الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتاەۆيچتىڭ قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى مەن 500 كۇيىن جيناپ باستىرۋىنا اقىمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بار.

ا.ۆ.زاتاەۆيچ 1920 جىلى ورىنبورعا كەلىپ، العاشىندا ەسەپ كەڭسەسىندە جۇمىس ىستەيدى. كلۋبتاردا دىبىسسىز كينونى مۋزىكامەن كوركەمدەپ وتىراتىن پيانيست بولىپ قوسىمشا اقشا تاۋىپ جۇرەدى. ال بوس ۋاقىتىندا قازاق مۋزىكاسىن جيناۋمەن اينالىسادى. ول قازاق ءانىن كەز كەلگەن جەردەن جينايدى، كوشەدەن، بازاردان، جاتاقتاردان جانە ت.ب. اقاڭنىڭ و كەزدە ەلىمىزدىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى، قازىرگىشە ءبىلىم ءمينيسترى كەزى، زاتاەۆيچتىڭ جۇمىسى تۋرالى ءبىلىپ قالىپ، ونى ناركومپروستىڭ عىلىم بولىمىنە اككومپانياتور (سۇيەمەلدەۋشى مۋزىكانت) ەتىپ قىزمەتكە الادى. [ت.ي.تۋگاي احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبورداعى جولى. ورىنبور، 2019]

گۇلنار اپاي دۋلاتوۆانىڭ ەستەلىگىندە ا.ۆ.زاتاەۆيچتىڭ اقاڭنىڭ ۇيىندە دە، مىرجاقىپتىڭ ۇيىندە دە بولىپ ءان جازعانى باياندالادى. «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» دەگەن جيناق ورىنبوردا 1925 جىلى شىعادى. كىتاپتا ءان ايتۋشى 280 ادامنىڭ اتى اتالادى. ونىڭ ىشىندە 19 ءاندى جەتكىزۋشى اقاڭ دا بار. ۇلت ۇستازى قاتارداعى ورىنداۋشى بولماعان، ا.ۆ. زاتاەۆيچكە اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرعان. كومپوزيتور كىتابىندا: «قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسى بويىنشا ءوزىنىڭ قۇندى نۇسقاۋ، كەڭەستەرى جانە تۇسىندىرۋلەرىمەن مەنىڭ جيناعان كوپ ماتەريالدارىما باعدار بەرگەن، وسى كومەگى ءۇشىن وعان ەرەكشە العىسىمدى ايتۋدان ەش جالىقپايمىن»،- دەپ اقاڭعا زور العىس بىلدىرگەن.

ا.ۆ. زاتاەۆيچ 1931 جىلى ەكىنشى جيناعىن شىعارادى. و كەزدە اقاڭ ارحانگەلسكىدە ايداۋدا بولاتىن. رەداكتسيا اقاڭنىڭ اتى تۇرعان جەردى تۇگەل سىزىپ تاستايدى. بىراق ا.ۆ. زاتاەۆيچ كىتاپتىڭ العى سوزىندە ءبارىبىر اقاڭدارعا راقىمەتىن بىلاي دەپ جەتكىزەدى: «قىمباتتى مەنىڭ دوستارىم – جىگىتتەر، اشتىق، سۋىق جانە ەپيدەميا جىلدارى سىزدەرمەن بىرىگىپ جاساعان ەڭبەكتى جيناق تۇرىندە سىزدەرگە ارنايمىن جانە قايتارامىن! ەستەرىڭىزدە مە، سىزدەردىڭ بۇل تاماشا حالىق اندەرىڭىزدى مەن جيناعان جوقپىن، ونى وزدەرىڭىز مەن ارقىلى ۇلتتىق يگىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن جينادىڭىزدار. جانە بۇل ارقاشان مەنى، كەزدەيسوق كەلىمسەكتى، دارىندى جانە قايىرىمدى قازاق حالقىمەن تۋىس ەتتى» [1000 پەسەن كازاحسكوگو نارودا (پەسني ي كيۋي) / زاتاەۆيچ، الەكساندر ۆيكتوروۆيچ; ين-ت ليت-رى ي يسكۋسستۆا ان كازسسر. - 2-ە يزد. - م.: مۋزگيز، 1963. – 610 س.]

اقاڭنىڭ ا.ۆ.زاتاەۆيچكە دەگەن كومەگى مۇنىمەن بىتپەگەن. ل.ف.ەنيسەەۆا-ۆارشاۆسكايا دەگەن ءجۋرناليستتىڭ دەرەكتى فيلمىندەگى ءبىر كەيىپكەردىڭ ايتۋىنشا، بىردە اۋىلدارىنا ءبىر ورىس كەلىپ، بالالاردى مەكتەپكە جيناپ، «ءان ايتىپ بەرىڭدەر مەن جازىپ الامىن. ماعان ءان جازۋعا كومەكتەسۋدى سەندەرگە اقاڭ تاپسىردى» دەپتى. ونىڭ ايتىپ تۇرعانى ارداقتى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەندىگىن بىلگەندە سو جەردەگى بالالاردىڭ ءبارى ءان ايتىپ بەرۋگە قۇلشىنا كىرىسكەن ەكەن. [ت.ي.تۋگاي احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبورداعى جولى. ورىنبور، 2019].

اقاڭنىڭ عالىمدىق، جازۋشىلىقپەن بىرگە ءان-كۇيگە دە ەتەنە جاقىن بولعاندىعىنان حابار بەرەتىن دەرەكتەر كوپ. گۇلنار اپايدىڭ كىتابىندا مىناداي سۋرەتتەۋ بار: «بولمەنىڭ تورگى جاعىندا - كولدەنەڭ قويىلعان جازۋ ۇستەلى، ونىڭ تۇسىندا اباجۋرلى ۇلكەن مايشام ءىلۋلى تۇراتىن. وعان تاياۋ – قارا پيانينو، ۇستىندە – شويىننان قۇيىلعان سالت اتتى قازاق ءمۇسىنى. ونىڭ جانىندا نوتالار جاتاتىن. شكاف پەن پيانينونىڭ ارالىعىندا ءىلۋلى قىزىل دومبىراسى. جازۋ ۇستەلىنىڭ وڭ جاعىندا تۋمبوچكانىڭ ۇستىندە سكريپكاسى قويىلاتىن. بۇل اقاڭنىڭ قىزىلورداداعى جۇمىس بولمەسى. مۇندا اقاڭ جازۋدان شارشاعاندا ءان سالىپ، كۇي شەرتىپ سەرگيتىن بولعان.

قىزىلوردا قالاسىندا اقاڭ مەن جاقاڭ ىرگەلەس ۇيدە كورشى تۇرعان. ول جونىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قولىندا تۇرعان قارىنداسى بوتاگوز بىلاي دەپ باياندايدى: «اعاي دەمالعاندا عانيجامال جەڭەشەم (مىرجاقىپتىڭ جارى) بالالارىنا تىيىم سالىپ، شۋلاتپايتىن. بۇل كىسىنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋ ءۇشىن جورا جولداستارى ۇيىنە ورىنسىز بارا بەرمەيتىن. اقاڭ جۇمىستان شارشاعان ۋاقىتتا بولمەسىندە ءارلى-بەرلى جۇرەتىن. ونىسى سىقىرلاعان ەدەننىڭ دىبىسىنان، سالعان انىنەن بىلىنەتىن. قولىنا دومبىراسىن الىپ، قوڭىر داۋسىمەن جايلاپ قانا ءسۇيىپ سالاتىن اندەرى «ەلىم-اي»، «ەكى جيرەن»، «قاراگوز» بولاتىن. قازىرگى «قىز جىبەك» وپەراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن «قاراگوز» ارياسى – احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارماسى» [دۋلاتوۆا گ.م. شىندىق شىراعى. – الماتى: «مەكتەپ»، 2013 ج.]

ءيا، اقاڭنىڭ بىزگە جەتكەن التى ءانى، ءبىر كۇيى بار دەيدى اقىمەتتانۋشىلار: «اققۇم»، «ءشيلى وزەن»، «ەكى جيرەن»، «قارعاش»، «قاراتورعاي»، «قاراگوز» اتتى اندەر جانە «ىلمە» دەگەن كۇيى. بۇل ءالى ونەرتانۋشى عالىمدار تاراپىنان انىقتالا تۇسەتىن ماسەلە. اقاڭتانۋعا بولىنەتىن الداعى قارجى وسىنداي ناقتى ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمسالسا يگى ەدى. ال اقاڭنىڭ اۋىل اراسى عانا ەمەس، ەل الدىنا شىعىپ، ساحنادا ءان سالاتىن شەبەر ورىنداۋشى دەڭگەيىندە بولعانى انىق.

11 ءساۋىر كۇنى ورىنبور قالاسىنىڭ تەاترىندا تاتار، قازاق جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ادەبيەت كەشى ءوتتى. وعان حالىق كوپ جينالىپ، ءبىراز ادامعا بيلەت جەتپەي قالعان. بۇل تۋرالى 1915 جىلعى «قازاق» گازەتىندە ايتىلعان: «...بۇلاردان سوڭ قولىنا سىرلى دومبىراسىن ۇستاپ الاڭعا ارداقتى «ارعىن» (ا.ب.) اقىن شىقتى. حالىق «ارعىن» اقىندى كورگەننەن-اق قول شاپالاقتاپ قارسى الدى. «ارعىن» اقىن تۇرەگەلىپ تۇرىپ،  دومبىراعا قوسىلىپ «سوقىر قىز» دەگەن انگە سالدى. حالىق بۇل ءاندى تەپ-تەگىس ۇيىپ ىقىلاسپەن تىڭدادى. ونان سوڭ «كامشات بورىك» ءانىن سالدى. «ارعىن» ارتىنان قازاق حانىمدارىنان عاينيجامال دۋلاتوۆا ءھام جاڭىل حانىم كادىرباەۆالار شىعىپ «ەلىم-اي»، «كاندرعازى» اندەرىنە سالىپ ولەڭ ايتتى. بۇلاردى حالىق قول شاپالاقتاپ قارسى الدى».

اقىمەت بايتۇرسىنۇلى –  سەكسەن قىرلى تۇلعا: مەملەكەت قايراتكەرى (حالىق اعارتۋ كوميسسارى), قازاق عىلىمىنىڭ ء(تىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ) نەگىزىن سالۋشى،  ونەر ادامى ء(انشى، كۇيشى), شىعارماشىل تۇلعا (اقىن، اۋدارماشى), ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋشى، ءبىلىم مازمۇنىن قالىپتاستىرۋشى، مادەنيەتتانۋشى، سىنشى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋشى، باسپا ءىسىن ۇيىمداستىرۋشى (مەنەدجەر), كوسەمسوزشى (جۋرناليست), حالىق مۇراسىن جيناقتاۋشى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسىن جازىپ، قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى، العاش قازاق راديوسىن ەفيرگە شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە ت.ب.

الدىمىزدا اقاڭنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. ول ءبىر جاي تاريحتا قالعان كىسى ەمەس، ونى كولگوسىر توي، جيىن جاساۋ ارقىلى ۇلىقتاۋ دا قاجەت ەمەس. ونىڭ ءاربىر ىسىنەن ۇلگى-ونەگە الۋ ەل بولام دەيتىن مىنا بىزگە كەرەك. ءدال قازىر ۇلت ۇستازىنىڭ مەرەيتويىن قالاي وتكىزۋ كەرەكتىگى بويىنشا ءۇش ءتۇرلى ۇسىنىس جوبا جاريالاندى:

مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ۇسىنعان شارالارى:

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قالاي تويلانادى

ۇلت ۇستازىنىڭ 150 جىلدىعى: ۇكىمەتكە ۇسىنىس...

“اق جول”: احاڭ اتىنداعى ءتىل ورداسى استىنداعى جىن ورداسىن توقتاتۋ كەرەك!

وسىلاردى تۇگەل سارالاپ، تاعى ءبىر پىسىقتاپ الىپ بارىپ ىسكە كىرىسسەك...

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz