، مال شارۋاشىلىعىن دا ەگىنشىلىك سياقتى بىلاي قىسسا، فەرماعا اينالىپ بىرىگىپ كەتەتىن شىعار! -دەپ مەنى ەندى ماقپالدىڭ ءوزى قىسا سىقىلىقتادى.
- بۇل جازدا ماعان تاعى دا جوقپىن دەشى! -دەپ مەن كۇرسىنە قۇشتىم، شوپىلدەتىسە جونەلدىك. جەلكەسىنە ءتۇيۋلى شاشىنا عانا كيگەن كوك قالپاق ءتۇسىپ قالدى دا، قاراقوڭىر ۇزىن بۇرىمىن مەنىڭ يىعىما، موينىما ءوز قولىمەن تاپتىشتەپ وراي وتىرىپ سويلەدى قالىڭدىق.
- ايىتپاقتايىن، شاشتى بۇلاي ءورۋ، توڭكەرىس كادرلارىنا لايىق ەمەس، فەوداليزمنىڭ ۇلگىسى دەيدى. اسىرەسە رەفورما كادرلارى مۇنداي توعىشارلىقتىڭ بارىنە قارسى تۇرۋ كەرەك دەدى. ساباقتاستاردىڭ كوبى بۇرىمدارىن قيعىزىپ تاستادى. مەن سەنىمەن اقىلداسايىن دەپ كەلدىم.
- اقىلداساتىن نە بار، ءوزىڭ بىلەسىڭ!
- بۇعان دا ەكەۋىمىز ورتاقپىز دەگەنسىڭ عوي!
- قۇقىعىڭ ءوز مەنشىگىڭدە عوي، ساۋلەشىم! بىراق، توڭكەرىسشىلدىك پەن كەرى توڭكەرىسشىلدىك ايەل بۇرىمىمەن ولشەنسە، ودان زور اقىماقتىق بولماق ەمەس.
- باسە، كۇزەۋگە سەن دە قارسى ەكەنسىڭ عوي! -دەپ ماقپال سىقىلداعاندا ايقاستىرا وراعان قوس بۇرىمىن موينىمنان اجىراتتىم. قوس ۋىسىما جيىپ، بەتىمە قاستەرلەي باستىم دا، تاپتىشتەپ ارقاسىنا ءتۇسىردىم.
- مۇنى قالپاققا دا تۇرمەلەمە، وسىلاي ەركىمەن بۇلاڭداي بەرسىن!
تۇرەگەلىپ بارىپ چەموداننان ماقپالعا ارناپ جاسىرىن تىككىزگەن كيىمدەرىمدى الىپ بەردىم. وسى ماۋسىمداعى بەشپەتى مەن بەلدەمشە كويلەگى دە، القىزىل كوفتاسى دا، ءتۋفليى دە سايما-ساي، بۇرىنعى نۇرياشتىڭ فورماسى ەدى ءبارى دە. شارالى كوزى شار ايناداي جايناپ، قىزعىش تارتا، اڭتارىلا قاراپ وتىرعان ماقپال كۇلىپ جىبەردى.
- ءبىلىپ قويدىم. مەنىمەن اقىلداسپاي، ءوزىڭ دايىنداۋىڭا قاراعاندا، نۇرياششا جاساندىرماق ەكەنسىڭ!
- ءدال سولاي. ال، مەن، مەكەمەگە بارىپ، بۇگىنگى ەڭ قىمباتتى كۇنىمە رۇقسات الىپ كەلەيىن! ەسىكتى ءىلىپ الىپ كيىن!
- سۋرەتى بارما ەدى؟
- بار، تاپقامىن!
- اكەلشى!
نۇريانىڭ كۇلاننان تابىلعان تولىق فوتو سۋرەتىن جول سومكەمنەن الىپ بەرە سالا جونەلدىم. قايتىپ كەلسەم، ەسىك ىلگەگى ءالى دە اعىتىلماعان ەكەن. ەكىنشى رەت شەرتكەنىمدە ءبىز وكشە ءتۋفليدىڭ لىپىلداي باسقان جەڭىل تىقىلى ەستىلدى. ەسىكتى اشىپ جىبەردى دە، جىميا شەگىنىپ بارىپ، كولدەنەڭدەپ تۇرا قالدى.
- ۇقسايتىن سياقتىمىن با؟
الدى-ارتىنان دا، قىرىنان دا قاراپ الىپ قۇشاقتادىم.
- ءدال ءوزىسىڭ!
- پارقىمىز بار ەكەن! -دەپ كۇرسىنىپ، جۇزىمە باعدارلاي قارادى دا، قولىنداعى نۇريانىڭ سۋرەتىنە ءۇڭىلدى. سۋرەتتەگى جار مەن ءتىرى جارعا كەزەك قاراپ الىپ سويلەدىم.
- ول ءسال ەتتىلەۋ عوي، تەڭەلىپ كەتەتىن پارىق! قايتا ونىڭ مۇرنى ءسال دوعالداۋ ەكەن. بۇل مۇشە جاعىنان سەن سۇلۋسىڭ!
- جوق، ءتۇرىمنىڭ پالەندەي ارتىق جەرى جوق. ايتەۋىر، مۇنشالىق اسىلىڭدى جوقتاتىپ، سەنى جۇدەتپەيتىن سيقىم بولسا، بولعانى عوي. بىراق، قالاي ەكەن، كۇندەگىم كەلدى! -دەپ سىقىلىق قاعا تىعىلدى قولتىعىما. - سونداي ءبىر جيركەنىشتى سەزىمگە كەلە قالعانىمنان قورقتىم ءوزىم. ولگەن ادامدى كۇندەۋ، ولىمتىك بولاتىن ادامنىڭ مىنەزى ەمەس پە!
- ءدال تاپتىڭ، جانىم! سول سىقىلدى تاعى ءبىرىن ايتالىق: دوستى كۇندەۋ بوس كەۋدە قۋىس كوكىرەككە ءتان پسيحيكا.
- راسىندا دا سولاي بولىپ قالار ما ەكەنمىن! -دەپ كۇرسىندى ماقپال. - بۇل مەكتەپتەن تەك تاپ پەن تاپتىق كۇرەستى عانا وقىپپىن. نۇرياش مارحۇمنىڭ بىلىمدىلىگى مەن مادەنيەتى تۇرعان تۇرىسىنان دا كورىنىپ تۇرادى ەكەن.
- بۇل جاعىنان ءالى اسىپ تا تۇسەسىڭ!... جوعارى مەكتەپتە وقيسىڭ!
- ەندى وقيمىن دەسەم، سەنى... تويدان كەشىكتىرىپ قويامىن عوي! وسىنشالىق كۇتتىرگەنىم دە جەتكەن شىعار!
- جوق، ەندى ولاي زارىعۋدان قۇداي ساقتار. تۇرمىستى بولىپ تۇرىپ-اق وقي بەرەسىڭ!
- بىراق، وندا....
- «بىراعىڭدى» جەڭەمىز!...
ەسىك شەرتىلدى ءبىر شاقتا. رۇقسات ءۇنىم شىعىسىمەن كىرىپ كەلدى كۇلان مەن اقيا. ماقپالمەن قاتار ىرشىپ تۇرىپپىن. قىزعىش تارتا قاراعان اقيا ۇزىن كىرپىگىن لىپ-لىپ قاعىپ تۇرىپ قالدى. كۇلان اڭىرا قاراپ جىلجي بەردى. ماقپالدان كوز الار ەمەس. امانداسۋدى دا ۇمىتقانداي. قاسىنا كەلىپ توقتادى. جاساۋراعان وتكىر قارا كوزىن ءسۇرتىپ جىبەرىپ ءۇڭىلدى. ەرىن جىبىرلاتىپ امانداسقان ماقپال، جاۋاپسىز تەسىرەيگەن سۇق كوزدەن تايساقتاعانداي تومەن قاراي بەرىپ ەدى. ەكى الاقانىمەن ەكى شەكەسىنەن سىلاي ۇستاعان كۇلان، ماڭدايىنان ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى.
- كەشىر، ءسىڭىلىم، ءبىر اياۋلىما ۇقساتىپ... ەسىمدى جيا الماي قالىپپىن! - كوز جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەرگەن كۇلان سىرت ايلانىپ، بەتىن باسا وكسىدى. كۇلگەن بولسام دا كوزىمنەن قوس تامشى ىرشىپ ءتۇستى. قۇشاقتاي الدىم كۇلاندى. ونىڭ ماڭدايىنان مەن ءسۇيدىم دە، ماقپالعا تانىستىردىم:
- ەستىگەنسىڭ، نۇرياش، مىناۋ كۇلان اپەكەڭ!
ماقپال لىپ ەتىپ بارىپ، يىلە ۇسىندى قوس قولىن. كۇلان قاۋسىرا قۇشاقتاپ الىپ سۇيە بەردى. نۇريالىق بەت مۇشەدەن ءبىراز پارىقتىلاۋ سۇلۋ مۇرنىنان باسقاسىن تۇگەندەپ وپكەنىنە قاراپ كۇلدىم. كۇتىلمەگەن كورىنىستەن ىڭعايسىزدانىپ تۇرىپ قالعان اقيا دا كەلىپ، قولىن الدى ماقپالدىڭ. اقيانىڭ اتى مەن «قىزمەتتەس» ەكەندىگىن قوسىپ تانىستىرىپ ەدىم.
- اتىڭ دا - نۇريا ما؟ -دەپ كۇلان ماقپالدىڭ تۇلا بويىن زەرتتەي قارادى ەندى. ماقپال جاۋابىن سىق-سىق كۇلىپ جىبەرىپ قايىردى.
- ءوز اتىم - ماقپال.
- ءتۇسىندىم! -دەپ كۇلان ماعان جىميا قارادى. - بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە فوكستىك ويىن كورسەتۋ ءۇشىن دايىندالىپ جاتقانىڭ ەكەن عوي! -دەپ كەلىپ وتىردى ورىندىققا. - كيىمدى ءتىپتى ۇقساتىپسىڭدار!...
ماقپال ستولعا كىشكەنتاي داستارقانىمىزدى جاسادى دا، پراندىك، كونفەت اكەلىپ قويىپ، تەرموستان شاي قۇيدى.
- ءجۇرىسى دە اۋمايدى! -دەپ كۇبىرلەگەن كۇلان، قاي جەرلىك ەكەنىن، ماقپالدىڭ وزىنەن سۇرادى. التايدان پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا كەلگەنىن ەستىپ، تاعى دا ءۇڭىلدى.
- راسىڭدى ايتشى، جانىم، نۇرياشتىڭ ءسىڭىلسى ەمەسپىسىڭ؟
ماقپال سىقىلىقتاپ كۇلىپ قانا قويدى دا، «تارباعاتايدا تۋىلىپ، التايدا وقىعاندىعىن» مەن ايتتىم. ماقپال ەكەۋىمىزگە كەزەك-كەزەك قاراپ، ءۇنسىز وتىرعان اقيا «قايتايىق» دەگەندەي ىم قاقتى كۇلانعا.
- ءبىز مىنا جاقتان كەلە جاتىپ، جولدان احۋالىڭدى بىلە كەتەيىك دەپ كىرىپ ەدىك، -دەپ كۇلان ماعان قاراپ كۇلىمدەدى. - نۇرياشىمدى قايتا كورەمىن دەپ ويلاماپپىن!.. جۇرىڭدەر ۇيگە!...
- اپەكە-ءسىڭىلى بولىپ وسىندا-اق وتىرىڭدار بۇگىن. نۇرياش شاۋەشەككە تاڭەرتەڭ ەرتە جۇرمەك، توقىمىن قاعالىق! -دەپ اقيا ەكەۋىنە كەزەك قارادىم.
- تىرىلگەنىن شەشەسىنە دە كورسەتەيىن، توقىمىن سوندا قاعامىز! -دەگەن كۇلاننىڭ قولقاسىنا ماقپال ەكەۋىمىز قوسىلا كۇلدىك تە، ىلەسىپ شىقتىق. اقيانىڭ ماقپالدى كورىپ، كوڭىلسىزدەنىپ قالعاندىعى اشىق كورىندى بىلاي شىعا بەرە. كۇلانعا «مەكتەپتە وتەيتىن ساباعى بارىن» ايتىپ كەتپەكشى بولدى.
- بۇگىن تۇستەن كەيىن بوس ەكەندىگىڭە دالەلىم بار، اقياش، -دەپ بارىپ قولتىعىنان تارتا جونەلدىم. كۇلان مەن ماقپال ءوزارا سويلەسىپ، ارتىمىزدان ىلەستى. كۇبىرلەي سۇرادىم اقيادان. - نەدەن كوڭىلسىزدەندىڭ؟
- جوق، ەشقانداي! - تومەن قاراپ كۇبىرلەدى اقيا. - ەرتەڭگى ساباققا دايىندالماق ەدىم!
- ونى ىڭىردە كورەرسىڭ. مىناۋ بەس جاسىنان بەرى 17 جىل بويىنا فەوداليزمنىڭ تۇرمەسىندە جاتقان قىز. سونىڭ قاسىرەتىنەن قۇتىلعانىنا 20 كۇن عانا بولدى...
- سىزبەن قاشان تانىسقان؟
- 48-ءشى جىلى جازدا «تۇرمەسىنەن» ۇرلاپ كورىپ قويعانمىن.
- بىزگە ايتپايسىز!
- قالىڭدىعىنىڭ ۇلى تىرلىگىنەن حابار الا-الماي جۇرگەن سۇم جىگىت، «ەي، قالايىق، مەندە قالىڭدىق بار!» دەي مە ەكەن!
- اقيانىڭ سولكەباي مەرۋەرتتى ءۇنى اشىلا سىڭعىرلاعاندا ءوزىم قوسىلا ساقىلداپپىن. بىرگە كۇلەرلىك تىڭداۋشىمىز بار ما ەكەن دەگەندەي ارت جاعىمىزعا قاراساق، ماقپال، كورگەن تۇرمەسىن شاعىنا «جىرلاپ»، كۇلان ەگىلە جىلاپ كەلەدى ەكەن. «جاڭا عانا ولگەن بايلارىنىڭ قازاسىنا» كوڭىل ايتىپ كۇلدىردىم...
كۇلاننىڭ شەشەسى ماقپالدى العاشىندا باسسالسا دا، باسقا نۇرياش ەكەندىگىن تەز ايىردى.
- باسە، ول قاراشىعىمنىڭ قازا بولعانىنا مىنە جەتى جىل ءوتىپتى عوي، قايدان مۇنداي تالشىبىق قالپىندا كەلە قويسىن-اۋ!... سوندا دا بەتىڭنەن سۇيەيىن بالام، ۇقسايدى-اق ەكەنسىڭ! -دەپ ەمىرەنە ءسۇيدى بەتىنەن. - ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن، باقىتتى بول، ادەبىڭنەن اينالايىن!..
بۇل ۇيدەگى وتىرىستا ماقپال ءوزىنىڭ سىنشىلار الدىندا ءازىل-قالجىڭ، اڭگىمە-سىر جاقتارىنان ۇتىلا قويماسا دا، ءان جاعىنان نەداۋىر قىسپاق كورىپ قالدى. اسىرەسە، اقيا جەكە ءان سالعاندا كوزىنىڭ شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداعانىن بايقادىم. «مارحۇم نۇرياش وسى ءاندى بۇدان دا كوركەم ورىنداۋشى ەدى!» دەپ كۇلان كۇرسىنگەندە، ماقپالدىڭ كوزى جاساۋراي بادىرايىپ، ماعان قاراپ جىميدى. «ءتىرى نۇرياش» بولىپ تابىلعاندىعى ءۇشىن قالاي دا ءبىر ءان ورىنداتۋعا اقيا كوپ كۇشەپ ەدى. ماقپال كۇلدىرگى اڭگىمە ايتىپ بەرىپ قۇتىلدى.
- مەن ەس بىلگەلى «ايۋ ءبۇبى» اتالعان اجەمنىڭ «انىنەن» باسقا ءاندى جاقىننان ەستىپ كورمەگەنمىن، -دەپ كۇلدى ماقپال. - و كىسىنىڭ «اندەرى» تىم «مادەنيەتتى» ەدى. كىتاپ وقىپ وتىرعانىمدى كورگەندە، «ەي قىز، ەندى قىسقارت!» دەيتىن «ءانى» اسا جوعارى داۋىسپەن ايتىلاتىن. اۋىلدا توي بولىپ جاتقاندا «ويباي بەلىم-اي!» دەيتىن ءانىن كوپ ورىندايتىن. «ۋقالا ويباي، ۋقالا!»، «باسساڭشى مىنا جەرىمدى!» دەگەندەرى سول توي تارقاعانشا توقتامايتىن. «شىقپايسىڭ سىرتقا!»، «باراسىڭ بەرگەن جەرىمە!» دەگەن اندەرىنە مۇلگىتپەي قويمايتىن. سول «دۋماننان» قۇتىلعانىما جارتى جىل، ءوز ەركىممەن جۇرە الاتىندىعىمدى سەزىنگەلى جيىرما كۇن عانا بولدى. سەنسەڭىزدەر ەكى-ءۇش ادامنىڭ باسى قوسىلعان ساۋىققا قاتىناسقانىم وسى عانا. قازىرشە ءاۋ دەي المايمىن. مىنا «تۇرپايى» اندەرىڭىزدى ۇيرەنگەنىمشە كەشىرىڭىزدەر!
ماقپالدىڭ وسى ءوتىنىشى كوپ كۇلكىمەن، ازداعان كوز جاسىمەن قابىلداندى. ونىڭ ەسەسىنە سالماق ماعان ءتۇسىپ ەدى. «ءتىرى نۇرياشىمنىڭ كوزىن قىزىقتىرىپ، مارحۇم نۇرياشپەن بىرگە ايتىلعان اندەرگە باستادىم دا، كۇلان مەن اقيانى قايتا ەلىكتىرىپ، وزدەرىنە ايتقىزدىم. قۋانىشى جايناي اشىلعان شىرايىنان كورىنگەن كۇلان ماقپال ەكەۋىمىزدى قۇتتىقتايتىندىعىن اسا ىستىق ىقىلاسىمەن ءبىلدىردى. «سەن ەندى مەنى تۋىسقان اپەكەم دەپ ءبىل!» دەپ قۇشاقتاي وتىرىپ، ەت اساتتى ماقپالعا... كۇن باتىپ، كەش ءتۇستى. اقيا قايتقان سوڭ، ماقپال ەكەۋىمىز دە ىمداستىق... جاتاققا قايتىپ كەپ كىرىسىمىزبەن ماقپال مەنى قۇشاقتاي الىپ كۇلىمدەدى.
- انىق ءبىلدىم عوي دەيمىن!
- نەنى؟
- ەندى ءۇش-ءتورت اي كەشىكسەم، ماعان سەن جوق ەكەنسىڭ! مىنانداي قىز ەرىك الدىڭا قويار ما!... نەتكەن ءانشى، نەتكەن سۇلۋ! ... ءوزى جوعارى مەكتەپ وقىتۋشىسى، ءبىلىمدى عوي جانە!... تاماشا قىز!... ءوزىڭدى قىز ماڭايلاپ جۇرگەندە شىداپ، مەنى كۇتكەنىڭ ءۇشىن... وسىنداي بولا السام!...
- جوق، بىلمەپسىڭ! -دەپ مەن ءسۇيدىم. - قازىر-اق بۇدان الدەقايدا ارتىق ەكەنىڭدى بىلمەپسىڭ!... وندايلار ساداعا كەتەتىندەي سۇلۋلىعىڭدى بىلمەپسىڭ!... اقىلدىڭ ايناسى ەكەندىگىڭدى دە، مۇنان سوڭ ءبىلىمنىڭ كەنى بولاتىندىعىڭدى دا...
- بۇل جاعىنان تىرىسارمىن-اق، بىراق وسىنداي ءانشى بولا الارمىن با؟... ءوزىڭ دە ءانشى ەكەنسىڭ عوي... قايتىپ كۇتتىڭ ەكەن مەنى!.. سەرتكە بەرىكتىگىڭ عوي، جانىم!
- شىندىعىندا ول قىزدان كۇلان سۇلۋ ەكەندىگىن تۇسىنەرسىڭ ءالى نۇرياشىم! ەگەر ءوزىڭ سول بەتىڭمەن تابىلماي كەتسەڭ... مۇمكىن، وسى جەسىر اپەكەڭنەن باسقاعا قاراماس ەدىم.
- يە، جانى اسقان سۇلۋ، اسقان مەيىرىمدى ەكەن!... سەنەن جاسى ۇلكەندىگىنە قاراماعاندا...
- جوق، جاسى ۇلكەن ەمەس!
- ەندى قايت دەپ تۇرسىڭ ماعان؟ -دەپ ساقىلداي كۇلدى ماقپال. - قازىر-اق جىبەرە قوي دەمەكپىسىڭ؟...
قالىڭدىقتى تاڭەرتەڭ كۇن شىعا مەكتەبىنە جەتكىزىپ سالىپ قايتتىم. بىرەۋدىڭ تاعى ءبىر قاستىعىنا ۇشىراپ قالماۋى ءۇشىن، قىزمەت بولىسىندە ءوز اۋىلىنا شىعىپ قالۋدان ساقتانا تۇرۋىن تاپسىردىم...
ۋادە بويىنشا اپتا سايىن حات كەلىپ تۇردى. حات ەمەس، ءار اپتالىق قىزمەتتىڭ دوكلاتى سياقتى. شاۋەشەك اۋدانىنىڭ ءبىر ەگىنشى رايونىنا بولىنگەن ون كادىردىڭ ءبىرى بولىپتى. سونداعى ىستەپ جاتقان ىستەرىن كۇلكى ەتىپ بايانداي بەردى. «قىزمەت گرۋپپاسى» كەلىسىمەن-اق جەر رەفورماسىندا ۇيرەنگەن ادەتتەرى بويىنشا كەدەي، جالدانبا ەگىنشىلەر جيىلىپ قورشاي قالادى ەكەن. ەشكىم سايلاماي-اق بەلسەندى ەكەندىكتەرى سول ىنتالارىنان كورىنەدى. بۇل شاقتا تومەن ورتا، ورتا ەگىنشى اتالعاندار ماڭدايلاپ كەلىپ، ءار تۇستان سىعالاپ جۇرسە كەرەك. كادردان جيىلىس ءسوزى شىعىسىمەن ساۋ ەتە تۇسەدى ەكەن. كوپشىلىگى جارقىراپ، كوللەكتيۆتەسۋگە رازىلىقتارىن بايقاتا كەلسە، بىرنەشەۋى قالتىراپ، جەكەشىلدىك يدەياسىن بايقاتا كەلەدى. وندايلاردى «جوعارى ورتا!» ، «جوعارى ورتا!» دەپ بەلسەندىلەر باسەكەلەسكەندەي جارىسا كۇبىرلەپ تانىستىرادى. جارىسا شىققان كۇبىر، سەكەمشىل قۇلاققا ايقايلاعانداي ەستىلمەي مە. «جوعارى ورتا» دەلىنگەندەر سۇرلانا ەلەڭدەيدى ەكەن.
كوپەراتيۆتەنۋ تۋرالى بايانداما جاساۋشىلاردىڭ العاشقى سوزىنەن جۇرەكتەرى ورنىققانداي جادىراي قالادى وندايلار. ەگىستىك جەر، ەگىنشىلىك سايمان، كۇش-كولىك قانا بىرلەستىرىلەتىندىگىن، وعان دا قاتىناسۋ-قاتىناسپاۋ ءار ەگىنشىنىڭ ءوز ىقتيارىندا بولاتىندىعىن سويلەگەندە جادىرايدى. ال، بايانداما سوڭىندا «جەكە ەگىنشىلەرگە سۋ بەرۋ-بەرمەۋ قۇقىعى كوپەراتسيانىڭ قولىندا بولادى» دەگەن ەسكەرتۋ ايتىلعاندا سۇرى تۇمان قايتا باسادى.
- شىراقتارىم-اۋ، كوپەراتسياعا كىرۋ-كىرمەۋ اركىمنىڭ ءوز ىقتيارىندا دەگەنىڭ قالاي، ەگىنشىنىڭ قانى ەسەپتەلەتىن سۋ كوپەراتسيانىڭ عانا بيلىگىندە دەگەنىڭ قالاي؟ -دەپ داۋلاسا كەتەدى بىرنەشەۋى.
- سولاي، كوپەراتيۆكە قوسىلۋ، كوللەكتيۆتەسۋ جاقسى دەگەنىمىز سول! -دەيدى كادىر ءمۇلايىم عانا ۇنمەن. - جەكەلەرگە سۋ كوپەراتيۆتەن اسقاندا عانا تيەدى. اسپاسا، ارينە، لاج جوق.
- قاتە بولسا كەشىرىڭدەر، شىراقتارىم، كوپەراتسيا قاتىناسپاساڭ، ەگىن ەكپەي جاتا قال، كەۋىپ-سەمىپ، قاتا قال دەگەن ءسوز عوي مىنالارىڭ، قايداعى ەركىندىك! -دەپ سالادى كەي ءبىر سۇرلانۋشىلار.
ابزالدىعىن كورسەتۋ ارقىلى ۇيىمداستىرۋدى ۇقتىرعاندىعىن مەن ءجاي ەسكەرتىپ قانا جازدىم.
«ءبىز دە سولاي وقىپ ەدىك. ورىنداۋىمىز سولاي بولىپ تۇر» -دەپ ماقپال جازىپتى. - «قولىم مەن اۋزىم ەكى باسقا دەنە بولىپ كەتە مە ەكەن دەپ قورقامىن. بىراق، كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ وسى ءادىسىن ءوز اۋىلىمدا ءبىر قولدانۋعا قۇمارلىعىم دا جوق ەمەس. ءوز اكەم مەن بۇزىق ءالىمبايدىڭ الدىنا وماربەكتى تۇرعىزىپ قويىپ ءبىر تەرگەسەم، بايلاۋشىلارمەن شاپالاقشىلار از بولماس ەدى-اۋ، بار قىلمىسىن وزىنە-اق اقتارعىزار ەدىم عوي!»
ماقپال ماعان وسىدان كەيىنگى اپتادا جازعان حاتىندا ەگىنشىلىكتەگى قىزمەتتەر زور تابىسپەن اياقتاعانىن جازىپتى. تابىس بولعاندا دا تاپقان «كەرى توڭكەرىسشىلەرى» قورالاپ ايدالعان كورىنەدى. ەندى مال شارۋاشىلىق رەفورماسىنا اتتانعاندىقتارىن جازعان ماقپال، سودان 4-5 كۇن كەيىنگى حاتىندا مال شارۋاشىلىق رەفورماسىنىڭ ىسىنە كىرىسە قويماعاندىقتارىن جازىپتى. «ءار بايدىڭ مالىن انىقتاپ تىزىمدەپ، اۋداندىق پارتكومعا جولداپ جاتىرمىز» دەپتى.
«جولداعان تىزىمدەرىمىزدىڭ جولى بولاتىن سياقتى» دەپ جازىپتى سونان سوڭعى حاتىندا. ۇساق مالى 500- گە، ءىرى قاراسى ەلۋگە جەتكەن، بۇعان ورتاشالار تۇگەل قارقىلدايدى. بۇل كۇلكىگە بەلسەندىلەر شامدانىپ تۇگەل شاقىلدايدى.
كۇن باتىسىمەن كۇرەس جيىنى اشىلادى ءسويتىپ. «جەتىم قالدىرىلعان» باي ەگىنشىلەر مەن «قارسىلاسقان» الگى «بۇزىق ەلەمەنتتەردى» قاتار تۇرعىزىپ قويادى دا، قامالىپ جاتقان پومەششيكتەردى اباقتىدان شىعارىپ اكەلىپ، سول قاتاردىڭ ەڭ الدىنا تۇرعىزىپ تەرگەيدى. «وسى قاسقىردىڭ قۇيرىعى سەندەرسىڭدەر!» دەپ باي ەگىنشىلەرمەن «بۇزىقتارعا» قايرىلا ەسكەرتىپ قويىپ سوققىلايدى پومەششيكتى. «قۇيرىق» اتالعاندار «باستارعا» تاياق تيگەن سايىن بۇرىسەدى. وزدەرىنە تاياق تيە قويماسا دا «ەندى تيەر-اق» دەپ بۇرىسپەسىن بە. سول بۇرىسكەندەردى كورىپ وتىرعان كەرەناۋلار ەرتەڭىنە ەرتە جۇگىرەدى ەكەن تىزىمدەلۋگە. بۇرىسكەندەردىڭ كەيبىرى، ءتىپتى، ۇيىقتاي الماي، تاڭدى باسقارما ەسىگىنىڭ الدىندا اتىراتىن سياقتى.
ماقپالدىڭ جازعان حاتتارىندا ەگىن شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەستىرۋدەگى وسى ەپتى زورلاۋشىلىق كۇلدىرگى اڭگىمە رەتىندە سۋرەتتەلىپ كەلىپ تۇردى. ونىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى جونىندەگى ءوز پىكىرىن ايتپاي-اق جازا بەردى. «ەگىندى جەكە ەگەمىن دەسەڭ، ءوز ىقتيارىڭ. بىراق، سۋ كووپەراتيۆىنىڭ ىقتيارىندا» دەيتىن بۇعالىق، ورتالىق كوميتەتىڭ نۇسقاۋىندا جوق ەكەندىگىن، باستان-اياق ەرىكتى تۇردە، كوپەراتسيانىڭ بايلاردى اۋداندىق ۇكىمەت «جيىنعا» شاقىرىپ جاتىر ەكەن. بۇرىنعى مىڭبەك، جۇزبەك بولعاندار مال سانى ول ولشەمگە جەتپەسە دە شاقىرىلىپتى. ساقشى كەلىپ اكەتىپ جاتقاندىقتارىنا قاراعاندا جيىن ەمەس، قيىن جەرگە شاقىرعانى بايقالادى. «مال يەسى» دەپ اتاپتى وزدەرىن. جانە شاقىرىلىپ كەتىسىمەن ءۇيى باقىلاۋعا ءتۇسىپ، مالىن كادرلار كۇزەتەدى ەكەن.
«مالدى ازايتۋ ماقساتىنداعى بۇلان-تالان كوبەيىپ بارادى» دەپ جازىپتى تاعى ءبىر حاتىندا. - «وندايلاردى ۇستاعانىمىزبەن تيىلىم جوق. قاماساق قورامىزعا، ايداتساق تۇرمەگە سيار ەمەس. حالىقتىڭ رايىنان وزىمىزگە دە قاتەر سەزىلەتىن بولدى. ايتەۋىر قۇرالدى قورعاۋشىلارىمىز جەتەرلىك».
ماقپالدىڭ وسى حاتى مەن سەميالىق جاعدايىما الاڭداپ جۇرگەنىمدە تىلەگىم قابىل بولا كەتتى: جىلدىق سىناۋ كوميسسيالارىنا ولكەلىك وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن ءار ايماققا بىردەن ينسپەكتور شىعاتىن بولدى. سونىڭ ءبىرى بولىپ، ءوزىم بىلەتىن تارباعاتايعا ءبولىندىم دە، ىلديعا دومالاعان تاستان زىمىراي جونەلدىم.
سوۆەت گراجداندار ۇيىمىنىڭ شاۋەشەككە باراتىن جۇك اۆتوموبيلىنە ءتۇسىپ ەدىم. شىعا سالا قۇتىبيعا كەلىپ ءبىر توقتادىق. كوشە ەرەۋىلى جول بەرەر ەمەس. كوتەرگەن ۇراندارىنا قاراعاندا «فەوداليزم ۇستىنەن ءتۇپ ەسەلى جەڭىسكە» جەتكەندىكتىڭ مەرەكەسى كورىنەدى. جالاڭداعان قاعاز ايداعاردىڭ سوڭىندا قۇيرىقتارى بۇلتىڭداعان بيشىلەر اراسىنان دا، كوشەنى كەرە شاقىرىمداپ سوزىلعان حالىقتىڭ اراسىنان دا ايەل كيىمدى بىرەۋى كورىنبەدى. ۇزىن ەتەك كويلەك تۇگىل تىزەگە جەتەتىن شاپان دا جوق. «فەوداليزم جويىلعاندا ايەلدەر ەركەككە اينالىپ كەتتى مە ەكەن!» دەگەن كۇدىكتى، قۇداي تاعالانىڭ نادان پەندەسىنە ەرىكسىز ويلاتقانداي كورىنىس. «بۇلاي بولعاندا قوڭىراقىنداردىڭ[1] كۇنى نە بولماق!» -دەپ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپپىن.
ەرەۋىلشىلەردىڭ ەڭ سوڭىندا ساقشىلار ايداپ كەلە جاتقان «فەودالدار قوعامىن» كورگەندە قالجىڭىم شىنعا اينالعانداي كۇلدىردى. بارلىق ۇزىن ەتەك وسى جويىلۋشىلاردىڭ اراسىندا ەكەن: ۇزىن قارا شاپاندى، اق سالدەلى موللا، بەتپەردەلى، ۇزىن ەتەك شاعي كويلەكتى توقالىمەن، ۇزىن اق جىبەك كويلەك اق سالىلى ءبۇبى حانىمنىڭ ورتاسىنا قوساقتالىپتى. القام-سالقام مول سارى شاپاندى لاما، قىزىل شاپاندى كەلەڭ-كەشىلدەرىنىڭ ورتاسىندا. جىرىق ەتەك ۇزىن تورعىن شاپان، شلياپالى ديجۋلار[2] قويقاڭداعان شي اياق ءتاي-تايلارىمەن ءبىر قاتار، شارديعانى جۋان قارىنىن كوتەرە قارا شۇبەرەك بەلبەۋ بايلاعان بادام-دوپپالى[3] پومەششيك، ەتەگىنەن اسىپ جەرگە سۇيرەتىلگەن ۇزىن بۇرىمدى حانىمىمەن قوساقتالىپتى. قارا ەلتىرى تىماقتى، دىراۋ قامشىلى، قاپتال شاپان، وقشانتايلى كۇمىس بەلبەۋىمەن شارديعان «مال يەسى»، كيمەشەك-شىلاۋىشتى، مول كويلەك، كامزولدى بايبىشەسىمەن بىرگە قوساقتالىپ ءتىزىلىپتى. ءبارىنىڭ دە بەتتەرى بوياۋمەن ايعىزدالعان وڭشەڭ قارالا.
«فەوداليزم قوعامى» جول بوساتىسىمەن ءبىزدىڭ ءاۆتوموبيلىمىز ارينە زىرلاي جونەلدى. تاماقتانۋ ءۇشىن ماناس بازارىنا كىرىپ، حالىق كلۋبىنىڭ قارسىسىنداعى ءبىر اسحاناعا ءتۇسىپ ەدىك. كلۋب ماڭدايىنا قىزىل-جاسىلدى تۋلار اسىلىپ، ءبىر زور جيىن اشىلىپ جاتقانداي بايقالعان. قۇرالدى ساقشى كۇزەتى كوپ قويىلعان ەكەن. نە جيىن ەكەندىگى، ءبىز تاماق ءىشىپ بولعانشا تولىق ايقىندالدى. ماناستىڭ مال شارۋاشىلىق رايىوندارىنان «جيىنعا» شاقىرىلعان «مال يەلەرى» وسىندا ەكەن. ەسىكتەن ءبىر-بىردەن شاقىرىپ شىعارىپ بايلاپ، ءتىزىپ جاتتى. كوشەدە ساقشى شاقىلداي باستاعاندا، اپتوموبيلگە قايتا وتىرىپ، جونەلە بەردىك. ماقپالدىڭ سوڭعى حاتىنداعى شاۋەشەكتىڭ «اۋدان جيىنىنا» شاقىرىلعان بايلاردىڭ دا كورگەنى وسى ەكەندىگىن ماناستان ءسويتىپ تۇسىنە شىقتىق.
شيحاڭزى مەن ساۋاننىڭ ەشقانداي «قىزىعىن» كورە الماي ءوتىپ ەدىم. كۇيتىڭ دالاسىنداعى شەتىنە كوز جەتكىسىز اسكەري ەگىنشىلىككە تويعان قوزىشا مارعاۋ قاراپ كەلە جاتىپ، توسىننان اشىققان قاسقىرشا تىمتىنە ۇڭىلگەنىمدى سەزبەي قالىپپىن. كونە كۇيتىڭ قالاشىعى تىپ-تيپىل، ۇستىندە تراكتور جورتىپ ءجۇر ەكەن. سولتۇستىك جاعىنداعى قاراسۋ ماڭى مۇلدە جىرتىلىپ بولىپتى. سونداعى اقىلباي مارحۇمعا ورناتىلعان مولا قانشا ۇڭىلسەم دە كورىنبەدى. «وسىنشالىق مول دالادان ءبىزدىڭ توڭكەرىس قۇرباندارىنىڭ ءبىر عانا گەكتارلىق جەردەگى زيراتتىعىن دا قالدىرماعانىما!... بۇل دا جويىلۋعا ءتيىستى فەوداليزم بولىپتى-اۋ!» دەپ ىزامەن كۇبىرلەپ جىميدىم.
ول شاقتا شاۋەشەك جولى شيحۋدى باتىس جاعىنان ايلانىپ وتەتىن. سونداعى امىرقان ۇيىنە قونىپ، كۇيتىڭدەگى بايانباي اعانىڭ احۋالىن سودان ەستىدىم. اقىلباي زيراتىن قورعاشتاپ ءجۇرىپ سوندا قونىستانعان ەكى باتاليونعا جەك كورىنىپ قالىپتى دا جەر رەفورماسىندا جەرگە كىرىپتى. ءۇش ايماق داۋىرىندە ءوز كۇشىمەن ورتا ەگىنشىلىك اۋقاتقا يە بولعان ەكەن. وشتەسۋشىلەر ورشەلەنە شابۋىلداپ ءجۇرىپ باي ەگىنشى دارەجەسىنە جاتقىزىپتى. ول قالپاققا مويىنداماي فاكت كورسەتىپ ءجۇرىپ «توڭمويىن باي ەگىنشى» اتالىپتى. زيراتتىق ءۇشىن تاعى دا كەرىسىپ ءجۇرىپ «كەرى توڭكەرىسشى باي ديقان» اتالعان ەكەن. جالشىلىقپەن قارتايعان باسى وعان ءيىلسىن بە. كۇرەس كەزىندە دوداعا ءتۇسىپ، سوققىدان ءولىپتى. تاعى ءبىر اشىنىشتى جەرى، ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە قاراسا جۇرەگى اينيتىن جەكسۇرىن قۇشناشپەن (1945-ءشى جىلعى مەن شايقاسقان قۇشناشپەن) ءبىر شۇڭقىرعا كومىلگەن ەكەن.
- كۇيتىڭنىڭ باسقا تۇرعىندارى قايدا؟ -دەپ سۇرادىم كوز جاسىمدى سۇرتە وتىرىپ. بۇعان امىرقاننىڭ جەزدەسى جاۋاپ ايتتى:
- باتاليون ولاردىڭ مىقتى ەڭبەك كۇشى بارلارىن تاڭداپ مالعا شىعاردى. قالعانىنىڭ بۇرىنعى ۇيلەرى ءۇشىن باسپانا سالىپ الۋلارىنا ازىن-اۋلاق اقشا بەرىپ، شيحۋ قاراستىلىعىنداعى كەنتتەرگە وتكىزدى.
سونشالىق قۇرباندىق بەرىپ كۇتكەنىمىز ازاتتىق ەمەس، اپات بولعانى ما، بيعا؟ -دەپ امىرقان تۇيىلە قارادى ماعان. جەزدەسى بۇل ءسوزدى كۇلكىگە اينالدىرا سالعىسى كەلگەندەي كۇلە تويتاردى.
- ءوي، تەنتەك، گومينداڭ جىرعان قۇلاعىڭدى ەندى گوڭشانداڭعا جۇلعىزارسىڭ! -دەگەندە شاي قۇيىپ وتىرعان جاس كەلىنشەك، كۇيەۋىنىڭ قۇلاعىنداعى اقاۋدى ەندى كورگەندەي، توسىن كۇلكىدەن اۋزىنداعى شايىن بۇركە قاشتى. جەزدەسى بۇل قىلمىستاردى جۋىپ-شايا جالعاستىردى ءسوزىن. - كەڭەستەر وداعىنىڭ العاشقى كەزىندەگى قالايماقانشىلىققا قاراعاندا مۇنى اپات دەۋگە بولماس!
- ول كەزدە توسىن ورناعان سوۆەت وداعىندا دۇرىس وقىعان كادر جوقتىڭ قاسى ەمەس پە ەدى! -دەپ امىرقان ورشەلەندى. - ال، وتىز جىل بويىنا سوۆەت وداعىنىڭ كومەگىمەن كادر تاربيەلەپ جەتىستىرىپ كەلگەن جۇڭگو كومپارتياسى ونداي سولشىلدىق ىستەسە وڭباس!
- ورتالىق كوميتەتتىڭ ءستيلى دە، ءىسى دە دۇپ-دۇرىس، -دەپ كىرىستىم سوزگە. - شاش ال دەسە باس الاتىن شولاڭ-شوشىراق باتىرلاردىڭ مۇنداعى ءىسىن كورەر دە تۇزەتەر، ارتىن كۇتپەي بۋلىعۋ، قازىرشە ارتىعىراق بولار!
- وسىنداي مول ءونىمدى جەرگە الدەن اشارشىلىق ورنادى، بيعا، ال، بىلتىرعى ءونىمى كەم جەردە نە بولىپ جاتقانى وسىدان كورىنبەي مە!
- جوق، ەشتەڭە ەتپەس، العاشقى اساۋ تولقىندارعا قاراپ، ەگىنشىلىكتىڭ دە ءميى شايقالىپ تۇرعانى عوي، توڭكەرىس تاسقىنى ارناسىنا تۇسە كەلە ءبارى دە ورنىنا تۇسەدى...
شيحۋداعى كوشە ەرەۋىلىن ەرتەڭىنە شاۋەشەككە جۇرەردە كوردىم: قۇتىبيدا كورگەنىمنەن مۇنداعى ەرەۋىلدىڭ پارقى سالپاڭ سارى كيىمدى لامالارمەن كولبەڭ قىزىل كيىمدى كەلەڭدەردىڭ ايداۋعا تىم مولايىپ تۇسكەندىگىنەن كورىندى. مۇنىڭ سەبەبىن امىرقان جاي قوڭىر مىنەزبەن عانا ءتۇسىندىردى: شيحۋدىڭ موڭعولدارىندا ۇيىمداسقان قارسىلىق دۇربەلەڭ پايدا بولعان ەكەن. سودان قولعا الىنعاندارى قىلمىستى مۇڭعولدى كوبەيتكەن عوي...
دوربىلجىندەگى ۇيىمە تۇسپەي، كوشەدە كەزىككەن بىرەۋدەن سالەم ايتىپ وتە بەردىم. «نۇرياشتىڭ» تابىلعاندىعى بۇرىن حابارلانعان بولاتىن. ءىشىپ-جەمنەن تارىلعان مىنا تاپشىلىق كۇندە اعالاردى تويعا جىنىكتىرىپ، قارىزداندىرىپ قويماۋ ءۇشىن ءبىراز وتىرىك ايتا كەتۋگە دە تۋرال كەلدى. «تويىمىز ۇرىمجىدە جاسالىپ بولعان» دەگەن ءسوزدى قوسىپ، وسىندا ءبىر قويدان باسقا ەشقانداي دايارلىق قاجەت ەمەس ەكەندىگىن مىقتاپ تاپسىرا ءوتتىم.
شاۋەشەكتە ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنەن مەنى بولتاي قارسى الىپ، مەيمانحاناعا ورنالاستىردى. نۇرجان ۇرىمجىگە، ولكەلىك سىرتقى ءباجى مەكەمەسىنە اۋىسقان ەكەن. ونىڭ ورنىنا باس ينسپەكتور بولىپ كەلگەن ءبىر حانزۋ جىگىتپەن تانىستىردى. جىلدىق سىناۋدىڭ ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى سونىڭ تاڭەرتەڭىنە باستالىپ كەتتى دە، تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءبىر قويناۋىنداعى ماقپالعا تەلەفوندى ءۇشىنشى كۇنى ارەڭ ءتۇيىستىردىم. سوندا دا ەرىن جىمقىرىسىپ، تامسانىسۋمەن عانا بولىپپىز. «يەسىن «جيىنعا» جونەلتىپ، مالىن باعىپ جاتقان جايىمىز بار. بۇل مالدى قاسقىر قاتەرىنەن ءبىر جولاتا ازات ەتپەي قيا باسپايتىن سياقتىمىز» دەگەن ءسوزىن ەسىمە ارەڭ ءتۇيدىم. بۇل، «ءمۇسادىرلاماي بوساي المايمىز» دەگەن ءسوزى ەكەن.
مۇنان كەيىنگى سالەم بەرگىم كەلگەنى باشپاي ەدى. ول كىسىگە جولىعۋىمدى كوميسسيا قىزمەتتەستەرىمنەن ەشكىم قابىلدامادى. «وندا نەڭىز بار؟» دەپ قانا كۇبىرلەپ قويا سالادى. كەيبىرى ءتىپتى كوز قيىعىمەن جاسىرىن اتا قارايدى ءوزىمدى. باشپايدىڭ ۋاليلىكتەن قالدىرىلعانىمەن ساياسي كەڭەستەن قۇرمەتتى ورىن بەرىلگەندىگىن ەستىپ ەدىم. مىنا شەكتەۋلەرى قايران قالدىردى. «مال يەسى» قالپاعىمەن باسپايدى دا قاماپ تاستاعانى ما دەپ كۇدىكتەندىم. ونىڭ احۋالىن، ۇيىنە بارعانىمدا قۋات ءتۇسىندىردى: «شىراعىم، باسەكەڭە سالەم بەرۋدى قويا تۇرعانىڭ ءجون شىعار. مال يەلەرىنىڭ قاتارىندا قولعا الۋعا شاعانتوعايدان نەشە رەت ايداتىپ، نەشە رەت قايتارىپ ءجۇر. جويىمپازدار شاقىرتادى دا، جايىن بىلەتىن بۇرىنعى قىزمەتتەستەرى قايتارتادى. قازىرگى اتى عانا ساياسي كەڭەس مۇشەسى. ءتۇبى الماي قويماس سونى!... كوزى بادىرايعان تۇزىڭدى، سىعىرايعان ەكىلىك كوزىر-اق تىڭقيتا سالماۋشىما ەدى. قانشالىق سەنىمدى بولساڭ دا اياعىڭدى بايقاپ باس. قازىر اۋارايى تىم بۇزىق، شىراعىم!»
- ەگەر قاس جاۋ بولسا، باس باي باشپايعا قاھار توگۋ دۇپ-دۇرىس بولار ەدى. ال، توڭكەرىس جولىنا بارىن ارناپ جۇرگەن باس قامقور باسپايدى مال يەسى دەپ جازالاۋ، ءتىپتى ادامزات الدىندا ۇيات قوي!
- ءى ... ھى... ۇياتشىلىن ۇلىعىمنىڭ! جوعارىعا قارايمىن دەپ ءجۇرىپ، ەتەگىڭە ءورت تيگەنىن كورمەي قالعانسىڭ-اۋ شىراق! استانادا بولماسا، ۇياتقا باسپانا قالماي بارا جاتپاي ما!... ساعان قۇيىلعان مىنا سۇيىق كوجە 33-شى جىلدان بەرى اشارشىلىق كورمەگەن مىنا شاۋەشەكتە استىقتى دا سول ءورتتىڭ جالماۋىنان قۇيىلىپ وتىرماي ما!...
سول ءورتتىڭ تۇتانعانىن ءدال ۋاقىتىندا كورىپ وتىرعان جۋانباس قۋاتتىڭ كوزىنە دە ءورت تيگەنىن بايقاپ، ءسوزدى باسقا جاققا بۇردىم...
بۇل ماسەلەنىڭ قالاي تىنارىن، ۇلكەن گازەت باسقارىپ وتىرعان تىنىسقاننان سۇراعىم كەلدى. ادەيى جالعىز بارىپ، ۇيىنەن تاپتىم. ونىڭ كوگىلدىر كوزى ءتىپتى تۇتانىپتى. قيتۇرقى كۇلكىگە زاۋقى جوق، ءپرينتسيپتىڭ ءتۇزۋ عانا سوزىنە قالىپتاسقان وعان دا اششى مىسقىل بىتكەن كورىنەدى. «باسىڭىز امان با، مالىڭىز امان با» دەگەن قالجىڭدى امانداسۋىما لايىقتى جاۋابىن ىلە قايىردى.
- ءوزىمىزدىڭ ءنول مالىمىز امان عوي، ارينە. جوعالىپ جاتقان باي شارۋالار مەن ورتالاردىڭ مالى. ولاردىڭ دا مال يەلەرىنىڭ بايلانۋىنان «ۇركىپ» جوعالعانى بولماسا، قازىرشە يتقۇس تيە قويعان جوق، ايتەۋىر!
- ال، ونداي مال ۇركىتەتىن بايلاۋدى قايدان تاپتىڭىزدار؟ قۇتىرماسا، مالىن الساڭىزدار دا، باس قالۋى كەرەك ەدى عوي؟
- مالىن سىپىرىپ العانىمىزدا قۇتىرماسىن دەپ، ساقتىق ءۇشىن بايلاپ جاتقانى شىعار! -دەپ ارقىراپ كۇلدى تىنىسقان. - ونى بايلاتۋشىنىڭ وزىنەن سۇرارسىڭ. قاسىنداسىڭ عوي!... جوعارى شىق، وتىر!
- توڭكەرىس جولىنا مال-باسىن تۇگەل ارناعان «ءۇش ايماقتان» كەرى توڭكەرىسشىنىڭ وسىنشالىق كوپ شىققانى ما؟ -دەپ كۇرسىنە بارىپ وتىردىم. - ۇلت ازاتتىق توڭكەرىسىنىڭ 1944-ءشى جىلدان بەرگى قامداۋشى قازىناسى وسىلار ەمەس پە ەدى!... ەگەر جاۋ دەلىنسە دە ماۋجۋشي ايتقانداي «ءبىر-بىرلەپ جويۋ» ەمەس، تۇگەلىمەن ايداعانى قالاي؟
- يپ، مۇنى قان جاعىنان گومينداڭعا ءسال جاقىندىعى بار ۇكىمەت ىستەسە، كەك الىپ جاتقانى دەر ەدىك. امال نە، ءوزىمىزدىڭ كوممۋنيستىك پارتيا! -دەپ تىنىسقان ءسوزىن باسەڭدەي ساباقتادى. - ال، بۇل ءوزى ورتالىق ۇكىمەت ساياساتىندا جوق ءىس بولىپ تۇر!.... مال شارۋاشىلىعى جونىندە وسىلاي ىستە دەگەن نۇسقاۋ جوق! بۇل جونىندە حالىق جاعىنان رەداكتسيامىزعا سۇراۋلار كوپ ءتۇسىپ جاتىر. «ەگەر بۇل، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ جاڭادان بەلگىلەگەن ساياساتى بولسا، كوپشىلىك حالىق قاتەلەسىپ كەتپەۋى ءۇشىن گازەت بەتىندە جاريالاپ، اشىق تۇسىندىرىڭىزدەر!» دەپ جازىپتى بىرنەشە وقىرمان. بۇل سۇراۋلاردى جوعارىعا جولداپ وتىرمىز... پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە بۇل پىكىردى توتە جولداپ جاتقاندار دا بارشىلىق. ساياسي جولىمىز وسى بولسا دا، ءيا، بۇرمالاپ جاتقان ايىرىم جاندايشاپ قىلمىسكەرلەر بولسا دا، جاقىندا انىقتالىپ قالار، بۇل ءسوزدى قويا تۇرالىق!... ال، ءوزىڭنىڭ جوعالعان، الگى قيماس قالىڭدىعىڭ تابىلىپتى دەپ ەستىدىك. راس بولسا، حايىرلى بولسىن!...
جايشىلىق قالجىڭدى اڭگىمەگە ەندى كەلىپ، ءشاي ءىشىپ وتىرعانىمىزدا سىرتقى ەسىك ساق ەتە ءتۇستى. تاقتايلى ەدەن دە سارتىلداپ، قۇيىن ۇشىرعانداي بىرەۋدىڭ اسىعىس كىرگەنى ەستىلدى. ءبىز وتىرعان ورتا ەسىك تە سارت ەتە ءتۇستى لەزدە. ماقتالى بەشپەت-سىمنىڭ تۇتەسى شىققان، ايۋ تالاعانداي البا-جۇلبا بىرەۋ كىرىپ كەلدى. مالاقايىنىڭ ەكى قۇلاعى جۇلىنىپ، ءوزىنىڭ ەكى قۇلاعى مەن بەت-اۋزى قانعا بويالعان، تۇمسىعى كونەكتەي، ادام تانىعىسىز ۇزىن بويلى جىگىت ەكەن. ءىسىپ كەتكەن ەرىندەرى يكەمگە كەلمەي بىلدىراتىپ، اسىعىس سويلەي جونەلدى:
«قۇبا قۇستىڭ ءتىسى ەتىڭە تيسە، اتاڭنىڭ ءتورى تۇگىل كورىنە كىرەسىڭ» دەپتى، كەشىرىڭىزدەر سولەكەتتىگىمدى! سوڭىمدا قۋعىن بار! وسىندا ۇرىمجىدەن كەلگەن بيعان دەگەن كىسى ءسىز شىعارسىز؟ مىنا ارىزدى سىزگە قول تاپسىرىپ قانا كەتۋگە كەلدىم! -دەدى دە شيكى نانمەن باتتاستىرا جاپسىرىلعان وراۋلى قاعازدى قولىما ۇستاتا سالا ەسىككە بۇرىلدى. - ولكەلىك پارتياعا قولما-قول جەتكىزە كورىڭىز!
- ازامات ءسال سابىر ەت! -دەدى تىنىسقان - تىم بولماسا ءوز ءجونىڭدى ايتا كەت، نە بولعان، قايدان كەلدىڭ؟
- مەن دوربىلجىنگە قاراستى زارۋبەك دەگەن شاعىن عانا مالى بار ءبىر مومىننىڭ اۋىلىنان كەلدىم. ادرەسىمىز مىنا قاعازعا تولىق جازىلعان ەر جەتكەن ۇلى جوق، قولقاناتسىز زارۋبەككە مەنىڭ اعام بىرنەشە جىل مالشى بولعان. ەڭبەك اقىمىزدى جەۋ تۇگىل ونىڭ اقىسى بىزدە كەتەتىن. انەۋ كۇنى سول مومىندى كادر دەيتىندەرى بەلسەندىلەرگە بايلاتىپ تەكسەردى. «قانشا ادامدى ەزدىڭ؟ ەكسپلات قىلعان ءادىسىڭدى ايت!» دەيدى. ول بەيشارا ەشقانداي كۇناسىن ايتىپ بەرە المايدى. ەشقانداي جازىعىن ءبىز دە تاۋىپ بەرە الماي قينالدىق. مەنىڭ اعامدى تۇرعىزىپ قويىپ، شاعىم ايتۋعا زورلادى. «بۇل، ءبىر بەيشارا، ەلدى جەۋ تۇگىل ءوز مۇرنىن دا جيا المايتىن ءبىر سورلى ەدى، نەسىن ايتامىن!» دەپ اقتادى اعا. بەلسەندىلەر زارۋبەكتى قاماۋعا قايتا اكەتتى دە، اعامدى جۇدىرىقتاي جونەلدى. «قىلمىسىن اشكەرەلەۋدىڭ ورنىنا «بايدى اقتادىڭ» دەپ ساباپ-ساباپ، اعامدى قايتا سويلەتتى. - «ول مەنىڭ اقىمدى جەۋ تۇگىل، مەن ارتىق جەگەن ءوز مالىن دا سۇرامايتىن ىنجىق بولاتىن. قۇداي بىلەدى، سولاي! مەنىڭ بالالارىم كوپ بولعاندىقتان، ودان جىلىنا كەيدە ۇرلاپ، كەيدە جىلاپ، اقىمنان سىرت 10-15 تۇياق مالىن مەن جەيتىنمىن!.. سۇراعانمەن نەمدى الادى مەنىڭ!... ونى ءسويتىپ ءوزىم جەپ كەلىپ، ول جەدى دەسەم، مەندە ادامگەرشىلىك قالا ما، شىراقتىرىم-اۋ!» دەپ اعام زارلاي بەردى. اكتيۆتەر تاپالاپ، تەكپكىلەي بەردى. «زارۋبەكتىڭ مالى ون جىلدان بەرى 300-400 دەن اسپاي قويعان سەبەبى، سەنىڭ پارا جەپ جاسىرىسۋىڭنان بولعان، شىنىڭدى ايت!» دەپ تەپكىلەيدى. اعامدى ولتىرەتىن بولعان سوڭ مەن اراشالاپ ەدىم، ماعان جابىلىپ، ەندى مەنى تۇرتكىلەدى. مىنەكي احۋالىم! اقىر ولەتىن جان ەكەنمىن دەدىم دە تىم شوشاڭداپ كەتكەن ءبىر-ەكەۋىن ەكى ۇرىپ قۇلاتىپ، قاشىپ شىقتىم. دوربىلجىنگە ءبىر ۇيگە تۇسسەم، ارتىمنان قالاعا قۋا جەتتى بەلسەندىلەر. ولكەدەن كەلگەن بيعان دەگەن كىسى بار، ارىزىڭدى سول جەتكىزە الادى دەپ ارىز جازىپ بەردى بىرەۋ. كەلىپ ىزدەپ تاپقانىم وسى، ازاماتتىعىڭىزعا تاپسىردىم! ارىزىما جاۋاپ كەلگەنشە جاسىرىنىپ جۇرە تۇرارمىن. جاۋاپ كەلمەسە، كەتكەنىم-كەتكەن!» دەگەن جالبىر سارت-سۇرت باسىپ شىعا جونەلدى.
اقسارى تىنىسقان تۇنشىققانداي كۇرەڭىتە قىزارىپتى. ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ وتىرىپ قالدىق. تاپسىرعان «پەشەتتى» ارىزىنىڭ سىرتىنا «ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە تاپسىرىلسىن!» دەپ قانا جازىلىپتى. بۇل ارىزدىڭ ماعان قالاي تيگەندىگى جونىندە ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بۇكپەسىز تولىق تۇسىنىك جازىپ، تازا كونۆەرتپەن قاپتادىم دا، ادرەسىن تولىقتاپ، ءوز اتىمنان پوشتاعا سالدىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، قاندىقول كەرى توڭكەرىسشىگە قانداي كەرى توڭكەرىسشىنىڭ قامقور بولاتىنى مىلتىعىڭىزدىڭ قاراۋىلىنا دا تۇسىنىكتى بولعان عوي. ونى سويلەۋدىڭ قاجەتتىگى قالماعان. ال، توردان قاشقان ايۋ الدىمىزعا كەلىپ تۇرا قالعاندا، ۇستاۋدىڭ قاپەرىمە كىرمەگەنىنەن، مەنىڭ الميساقتان-اق قانقۇيلى بۇزىق بولىپ تۋىلعاندىعىم كوكەيىڭىزگە قونا قالعان شىعار. سول اشۋلى ايۋ تاۋعا شىعىپ الىپ، حالىقتىق ۇكىمەتىمىزگە تاس دومالاتار دەپ ويلاماۋدان زور قىلمىس بار ما!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] قوڭىراقىن - دوربىلجىندە بولعان ايەل جاندى ەسالاڭ باسقىنشى.
[2] ديجۋ (حانزۋشا) - جەر يەسى (مومەششيك).
[3] بادام دوپپا - بادام جەمىسىنىڭ بەينەسى تۇسىرىلگەن ۇيعىردىڭ الا تاقياسى.
