1944 جىلى تامىز ايىنىن 17-ءى كۇنى، قازىرگى قىتايدىن ىلە-قازاق وبلىسى، نىلقى اۋدانىنىڭ لاستاي جايلاۋىندا «24 قازاق، 3 تاتار، 4 ۇيعىر، 2 ورىس، 2 موڭعول، جيىنى 35 ادامنان قۇرالعان»₍₁₎ كوتەرىلىسشىلەردىڭ مىلتىق داۋىسى ساحارانى ۇيقىسىنان وياتتى. اسقىنعان ۇلتتىق ەزگى، قوردالانعان قوعامدىق قايشىلىق، شيرىققان حالىقارالىق جاعداي ەل ازاماتتارىن قولىنا قارۋ الىپ، بەرەكەگە كەلىپ، بيلەۋشى ۇلتتىڭ وزبىرلىعىنان ۇيىمداسىپ قورعانۋعا ماجبۇرلەدى. سوۆەت وداعىنىڭ قۇلجاداعى كونسۋلدىعى مەن مۇقاجىرلارى وسى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋعا، قارۋ-جاراقپەن قامداۋعا جاسىرىن كومەكتەستى. كوتەرىلىسشىلەر قىسقا ۋاقىتتا نىلقى اۋدانىن ازات ەتىپ، قۇلجادان كەلگەن گومينداڭ اسكەرلەرىنىڭ ءۇش رەتكى شابىلۋىن تاس-تالقان ەتىپ، جەتى رەت جەڭىستى شايقاس جۇرگىزىپ، 7-ءشى قاراشادا 1800 ادامدىق قالىڭ قولدى ءۇش توپقا ءبولىپ، كەڭساي پارتيزاندارىمەن جانە ابدىكەرىم ابباسوۆ سوۆەتتەن باستاپ كەلگەن قارۋلى وتريادپەن بىرگە قۇلجا قالاسىن قورشاۋعا الدى. 1945 جىلى قاڭتاردا قۇلجا قالاسىن جاۋ قولىنان بوساتتى.

1944 جىلى قاراشانىن 12-ءى كۇنى قۇرىلعان، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى 1945 جىلى قاڭتاردىڭ 5-ءى كۇنى رەسپۋبليكانىڭ 4-ءشى رەتكى ماجىلىسىندە 9 تارماقتى ۇڭدەۋ جاريالادى. ۇڭدەۋدىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا «شىعىس تۇركىستان تەرريتورياسىنان قىتايدىڭ دارا بيلىك ۇستەمدىگىن ءتۇپ-تامىرمەن جويۋ»₍₂₎ دەپ كورسەتىلسە، جەتىنشى تارماعىندا «شىعىس تۇركىستاننىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ ءۇشىن، ءار ۇلت حالقىنىڭ قۇدىرەتتى قوسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ»₍₃₎ دەپ اتاپ وتىلگەن. وسىدان كەيىن ۇكىمەت مۇشەلەرى، مينيسترلەر، ايماق-اۋدان اكىمدەرى تاعايىندالىپ، ەركىندىك قولىنا تيگەن ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. ازاتتىق سوعىسى تەرىستىك، ورتا، وڭتۇستىك باعىتتارىندا جۇرگىزىلىپ، ەل ىشىنەن ەڭىرەپ تۋعان ەرلەر وسىنداي سىن-ساعات تۋعاندا اتويلاپ العا شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى توڭكەرىس وشاعىنان شىققان ءنۇسىپحان كونبايۇلى ەدى.

ۇستازى جاقسىنىن ۇستامى جاقسى

ءنۇسىپحان كونبايۇلى 1896 جىلى قوڭىر كۇزدە قازىرگى قحر ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسى نىلقى اۋدانىندا قىزاي رۋىندا اڭىزعا اينالعان ايگىلى «اعايىندى ءۇش جەتىمنىڭ» ۇلكەنى جولىمبەت تارماعىندا بيلىك پەن باردامدىقتىڭ تىزگىنىن قاتار ۇستاعان ىستامبەك اقساقالدىڭ تۇڭعىش نەمەرەسى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن. ەس بىلە اتاسىنا ەرىپ ءجۇرىپ دالا زاڭىنا قانىققان زەرەك بالا، اۋىل مولدالارىنان وقىپ ءجۇرىپ قارا تانىپ ۇلگەرەدى. بۇل جىلداردا ىلەگە كەلىپ ىرگەسىن بەكىتكەن قىزايلار سالىستىرمالى تۇردەگى تىنىشتىقتى پايدالانا وتىرىپ قونىس-ءورىسىن كەڭەيتىپ، باستارىنا داۋلەت ءبىتىپ، ۇرپاق قامىن، ەل بولاشاعىن ويلاي باستايدى. وسمالىدا باستاعان جاديزم تەڭىز اسىپ جەتىسۋ مەن التايعا جەتىپ، جوڭعار جويىلىپ ەكى يمپەريانىڭ بولىسىنە تۇسكەن قازاقتار ەندىگى شىعار جولدى بىلىمنەن نەمەسە جاديزمنەن ىزدەيدى.

ءار رۋدىڭ بەتكە باسار اقساقالدارى ءوز اۋىلىندا ەسكىشە، جاڭاشا مەكتەپتەر اشىپ جاسوسكىندى عىلىم-ءبىلىم جولىنا باستادى. سول قاتاردا 1911 جىلى بەگىمبەت رۋىنان شىققان، تسين پاتشالىعى قۇلاعاندا جاڭا قۇرىلعان سولتۇستىك ميليتاريست ۇكىمەتىنىڭ كەڭەسشى جوراسى بولعان ساتىبالدى نۇربەك دەگەن كىسى كۇنەستىڭ سوربۇلاق دەگەن جەرىنەن 30-داي كيىز ءۇي تىگىپ، قازىرگى كۇنەس، نىلقى، توعىزتاراۋ اۋداندارىنان 100-دەن استام شاكىرت جيناپ، جاڭاشا ءدارىس الۋ باستاماسىن باستايدى. وسى كەزدە قازىرگى قازاقستاننىڭ ورال وبلىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، تۇركيادا ءبىلىم الىپ، بىرنەشە شەت ءتىلىن بىلەتىن جۋرناليست، باسپاگەر، اعارتۋشى مولداعالي بەكتۋليندى اتتاي قالاپ، اۋىلىنا شاقىرتىپ كەپ ءدارىس وتكىزەدى. مولداعالي بەكتۋلين تۇركيادان ورالعان سوڭ «ايقاپ»، «قازاق» گازەتتەرىندە جۋرناليست بولىپ قۇلجادان حابارلار جازىپ تۇرادى. قۇلجا ىلكى زاماننان بەرى جىبەك جولى بويىنداعى شىعىس پەن باتىستى جالعاپ تۇرعان ماڭىزدى وتكەل ەدى. ءتورت ماۋسىمى ايقىن، ءومىر سۇرۋگە جايلى مەكەن بولاتىن. التىن وردانىڭ تۋعىلىق-تەمىر حانى، موعوسلتاننىڭ ەسەنبۇعا حانى، جوڭعار قونتايشىلارى، تسين يمپەرياسىنىڭ گەنەرال مەكەمەسى وسى ءوڭىردى ءوز ورتالىعى ەتكەن. مولداعالي بەكتۋليننىڭ قۇلجانى تالداۋى دا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، گەوگرافيالىق مۇددەسىنەن تۋىنداعان بولسا كەرەك. باليعات جاسىنا كەلىپ قالعان ءنۇسىپحان كونبايۇلى، مىنا دۇنيەنى زەردەلەي باستاعاندا، وسىنداي كوپ كورگەن، كوپ ءتىل بىلەتىن ۇستازعا جولىعىپتى. 1906 جىلى ىلە گەنەرال مەكەمەسى كۇرەدەگى مەكتەپتە(ۋچيليششە) موڭعول-قازاق ءبولىمىن اشىپ، اقالاقشى زاڭگى، ەلۋباسىلاردىڭ ءبىر-ءبىر بالاسىن وقۋعا بەرۋگە مىندەتتەپ، سول بالالارعا جالپى ءپان مەن قىتاي ءتىلىن ۇيرەتەدى. 1916-1917 جىلدارى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە وسى ءبىلىم جۇرتىنا كەلىپ، ابەۋ قۇدىش، داۋلەتكەلدى، تاڭجارىق سياقتى قايراتكەرلەرمەن قاتارلاس وقيدى. جاڭاشا بالا وقىتىپ بۇكىل ىلە وڭىرىنە اتى ءماشھۇر بولعان مولداعالي ۇستاز دا كۇرە ۋچيليششەسىنە وقۋعا جاۋاپتى ورىنباسار بولىپ اۋىسىپ كەلەدى. زامانىندا ازيانى تىتىرەتىپ تۇرعان وسمانلى، رەسەي، تسين يمپەريالارىنىڭ قوعامدىق، ساياسي، ەكونوميكالىق تاريحىن جاقسى بىلەتىن ۇستازدىڭ تاعلىمى جاس نۇسىپحانعا ەرەكشە اسەر ەتىپ، كەيىنگى اكىمشىلىك، ساياسي، اسكەري ومىرىنە ومىرلىك ازىق بولدى. كوزىن كورگەندەر نۇكەننىڭ ۇستازى تۋرالى تالاي رەت تاڭدى تاڭعا جالعاپ، تەبىرەڭە ەسىنە العانىن جازادى.

توعىزتاراۋ اتتى پولكىنىڭ قۇرىلۋى

«1945 جىلى ءساۋىردىڭ 4-ءى كۇنى شىعىس تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ 43-ءى ءنومىرلى قارارىمەن رەسمي ارميا قۇرۋعا شەشىم شىعارىلىپ، ءبىرتۇتاس فورما، اسكەري شەن بەلگىلىنەدى ءارى ارميا قۇرۋ ءراسىمى مەن قۇرمەتتى قاراۋىلدان وتۋىنە شەشىم قابىلدانادى دا، ءساۋىردىڭ 8-ءى كۇنى قۇلجا قالاسىنىڭ باتىس باقشاسىنىڭ (قازىرگى ستالين باقشاسى، تۋح مايدان) الاڭىندا ارميا مەن حالىقتىڭ جينالىسى وتكىزىلىپ، ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلعانى جاريالادى»₍₄₎. وسى ارالىقتا 21 جاسىندا كۇرەدەگى ۋچيليششە بىتىرگەن ءنۇسىپحان كونبايۇلى كۇرەدەگى قازاق باسقارماسىندا جۇمىس ىستەپ، كەڭسە جۇمىستارى مەن المان-سالىق ىسىنە جەگىلىپ، بۇكىل ىلە ءوڭىرىن ارالاپ شىعۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. سونىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ جاعدايىن، زاماننىڭ بەتالىسىن بايقايدى. 1937 جىلى ميليتاريست شەن شيتساي بيلىككە كەلگەندە تۋعان جەرى قاراتوبە اۋىلىنىڭ اكىمى بولادى. «التى ساياساتتىڭ» العاشقى جىلىمىعىن پايدالانىپ مەكتەپ اشىپ، مادەني شارالار ۇيىمداستىرىپ حالىقتى وتىرشىلدىققا كوشۋگە باستاماشىلىق ەتەدى. سول جىلدارى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ ساياسي كادرلار كۋرسىن ءتامامداپ، وڭتۇستىك شىڭجاڭدى ارالاپ شىعادى. نىلقى لاستايدا كوتەرىلىس باستالعاندا ابىلقايىر تورە باستاعان ىقپالدى تۇلعالارمەن بىرگە تۇرمەگە جابىلادى. ارتىنان كوتەرىلىسشىلەر اۋداندىق ۇكىمەتتى باسىپ العاندا بوستاندىققا شىعىپ، ەل ىشىندەگى بەدەلى مەن ابىرويىن پايدالانىپ كوتەرىلىسشىلەردىڭ ارتقى شەپ جۇمىستارىن تىڭعىلىقتى اتقارادى.

كوتەرىلىس باستالعاندا توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ حالقىن باستاپ، قۇلجاعا شەرۋ تارتقان اكىم جامبولات ءسورتىۇلىنا شىعىس تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى اۋدان ورتالىعى تاستوبەدە اسكەر قابىلداۋ شتابىن قۇرىپ، توعىزتاراۋ، كۇنەس، نىلقى سىندى شىعىس ءۇش اۋداننان اسكەر قابىلداۋعا، ءارى ولارعا كەرەكتى قارۋ-جاراقپەن قامداۋدى بۇيىرادى. بۇل جاعداي سوعىستى كوزىمەن كورگەن، كەيىن لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي باياندالادى: «.... سوعىسقا قاتىناسقان پارتيزانداردىڭ ىشىندەگى جاسى 18-35 جاستار ارالىعىندا قارۋلى كۇرەس تاجىريبەسى بار، سوعىستا باتىرلىق ىستەپ، ەڭبەك سىڭىرگەندەردەن 300 ادام ىرىكتەپ الىپ، 900 ادامدى كۇنەس، نىلقى، توعىزتاراۋ اۋداندارىن نەگىز ەتىپ، مال شارۋاشىلىق رايوننان قابىلداپ، جيىنى 1200 ادامدىق پولك قۇرىلدى»₍₅₎.

اللا بەرگەن تۋما تالانتى مەن اتاسىنىڭ الاقانى، ۇستازدىڭ باپتاۋى، ومىردەن جيناعان مول تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا، توڭكەرىس ءوڭىرىنىڭ ءىرى ساياسي ءارى اسكەري تۇلعاسى بولىپ قالىپتاسقان ءنۇسىپحان كونبايۇلى ەردىڭ جاسى ەلۋگە يەك ارتار الدىندا ءوز ءومىرىنىڭ، ەل ءومىرىنىڭ ۇلكەن بەلەسى سانالاتىن قاسيەتتى دە جاۋاپتى مىندەت جۇكتەلىپ، ورىمدەي وسكەندەردىڭ تاعدىرى سەنىپ تاپسىرىلدى. اسكەر قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا اكىم جامبولات ءسورتىۇلى، قۇلجاداعى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ توراعاسى ماناپ، كۇنەستەن جايىربەك اقالاقشى، نىلقىدان ورازحان اقالاقشى، توعىزتاراۋدان نۇرساپا اقالاقشى، نوكەربەك اقالاقشى قاتارلى ەلدىڭ يگى جاقسىلارى كىرەدى. بۇل پولك گەنەرال ىسقاقبەك مومىنوۆ بريگاداسىنىڭ 5-ءشى قازاق اتتى پولكى اتالىپ، سول زامانداعى اۋىر-جەڭىل پۋلەمەت، مينومەت، اۆتومات، گەرمانكا، كارابين سياقتى وزىق قارۋلارمەن جابىقتالدى. سوعىسقا مىنەتىن اتتارى ىلە تۇلپارىنىڭ بىرىڭعاي باران تۇستىلەرىنەن تاڭدالىپ الىندى. كۇنىگە 8-10 ساعات ماشىق جاساپ، كەز-كەلگەن ساتتە سوعىسقا دايىن بولۋعا جاتتىقتى. وسى پولك قۇرامىندا ((1) بارلاۋ ۆزۆود، (2) پۋلەمەت ۆزۆود، (3) مينومەت ۆزۆود، (4) كومماندانت ۆزۆود، (5) قاتىناس-ترانسپورت ۆزۆود) سياقتى بەس زاماناۋي ۆزۆود قۇرىلىپ الداعى كەسىلەسكەن ۇرىسقا ساقاداي ساي بولدى. قازاق حاندىعى قۇلاعاننان بەرى مىناداي جان-جاقتى دايىندىقتان وتكەن، سايدىن تاسىنداي ءتارتىپتى قوسىندى كورمەگەن جەرگىلىكتى حالىق، سۇيىكتى ارمياسىنىڭ كوركىنە كوزدەرى تويىپ، ءوز ريزاشىلىقتارىن «مىرزا اسكەر» دەگەن اتاۋمەن جەتكىزدى.

ازاتتىق سوعىسقا ەل بولىپ كىرىسكەن شىعىس تۇركىستان ارمياسى تەرىستىك، ورتا، وڭتۇستىك باعىتتا جورىق جاساپ تارباعاتاي ايماعىن ودان سوڭ كوتەرىلىسشىلەرمەن تىزە قوسا وتىرىپ التاي ايماعىن تولىق ازات ەتىپ، ماناس وزەنىنە كەلىپ اتتارىن سۋعاردى. وڭتۇستىك لينيا قۇرامىندا بولعان ءنۇسىپحان پولكىنىڭ مىندەتى تۇتاس ىلە ايماعىنىڭ ياعني رەسپۋبليكانىڭ ورتالىعىنىڭ اماندىعىن قاداعالاپ، سولتۇستىك، ورتا باعىتتاعى سوعىسقا جاردەمدەسۋ ەدى. سوپاقۇن سوپەروۆ، ابدىكەرىم ابباسوۆ، قاسىمحان قامبار وتريادتارى مۇزتاۋ اسىپ اقسۋ ايماعىنا كىرىپ باي، اقسۋ كونە شاھار اۋداندارىن ازات ەتسە دە، ودان ارى بارا المادى. 1945 جىلى تامىزدا ءبىر ءبولىم پارتيزاندار ىلەدەن اتتانىپ سوۆەت وداعى ارقىلى تاشقورعان اۋداندىق قالاشىقتى باسىپ الىپ، توڭكەرىستىك ۇكىمەت قۇردى. 400 دەن استام تاجىك، قىرعىز پارتيزاندارى ەكى پولك بولىپ ۇيىمداسىپ، 4000 گوميندان ارمياسى قورعاپ تۇرعان قاشقار، قوتان، ياركەنتكە شابۋىل جاسادى. جەڭىس تە، جەڭىلىس تە بولدى. بىراق سوڭىنان بەيبىت كەلىسىم ورناعان سوڭ، سوعىس قيمىلدارى توقتاتىلدى. سونىمەن وڭتۇستىكتەگى جەتى ايماق جاۋ قولىندا قالدى. تەك بايۋنعۋلداعى موڭعولدار كوتەرىلىس جاساپ، تابان تىرەپ كۇرەسكەندىكتەن سول جىلى تامىز ايىندا ۋاقىتشا ۇكىمەت جۇلدىز ەرەكشە اۋدانىن قۇردى.

وسى كەزدە توعىزتاراۋ اتتى پولكى وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ اقسۋ، قاراشارى جاقتان كەلەتىن قاۋىپتى ەسكەرە وتىرىپ، توعىزتاراۋدىڭ كولدەنەن-شاشى جايلاۋىنا ورنالاسىپ بەكىنىس الدى. پولكتىڭ ماقابىل قىرىقبايۇلى باستاعان ۆزۆودى اقبۇزاۋ اسۋىنا دەيىن بارىپ، بارلاۋ جۇرگىزدى.

ماناس وبوروناسى، التاي ارپالىسى

1946 جىلى قاقاعان قىستا ءنۇسىپحان پولكى ۇلتتىق ارميانىڭ باس شتابىنىڭ بۇيرىعىمەن نىلقى اۋدانىنىڭ كولساي اسۋى ارقىلى، اسپانمەن تىلدەسكەن، اڭشىلار جازدا عانا اياق باساتىن ەسكى سوراپپەن ءتاڭىر تاۋدان اسىپ شيقۋعا جەتتى. ارىپ-ارشىپ، ۇسىك سالعان جاۋىنگەرلەر ءبىر جۇما تىنىققان سوڭ، ماناس وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى قىزىلتاۋدان وبورونا الدى. سونىمەن ورتا جانە تەرىستىك، شىعىس باعىتتاعى ارميالار جەڭىسپەن باس قوسىپ ۇرىمجىگە نەبارى 150 شاقىرىم جەر قالعان-دى. جەڭىس قىر استىندا تۇردى «سول كەزدە گومينداڭنىڭ ۇرىمجىدەگى اسكەري قۋاتى 6 باتالون عانا بولىپ، ازىق-تۇلىك، وق-دارىدەندە قاتتى تارىعۋلى ەدى. اسكەري استىق زاپاسى 10 كۇندىك قاجەتتى عانا قاناعاتتاندىرا الاتىنداي، وق-ءدارى جاعىندا مىلتىق، پۋلەمەت وعىنان 100 مىڭ تالداي عانا بولاتىن»₍₆₎.

حالىقارالىق جاعدايدا 1943 جىلى قاراشانىڭ 28-ىندە تەگەراندا باس قوسقان وداقتاستاردىڭ ءۇش سەركەسى پولشانى قۇرباندىققا شالىپ، فاشيزمگە قارسى ەكىنشى فرونت اشۋعا كەلىسسە، 1945 جىلى اقپاننىڭ 4-ىندە ۇشەۋى قىرىم تۇبەگىندەگى يالتادا تاعى دا كەزدەسىپ سوعىستان كەيىنگى الەمنىڭ ساياسي، اكىمشىلىك اۋماعىن تالقىعا سالادى. مىنە وسى كەزدە يراندا سوۆەت كۇشىمەن قۇرىلعان ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرباندىققا شالىندى. ارينە الەمدىك يمپەرياعا اينالعان سوۆەت باۋىرلاس تۇرىك ەلدەرىنەن تاعى ءبىر تۇركيانىڭ شىعۋىن قالامادى. كەلىسسوز قارسانىندا سوۆەت وداعى ءوز «قۋىرشاعى» شىعىس تۇركىستاننان اسكەري كەڭەسشىلەرى مەن اۋىر قارۋ جاراقتارىن شەگىندىرىپ كەتتى. 1945 جىلى 15 قازاندا باستالعان كەلىسسوز 1946 جىلى شىلدەنىڭ 6-سىنا دەيىن جالعاسىپ حالىق ۋاكىلدەرى اتالعان راقىمجان سادري قاجيەۆ، ابىلقايىر تورە، احمەتجان كاسىمي ۇشەۋى «11 تارماقتى بەيبىت بىتىمگە» قول قويدى.

وسى كەلىسىمنەن كەيىن بىرىككەن ۇكىمەت قۇرىلىپ، قۇرالدى كۇشتەر قايتادان جاساقتالدى. ءنۇسىپحاننىڭ 5-ءىنشى اتتى پولكى، تارباعاتاي 6-نشى پولكى، ەرەنقابىرعا 7-ءنشى قازاق-اتتى پولكى بىرىكتىرىلىپ قوبىق-ساۋىر 2-ءنشى قازاق-اتتى پولكى بولىپ قۇرىلىپ ساربازدار سانى 2100 جەتتى. پولكوۆنيك نۇكەن پولك كومانديرى، ساياسي كوميسسارى بولىپ پودپولكوۆنيك قازىحان ماناسباي، پولك ورىنباسارى كامالبەك سەيتقازى، پولك اقىلشىسى بولىپ پودپولكوۆنيك جاعىدا بابالىق تاعايىندالدى. قۇرامىندا ەكى باتالون، التى ەسكادرون بار ارميا قوبىق پەن قوستولاعايعا بارىپ ورنالاستى. قوستالاعاي التاي مەن تارباعاتاي جانە ماناس، قۇتىبيدى جالعاپ تۇرعان ستراتەگيالىق ماڭىزى بار قاتىناس ورتالىعى بولاتىن. قۇتىبي مەن سانجىداعى قىتاي اسكەرلەرى دە تاڭداۋلى كۇشىن وسىلاي باعىتتاعان. وسىنداي جاعدايدا تالاي سىننان سۇرىنبەي وتكەن، مول تاجىريبە جيناعان، ابدەن سۇرىپتالعان ءنۇسىپحان پولكىنىڭ وسى وڭىرگە كەلىپ ورنالاسۋى ازاتتىق اڭساعان ەلدىڭ ءوز ۇلاندارىنا دەگەن زور سەنىمى ءارى قۇرمەتى ەدى. ءنۇسىپحان پولكى حالىقتىڭ پەرزەنتتەرى ەكەنىن، كومانديرلەردىڭ باسشىلىعىندا ىسىمەن دالەلدەدى. بۇل ءوڭىر ستراتەگيالىق ماڭىزىنا قاراي تالاي كەسكىلەسكەن سوعىس بولىپ، حالىق توزىپ، اۋدان ورتالىعى ابدەن بۇلىنگەن بولاتىن، كوشەلەردى تازالاپ، قوقسىقتاردى ورتەدى. جارلى-جاقىباي، جەتىم-جەسىرلەرگە ءوز ازىقتارىنان ۇنەمدەپ ءبولىپ بەردى. قوستولاعاي وزەنىنىڭ سۋىن بۇرىپ 333 گا جەرگە ەگىن ەكتى، سول ارقىلى اسكەرگە قاجەتتى ازىق-تۇلىك، جەم- شوپكە بولا حالىققا سالماق سالمادى. 1946 جىلى شىلدە ايىنىڭ 6-سى كۇنى ءوز ايتقاندارىنا كونبەي، باسقاشا ساياسي باعىت ۇستانعان پانيسلاميزمدىك كوزقاراستاعى رەسپۋبليكا باسشىسى ءاليحان تورە جانە احمەتقاجى ىرىمجان ۇسەندەردى قۇلجاداعى كونسۋلعا جيىنعا شاقىرىپ، ارتىنان بارىمتالاپ، قورعاس شەكاراسىنان وتكىزىپ كەتتى. سودان كەيىن ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى شىعىس تۇركىستان دەگەن جازۋدى الىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرىلدى.  ارينە، يالتا كونفەرەنتسياسىنان حابارى جوق، اقپارات الەمىنەن وتە الىستا جاتقان ءدىني كوسەمدەر مەن جوعارى جىك وكىلدەرىنە مۇنىڭ ءبارى ۇناعان جوق. اسىرەسە، التاي بەتى ابىر-سابىر بولا باستادى. سول جىلى كۇزدە باس قولباسشى ىسكاقبەك مومينوۆ، ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى جامبولات ءسورتىۇلى باستاعان ۋاكىلدەر ارنايى ساپارمەن التايعا بارا جاتىپ، جول جونەكەي جاۋىنگەرلەردەن حال سۇرادى. ۋاكىلدەر التايعا جەتكەندە وسپان باتىر ءۋالي مەكەمەسىن تاستاپ كوكتوعايداعى قۋۇي دەگەن جەردە كيىز ءۇي تىگىپ جاتقان. ۋاكىلدەر قاسىنا ورىنباسار ءۋالي دالەلحان سۇگىرباەۆ باستاعان التايدىڭ يگى-جاقسىلارىن قوسىپ، باتىرعا امانداسا بارىپ، «ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بەس بۇرىشتى ءبىرىنشى دارەجەلى التىن وردەنىن ۇسىندى، وسپان مۇنى بوگدە نيەتپەن شەن شيتسايدىڭ «التى ۇرانىنا» سالىستىرىپ، «جەتى جىل سوعىسىپ ءجۇرىپ بىرەۋىن ارەڭ جوعالتىپپىن عوي، ءالى بەسەۋى بار ەكەن»₍₇₎ – دەدى. سونىمەن اڭگىمە ءتامام. بۇل جاعداي بىرىككەن ۇكىمەتتىڭ قازىنا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى بولعان جانىمحان قاجىنىڭ بالاسى دالەلحان جاڭالتايدىڭ ەستەلىگىندە بىلاي جازىلعان: «باتىر جاكەڭ قاجى ارقىلى ولكەلىك اسكەري قولباسشى گەنەرال سۇڭ چي لەڭمەن بايلانىس جاساپ، بىرلىك ىستەگەن. بۇنىمەن قابات قارىم-قاتىناستى كۇشەيتۋ ءۇشىن گەنەرال سۇڭ 4 قىتاي جىبەرىپ جانە سىمسىز تەلەفون بەرىپتى»_(8).

«كۇشتىنىڭ قۇيرىعى ديرمەن تارتادى دەگەندەي» ازۋلى يمپەريالار بىردە ءوزارا بىرىگىپ، ەندى بىردە جاۋلاسىپ كەرەك كەزىندە ساناسى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن، بەرەكەسى قاشقان ازشىلىقتاردى ءوز قولايىنا پايدالانىپ وتىرادى. وتىرىقشىلار وت قارۋ ويلاپ تاۋىپ، مۇحيتتى يگەرگەننەن باستاپ، كوشپەلىلەردىڭ باسىنان باعى تايىپ، سولاردىڭ ويىنشىعىنا اينالدى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. بەيكۇنا حالىقتىڭ قانى سۋشا اعىپ، بوزداقتار قۇرباندىققا شالىندى. كەشەگى ءبىر تۋ استىنا جينالعاندار، قان مايداندا ءبىر-بىرىنە قارسى شاپتى. 1947 جىلى قىركۇيەكتىڭ باسىندا ءنۇسىپحان پولكى ۇلتتىق ارميا مەن سولتۇستىك قولباسشىلىق شتابىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا قوبىقتان بۇرىلتوعايعا جوكتەلىپ كەلدى. بۇل سوعىستا كەشەگى جاۋ گوميندان ۇكىمەتىنىڭ قارۋى مەن اسكەرىنە ارقا سۇيەگەن وسپان باتىر ءبىر مەزگىل باسىم ورىنعا شىعىپ التاي قالاسىن باسىپ الدى. قوبىق-ساۋىر اتتى پولكى مەن سارسۇمبە اتتى پولكىنەن 250-گە تاياۋ جاۋىنگەر قۇربان بولدى. وسى سوعىستى كوزىمەن كورگەن توعىزتاراۋ اتتى پولكى قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ، پولك قۇرامىندا بولعان، كەيىن ىلە-قازاق وبلىسىندا لاۋازىمدى قىزمەتتەر ارتقارعان ماقپىش بولاتبەكۇلى ءوز ەستەلىگىندە اشىق جازباسا دا، كىسى نازارىن ءبىراز كۇماندى ىستەرگە اۋدارادى.

قىركۇيەك باسىندا جەڭىستى سوعىستار جۇرگىزگەن رايىمبايدىڭ قۇراما اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، سىرتقى موڭعولياعا ءوتىپ كەتكەن سوڭ ىلە-شالا كەلىپ، بەكىنىس العان قوبىق-ساۋىر پولكىنىڭ كومانديرى ءنۇسىپحان كونبايۇلىن سولتۇستىك شتابتىنىڭ باس كومانديرى گەنەرال دالەلحان سۇگىرباەۆ 10-شى قىركۇيەكتە سارسۇمبەگە قورعاۋشىلارمەن قوسا شاقىرتادى. بۇنىڭ سەبەبى ءمالىمسىز ەدى. سول كۇنى دالەلحان گەنەرال تاعى دا بۇيرىق بەرىپ، ءبىر ەسكادروندى شيتىدەن سارىبۇلاققا شابۋىل جاساۋعا بۇيىرسا، قىركۇيەكتىڭ 14-ءى كۇنى پولكتىڭ قالعان ءبولىمىن قاندىعاتايدىڭ بىتەۋىرگە دەگەن جەرىنە بارىپ جاۋدىن الدىن بوگەۋدى بۇيىرادى. بۇيرىققا باعىنعان اسكەرلەردىڭ بارلىعى قورشاۋعا تاپ بولادى. ءىس ابدەن ناسىرعا شاپقاندا جەمەنەي شەكاراسى ارقىلى سوۆەتكە ءوتىپ كەتۋگە بەل بايلاعان دالەلحان سۇگىرباەۆقا پولكوۆنيك ءنۇسىپحان بىلاي دەيدى: «مەن التاي قالاسىنان شەگىنىپ شىعۋىڭىزعا قوسىلامىن، بىراق جەمەنەي ارقىلى سوۆەت وداعىنا ءوتىپ كەتۋ قارارىڭىزعا قوسىلا المايمىن. قوبىق 2-ءشى اتى پولكىنىڭ اسكەري كۇشى ءبولىپ-ءبولىپ ورنالاستىرۋ سەبەبىنەن تۇگەلدەي جەڭىلىسكە ۇشىرادى، مەن قازىر توبىنان ايىرىلعان جالعىز قازداي بولدىم، ەندى ساعان ىلەسە المايمىن»₍₉₎. ەندى بۇعان دالەلحان جانالتايدىڭ ەستەلىگىدەگى مىنا ديالوگتى وقىپ كورىنىز: «مەنەن بۇرىن دا حابار العان ەكەن. «ابباس باتىر التايدى بوساتىپ الدى» دەپ قۋانىپ وتىردى. سىمسىز تەلەفون بار ەكەن.

- امان كەلدى دەپ اكەمە حابار بەرىڭىز، - دەدىم

- بولادى، - دەدى. كەڭەسە وتىرىپ:

- دالەلحان سۇگىرباەۆقا باعىن، الىپ كەتەيىن، دەپ ايتپادىڭ با؟ – دەدى.

- جۇرەردە بارىپ قوشتاسىپ، «ابباس باتىردىڭ اسكەرى بۇگىن قالاعا كىرەدى ەكەن»، دەپ ايتتىم. ەش جاۋاپ قايتارمادى. مەن دە قوزعامادىم. حوش ايتىپ كەتتىم، دەگەنىمدە:

- سەن ايتساڭ، كەلەتىن ەدى – دەدى. جانىندا قاشقان ورىس اسكەرىنەن تۇسكەن ەڭ سوڭعى مودەل سىمسىز تەلەفون بار ەدى.»₍₁₀₎

ەرىكتى، ەرىكسىز تۇردە يمپەرياليستەر قويعان قويىلىمعا ارالاسقان ەكى جاققا دا وڭاي بولعان جوق. قانشاما وتباسى اڭىراپ قالدى، قانشا اۋىل جەر اۋىپ، اشتىق پەن سۇرگىننىڭ تاقسىرەتىن تاتتى.

ءنۇسىپحان كونبايۇلى گەنەرال دالەلحان سارىسۇمبەگە شاقىرتقاندا بۇكىل پولكتىڭ جۇمىسىن شتات باستىعى سالاحيدەن سىدىقوۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى اسەن ءجۇنىسۇلىنا تاپسىرادى. سالاحيدەن قورشاۋدا سوعىسا ءجۇرىپ، تۇتقىنعا تۇسەدى. تۇتقىننان قاشىپ شىعىپ، ارپالاسىپ جۇرگەندە پولكتىڭ تۋىن جوعالتادى. التايدا تىنىشتىق ورناعان سوڭ، قولباسىلاردىڭ ءبارى ىلگەرىندە-كەيىندى سوۆەتتەن جانە سىرتقى موڭعوليادان قايتىپ كەلگەن سوڭ، ءنۇسىپحان پولكىنىڭ بۇرىنعى داڭقىن، سوعىستاعى جانقيارلىق ەرلىگىن ەسكەرگەن ءۇش ايماق ۇكىمەتى، پولكتىڭ اتىن بۇرىنعىداي ساقتاپ، قوبىق 2-ءشى اتتى پولك دەپ قايتادان قۇرادى. 1948 جىلى نۇكەڭ ىسقاقبەك گەنەرال-پولكوۆنيكتىڭ ءوز قولىنان «ستاحيات» التىن وردەنىڭ الىپ، ۇلتتىق ارميانىڭ باس شتابىنىڭ كادرلار باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالادى. بۇدان كەيىن ايگىلى پولكتىڭ كومانديرى ماحامەتجان يۋسيپگوۆ، ساياسي كوميسسيارى بالقاش باپين بولادى.

قۇبىلعان زامان، عاسىر جاساعان ابىز

قىتاي كومپارتياسى 1948 جىلى قىركۇيەكتىڭ 12-نەن، 1949 جىلى قاڭتاردىڭ 31-نە دەيىن ءتورت اي، توعىز كۇندە گومينداڭ ارمياسىنىڭ 1 ميلليون 540 مىڭ اسكەرىن، ياعني 147 ديۆيزيانى جويعان «ءۇش ۇلكەن شايقاستان» كەيىن باتىس-سولتۇستىككە باعىت العان پىن دىحۋاي ارمياسى جول جونەكەي حۋ تسزۋنناننىڭ 500 مىڭ ارمياسىن، دۇنگەن ميليتاريستەرىنىڭ 300 مىڭ اتتى، جاياۋ اسكەرلەرىن قي سىپىرىپ، يۋمين قامالىنا تابان تىرەدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان گومينداڭنىڭ 80 مىڭ ارمياسى مەن سوۆەت وداعى تەرىس اينالىپ ءبىر قيناسا، ەرىكسىز بولسا دا ارتىنان ەرگەن كوسەمدەرى، اۋە اپاتىنا ۇشىراپ ەكى قينالعان ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ 30 مىڭ ارمياسى بەيبىت كەلىسىمدى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. 1949 جىلى جەلتوقساننىڭ 17-ءى كۇنى قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسى، گومينداڭ ارمياسى، ءۇش ايماق ارمياسى بىرىكتىرىلىپ قايتا قۇرىلعاندا شىڭجاڭ اسكەري وكرۋگى ەكىنشى دارەجەلى اسكەري وكرۋگ سانالىپ، ءوز ىشىنەن ءۇرىمجى، ىلە، قاشقار سىندى ءۇش بولىمشە وكرۋگكە بولىنەدى. نۇكەڭ وسى كەزدە ءۇرىمجى اسكەري وكرۋگىنىڭ باس قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى. 1952 جىلى ارميانىڭ قۇرىلىمىنا تاعى ءبىر رەتتەۋ جۇرگىزىلگەندە 6-شى كورپۋستىڭ ورىنباسارى بولادى. ودان كەيىن شىڭجاڭ ءوندىرىس، قۇرىلىس قۇراما پولكىنىڭ (بينتۋان) ءوندىرىس ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولىپ ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەيدى. اسكەري سالادان وسىلاي بىرتىندەپ سىرعىتىلعان پولكوۆنيك 1954 جىلى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وبلىس قۇرىلعاندا، وسى وبلىستىڭ كوپ ورىنباساردىڭ ءبىرى بولىپ، تابان اۋدارماي 12 جىل جۇمىس ىستەيدى. «ماناس بويىندا شەپ جايعان سول جىلداردا ۇلتتىق ارميادا ادام سانى 29 650 بولاتىن. سول شاقتا بۇكىل ارميانىڭ 60 پايىزى قازاق ازاماتتارى ۇستاعان»₍₁₁₎ – دەپ جازادى قوجاي دوقاسۇلى تاعى ءبىر ەستەلىگىندە. تاعى ءبىر دەرەك كوزى بۇكىل ۇلتتىق ارميانىڭ 70 پايىزى اتتى اسكەر ەكەنىن جازىپ كەتكەن. بىراق 1955 جىلى قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسى ورتالىق اسكەري كوميتەتى جاعىنان، اسكەري شەن بەرىلگەندە سايپىدەن ءازازي گەنەرال-پولكوۆنيك، 28 جاستاعى مارعۇپ ىسقاقوۆ، ءمانتىمين يمەنوۆ، زۇنىڭ تايروۆ، زايىر ساۋدانوۆتار گەنەرال-لەيتەنانت بولىپ شىعا كەلدى. كوتەرىلىستى باستاپ، مايداندا قان توككەندەر، ءبىر-ءبىر پولكتى باسقارىپ، ءۇش لينيانىڭ العى شەبىندە جۇرگەندەر ەلەۋسىز قالدى. مىسالى سوپاحان سوپەروۆ 1945 جىلى ءساۋىردىڭ 27-ءى كۇنى مايتاۋدا 1 روتا اتتى اسكەردىڭ 13-ءىن باستاپ كوتەرىلىس جاساپ جول جونەكەي نۇرپاي باتىردىڭ اۋىلىنا سوعىپ جول باعدارىن ءبىلىپ قاشا سوعىسىپ، بۋراتالا ارقىلى قۇلجاعا وتەدى. سوڭىندا نۇرپاي باتىردىڭ اۋىلى قىرعىنعا ۇشىرايدى. كەيىن وڭتۇستىك باعىت ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى بولادى. 1949 جىلدان كەيىن ءوندىرىس، قۇرىلىس قۇرامى پولكىنىڭ 4-ءشى ديۆيزياسىنىڭ تاسىمال وتريادىن باسقارادى ءارى ءبولىم باستىعى بولادى. 1955 جىلدان 1984 جىلعا دەيىن شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق رايوندىق تاس-جول مەكەمەسىندە ءبولىم باستىعى بولادى. كەيىن مەكەمەنىڭ اقىلشىسى رەتىندە زەينەتكە شىعادى₍₁₂₎.

ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وبلىسى قۇرىلعاندا، وبلىستىڭ العاشقى باسشىسى ءپاتىحان سۇگىرباەۆ، دالەلحان سۇگىرباەۆتىڭ اعاسى جانە سارسۇنبە اتتى پولكىنىڭ كومانديرى رەتىندە ەڭبەگى ەل ەسىندە. بىراق كەيىن 2-ءشى كەزەك اكىم جاعدا بابالىقوۆ بولسا، قوبىق 2-ءشى اتتى پولك دولبىلجىنگە بارىپ تۋرعاندا نۇكەڭنىڭ ورىنباسارى بولعان. 1958 جىلى 3-ءشى كەزەك اكىم قۇرمانالى وسپانۇلى نۇكەڭدەر پولك قۇرىپ، جورىقتان جورىققا شىعىپ جۇرگەندە قۇلجاعا پارتيزان قاتارىندا كىرىپ ءبىراز جىل جۋرناليست بولعان. بۇنىن سەبەبى تەرەڭدە بولۋى كەرەك. ارينە، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ارتىندا سوۆەت وداعىنىڭ ارنايى قىزمەتى تۇرعانى ايدان انىق. بىراق ولاردىڭ ىشىندە ىسقاقبەك پەن دالەلحاننان باسقاسى قارۋ ۇستاپ، قان مايداندا بولعاندار ەمەس. ەل ىشىندەگى ابىروي، بەدەلى دە جوعارى ەمەس ەدى. تەك سوۆەتتەن تاربيە كورىپ، ارنايى قىزمەتتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سولاردىڭ ىقپالىمەن كرەسلودا وتىرعان بولاتىن. سوندىقتان دا قان كەشىپ، جارالى بولىپ، جاقىندارىنان ايىرىلعان قولباسىلار مەن وسى كوتەرىلىستى جان-تانىمەن قولداعان رۋباسىلار وتىزدىڭ ار-جاق بەرجاعىنداعى شولاق ەتەك، قىزىل كوسەمدەردى بويىنا توعىتپاۋى، ىشتەي مويىنداماۋى ابدەن زاڭدى. سوندىقتان دا بولار اۋەلى ورىستىڭ، كەيىن قىتايدىڭ سەنىمىنە كىرگەن سايپىدەن ءازازي باسى اساۋ، ەل اراسىندا ىقپالى زور تۇلعالارعا قىرىن قارادى. 1962 جىلعا دەيىن سوۆەتپەن ساناسا وتىرىپ توڭكەرىس، اشتىق جىلدارىندا سوۆەتتە تۋىلىپ، شىڭجاڭعا اۋىپ كەلىپ ەسەيگەن ساۋاتتى جاستارعا كوبىرەك ءمان بەرىپ، ماڭىزدى ورىندارعا قويىپ كەلدى. وسى جەردە سوۆەت وداعىنىڭ يدەولوگياسىنا ەرەكشە ءتانتى بولاسىڭ. اتالارى، اكەلەرى، جاقىن تۋىستارى سوۆەتتىك ماشينانىن سۇرگىنىنە، رەپرەسسياسىنا ۇشىراپ كەلگەن جاستاردى وزىنە باۋراپ، ادال قىزمەت ەتتىردى. 1962 جىلى سوۆەت قىتاي قارىم-قاتىناسى بۇزىلعاندا، بيلىك كولەمى ۇلعايىپ بىرنەشە بىرىنشىلىكتى قاتار الىپ جۇرگەن سايپىدەن ءازازي جەر رەفورماسى كەزىندە ءوسىپ شىققان جەرگىلىكتى كوممۋنيستتەرگە كوبىرەك مۇمكىندىك بەردى. ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى بولعان جامبولات ءسورتىۇلى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى (مينيستر - سايپىدەن ءازازي) مۇقاباي، 1952 جىلى جالامەن اتىلىپ كەتتى. تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى باشپاي شولاقۇلى ىشكى قىتايدا ەكسكۋرسيا كەزىندە تۇيىقسىز قايتىس بولدى. قارۋلى كۇرەسكە شىققان وسپان باتىر، گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ قولايىنا جاققان جانىمحان قاجى، قازاق ديۆيزياسىنىڭ كوماندىرى زاكاريا سياقتى ەل اعالارى دا اتىلدى. وسى وقيعالاردىڭ قىر-سىرى ءالى تولىق اشىلعان جوق. بيلىك بەيبىت جولمەن الماسقانمەن سىرتقى ارانداتۋ مەن ىشكى نارازىلىقتار ءورشىپ كىشىگىرىم بۇلعاقتار باستالدى. ارينە قارۋلى كۇرەسپەن بيلىككە كەلگەن كومپارتيا ايانىپ قالعان جوق، قاتاڭ جازالاۋدى كۇن تارتىپكە ەڭگىزدى. وسى كەزدە ءورىسى تارىلىپ، قۇقىعى شەكتەلگەن نۇكەڭ شاماسى كەلگەنشە ءوز حالقىنا ارا ءتۇستى. «... ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ قىزمەت گرۋپپاسى ىشكى جاقتان جيىن اشىپ، «باندى» دەپ ۇستالعان 23 ادامدى ءولىم جازاسىنا بەكىتىپ، پارتياسىز قولباسشى نۇكەڭنەن سىرتتاي پىكىر الىپتى.... نۇكەڭ: «اۋ، وندا تاۋبەگە كەلىپ، قىلمىسىن مويىنداپ، اقيقاتقا قايتقاندارعا كەڭشىلىك جاسالاتىن ساياساتىمىز قايدا قالدى؟! سولاردىڭ ىشىندەگى انا ءبىر سورلى ەكىقابات ايەل، ۇيىندە زورلىقپەن جاسىرىنعان قارۋلى باندىلارعا بىرنەشە كۇن تاماق جاساپ بەرگەن ەكەن.... سول ءۇشىن ونىڭ ءوزى تۇرماق، ىشىندەگى اي-كۇنى تولىپ وتىرعان بالاسى دا اتىلا ما؟! مەنىڭ پىكىرىمدى 6-شى كورپۋستىڭ قولباسشىسى لو يۋەنپا گەنەرالعا جەتكىزىندەر.» ەندى بىردە سول كەزدەگى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ توراعاسى بۇرحان شاحيديدىڭ قول استىنداعى نيعمەت مىڭجانعا: «بۇگىن جەر-جەردەن ۇگىت-ناسيحات ارقىلى اقيقاتقا قايتارىلعان قالىڭ ەلدىڭ ەندىگى كۇن كورىسى تۋرالى اسا ماڭىزدى، اقىلداسۋ جيىنى اشىلدى. ول جيىندا ءوزىمىزدىڭ قاتارىمىزدا جۇرگەن «سوۆەتشىل» بىرەۋ باندىلىقتان قايتقان ەلدى ىشكى ولكەلەرگە اپارىپ، تاراتىپ ورنالاستىرماسا، ءتۇبى قايتا قانپەزەرلەنە باس كوتەرەدى... دەگەن اسىرە پىكىرىن ورتاعا قويدى. مەن ونى قۇپتامادىم. قاي جەردەن كەتكەن بولسا، سول جەرگە بارىپ ورنالاستىرۋدى دارىپتەدىم. قىتاي تىلىندە شاما شارقىنشا ايتتىم. پارتيا-ۇكىمەتتىڭ قىتاي باسشىلارىنا مەنىڭ بۇل پىكىرىمدى تولىق ءتۇسىندىرىپ جان-جاقتى تەز جەتكىز، قاراعىم، بۇل پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ بەدەلىنە، ۇلت تاعدىرىنا، ۇلت بولاشاعىنا ساياتىن بارىنشا ماڭىزدى دا ءىرى ءىس».₍₁₃₎ ازامات نەمەسە تۇلعا ءومىر بويى ەرلىك جاساي بەرمەيدى. الايدا، سانالى عۇمىرىندا جىلدار بويى قالىپتاسقان سەزىمى مەن تۇيسىگىنە يە بولىپ ءبىر ەكى رەت ءالسىزدى قورعاپ، ادىلەتتىككە جاقتاسا بىلسە سونىڭ ءوزى جەتەدى. بۇلعاق كەزەڭدە تۇلعانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى نەمەسە كوزقاراسى سان مىڭ ادامنىڭ تاعدىرىنا اراشا بولارى ءسوزسىز. كورپۋس باسقارعان پولكوۆنيك مىنە وسىلاي انا مەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ، ءبىر تايپانىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇسۋى اشتىق كەزىندە «بەسەۋدىڭ حاتىن» ۇيىمداستىرعان ت.رىسقۇلوۆ پەن ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ەرلىگىنە بارا-بار. 1986 جىلى جەلتوقساندا كولبيننىڭ الدىندا جاستارعا اراشا تۇسكەن ج.مولداعاليەۆ پەن س.شايمەردەنوۆتى كوز الدىمىزعا الىپ كەلەدى. «جاۋ قاشقان زامان مەن بەيبىت زاماننىڭ باتىرلارى» (م. ماعاۋين ءسوزى) كوبەيگەن مىنا زاماندا ناعىز باتىردىڭ جۇرەگىمىزدەگى قادىر-قاسيەتى ارتا تۇسەدى. 1986 جىلى 18-تامىزدا ن.كونبايۇلى ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعاندا سول قۇتقارىلعان انا مەن بالا قۇلجاعا ارنايى كەلىپ، كوڭىل ايتىپ، جەتىسى وتكەنشە ازا تۇتىپتى.

عاسىر ايىرىعىندا دۇنيەگە كەلىپ، سول زاماننىڭ ىستىق-سۋىعىن تەڭ كورگەن، ات باسىن تارتىپ مىنە سالىپ، ەل ىسىنە ارالاسىپ، ازاماتتىق پارىزىن ادال وتەپ، ءوز ۇلتىنىڭ ءوسۋى، تولىسۋى، تەڭدىگى، ازاتتىعى ءۇشىن تولارساقتان قان كەشىپ، تۇلپارى اۋىزدىقپەن سۋ ىشكەن، قايتسەم قازاقتىڭ بەرەكەسىن ساقتاپ، كوسەگەسىن كوگەرتەم دەپ كۇرەسكەن ابىز اقساقالدىڭ باسىپ وتكەن جولى تىرىسىندە اڭىزعا اينالىپ جۇرت جۇرەگىندە قالدى. كوشپەندىلەردىڭ ەرلىگىن بىرنەشە رەت قايتالاپ، زامانىنا قاراي اينالاسىن عىلىم مەن بىلىمگە باعىتتاپ، ەرتە ءبىلدى. ەرلىكتەرى ەلەڭبەسە دە، ەسىمى ەل جۇرەگىندە قالدى.

پايدالانىلعان دەرەكتەر ءتىزىمى:

1. قوجاي دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ كۇندەلىگى» // ۇلتتار باسپاسى، پەكين, 31 ب
2. شىڭجاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحىن قۇراستىرىپ جازۋ گرۋپپاسى «شىڭجاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىس تاريحى» // ۇلتتار باسپاسى، پەكين، 86 ب
3. شىڭجاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحىن قۇراستىرىپ جازۋ گرۋپپاسى «شىڭجاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىس تاريحى» // ۇلتتار باسپاسى، پەكين، 86 ب
4. ماينۇر قاسىم «احمەتجاندى ەسكە الۋ» 2-كىتاپ // قىتاي مادەنيەت، تاريح باسپاسى، پەكين، 147 ب
5. قوجاي دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ كۇندەلىگى» // ۇلتتار باسپاسى، پەكين, 63 ب
6. شىڭجاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحىن قۇراستىرىپ جازۋ گرۋپپاسى «شىڭجاننىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىس تاريحى» // ۇلتتار باسپاسى، پەكين، 186 ب
7. ماقىش بولاتبەكۇلى «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» 9 كىتاپ // ىشكى ماتەريال، 36 ب
8. دالەلحان جانالتاي «قيلى زامان – قيىن كۇندەر» // دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى، الماتى، 64 ب
9. ماقىش بولاتبەكۇلى «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» 9 كىتاپ // ىشكى ماتەريال، 46 ب
10. دالەلحان جانالتاي «قيلى زامان – قيىن كۇندەر» // دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى، الماتى، 69 ب
11. قوجاي دوقاسۇلى «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» 5 كىتاپ // ىشكى ماتەريال، 11 ب
12. ماينۇر قاسىم «احمەتجاندى ەسكە الۋ» 2-كىتاپ // قىتاي مادەنيەت، تاريح باسپاسى، پەكين، 153 ب
13. ءجۇمادىل مامان، ۋاليبەك ءنۇسىپحان «ءنۇسىپحان پولكوۆنيك» // ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتۋڭ، 176-177 ب

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz