2019 جىلدىڭ 4 اقپانى تىرىدەي ورتەنىپ كەتكەن كۇناسىز بەس ءسابيدىڭ ايانىشتى ولىمىمەن ەستە قالدى. الەۋمەتتىك جەلى كۇڭىرەنگەن ازاناماعا تولىپ كەتتى. جوقتاۋ جىرىن جازعانداردىڭ قاتارىندا استانا تويىنا، ەلباسىنا ۇزاق تولعاۋ، پوەما ارناعان «وداكەشتەر» دە بولدى. الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار توپتار، كوپ بالالى انالار ەرەۋىلگە شىعىپ، بيلىككە ناقتى تالاپتار قويا باستادى. 30 جىل ەل بيلەگەن ساقا ساياساتكەر نۇرسۇلتان نازارباەۆ جۇرت اۋانىنىڭ باسقا ارناعا بۇرىلعانىن بىردەن سەزىپ، پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىن توتتاتۋعا شەشىم قابىلداعانىن جاريالادى.

بىراق ەلدەگى بىردەن-ءبىر جەتەكشى پارتيا «نۇر وتاننىڭ»، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى جەتەكشىلىگىن، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن ءومىر بويى باسقارۋ قۇقىن ساقتاپ قالدى. قولدانىستاعى زاڭ بويىنشا، سەنات توراعاسى توقاەۆ ۋاقىتشا پرەزيدەنت بولدى. ارتىنشا ەكى ايدان كەيىن سايلاۋ ءوتىپ، رەسمي بيلىكتى قولىنا الدى.

تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى سوڭعى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ەلباسىنىڭ كەزىندەگىدەي ەمەس، بيلىككە نارازىلىق ايقىن بايقالىپ، سايلاۋشىلار پىكىرىنىڭ قاق جارىلىپ، تارتىستى تەكەتىرەسپەن وتكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. وپپوزيتسيانى قولداۋشى توپتىڭ تاڭداۋى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا «30 جىل وپپوزيتسيادا جۇرگەن»، «كومسومولداردىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ەسكى ساپتاستارىن كورۋگە بارعان» ءامىرجان قوسانوۆقا ءتۇستى. قوسانوۆ مىرزانىڭ سايلاۋدىڭ رەسمي ناتيجەسى شىقپاستان جەڭىلىسىن مويىنداپ، توقاەۆتى قۇتتىقتاۋى وعان سەنىم ارتقانداردىڭ اشۋىن تۋدىرىپ، ارتى بىتپەس داۋعا ۇلاسقانى كوپكە ءمالىم.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداتۋعا باعىتتالعان پارتيالار مەن ميتينگ زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇرۋ، قۇلاق اساتىن ۇكىمەت جوبالارى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىققانىمەن، ىشتەن دە، سىرتتان دا كۇردەلى سىناقتارعا تاپ بولدى.

2019 جىلدىڭ سوڭىندا قىتايدا پايدا بولعان كوروناۆيرۋستىڭ كەسىرىنەن حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا تاۋەكەلگە تاپ بولۋى جالاڭ باعىتتاعى (شيكىزات ەكسپورتىنا ارقا سۇيەگەن) ەل ەكونوميكاسىنا تىكە اسەر ەتتى. حالىقتىڭ ءومىرى قىل ۇستىندە قالدى. جىلدار بويى قوردالانىپ قالعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەر سورپا بەتىنە شىقتى. وتكەن جىلى جازدا كوزىنە قان تولعان بورىشكەر ىشىندە قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرى بار بەس ادامدى جايراتىپ سالدى. ومىردەن ءۇمىت ۇزگەن جاس كەلىنشەك ءۇش بالاسىن توعىزىنشى قاباتتان دوپشا لاقتىرىپ، ءوزى دە سەكىرىپ، قوعامدى تۇرشىكتىردى.

وسى قايعىلى جايتتاردان كەيىنگى ەلباسى مەن پرەزيدەنتتىڭ قاراشا ايىنداعى كەزدەسۋىندە، نازارباەۆتىڭ «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسى لاۋازىمىن توقاەۆقا بەرەتىنى بەلگىلى بولدى. ونىڭ الدىندا قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ جەتەكشىلىگىن دە بەرەتىنى ايتىلعان ەدى.

جاڭا كىرگەن بارىس جىلىنىڭ ەكىنشى كۇنى جاڭاوزەندە سۇيىتىلعان گاز باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە قارسى ەرەۋىل بۇرق ەتتى. بۇكىل ەلدى شارپىدى. بەيبىت تۇردە باستالعان ميتينگنىڭ ارتى جاپپاي تارتىپسىزدىككە، قان توگىسكە ۇلاستى.

مەملەكەتتىك تەلەارنالاردان توتەنشە جاعداي كەزىندە توقاەۆتىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كەڭەسى توراعاسى لاۋازىمىن دا قولىنا العانىن بىلدىك. باسىندا حاتشىسى ايداس ۇكىباي ەلباسىنىڭ اسكەري قۇقىقتى توقاەۆقا ءوز ەركىمەن تابىستاعانىن جەتكىزسە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەشەگى ۇندەۋىندە 2019 جىلدان بەرى زەينەتتە ەكەنىن، مەملەكەت پەن حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن بارلىق بيلىكتىڭ پرەزيدەنت توقاەۆقا وتكەنىن مالىمدەدى.

وسىلايشا قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا وزگەشە ستسەناريمەن جۇزەگە استى. پۋتين مەن مەدۆەدەۆتىڭ الماكەزەك ات اۋىستىرۋىنا (پرەزيدەنتتىك پەن پرەمەر مينيسترلىكتى) ۇقسامادى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا، نۇرسۇلتان نازارباەۆتان سەنىمدى سەرىگى توقاەۆقا ءوتۋىن ەلدەگى ەكونوميكالىق-ساياسي باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تيىمسىزدىگىنەن تۋىنداعان الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەن سىرتقى گەوساياسي فاكتورلاردىڭ تەزدەتكەنىن بايقايمىز..

توقاەۆتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى توراعاسى رەتىندەگى العاشقى شەشىمى «ۆارشاۆا شارتى ۇيىمى» نەگىزىندە قۇرىلعان ۇقشۇ اسكەرلەرىن ەلگە كىرگىزۋ بولدى. بىتىمگەرشىلىك ماقساتتا كەلدى دەپ تۇسىندىرىلگەنىمەن، ەل ءىشى-سىرتىندا ءتۇرلى پىكىر تۋدىردى. اقش مەملەكەت ىستەر حاتشىسى قازاق بيلىگىنەن نە ءۇشىن مۇنداي قادامعا بارعانىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتسە، قىتاي تاراپى العاشىندا بۇل جولعى دۇربەلەڭدى «قازاقستاننىڭ ىشكى ءىسى»، دەپ باعالاسا، ارتىنان قازاقستانعا سىرتقى كۇشتەردىڭ كيلىگۋىن قالامايتىنىن قاداپ ايتتى. ورىس باسشىسى پۋتين «بۇرىنعى كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان بىردە-ءبىر ەلدى ناتو قۇرامىنا قابىلدامايسىڭ»، دەپ اقش باستاعان دەموكراتيالى ەلدەرگە اشىق تالاپ قويىپ وتىرعاندا، رەسەي اسكەرىنىڭ قازاقستاندا بوي كورسەتۋى سان قيلى جورامالدارعا جەتەلەگەنى انىق. باق بەتىنەن تۇسپەيتىن دەپۋتاتتار مەن ساياساتتانۋشىلار توقاەۆتىڭ قاتاڭ مالىمدەمەلەرىنەن كەيىن «ەندى ناعىز پرەزيدەنتتى كوردىك، «مىنەزى جۇمساق» دەپ قاتە دياگنوز قويىپپىز»، دەپ اعىنان جارىلسا، حالىقارالىق ۇيىمدار پرەزيدەنتتىڭ «ەسكەرتۋسىز وق اتۋعا، جويۋعا بۇيرىق بەردىم»، دەگەن مالىمدەمەسىن قۇپ كورمەي، ادام قۇقىن ساقتاۋعا شاقىرىپ وتىر.

كەڭەس زامانىنان ساياساتتا كەلە جاتقان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ حالىقتىق تولقۋلارمەن بەتبە-بەت كەلۋى، ساياسي قارسىلىققا جولىعۋى العاش ەمەس ەكەنى بەلگىلى. بۇدان 20 جىل بۇرىن ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعان كەزىندە بۇگىنگىدەي كوسەمى جوق ميتينگشىلەرگە ەمەس، «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىن قۇرعان عالىمجان جاقيانوۆ باستاعان ءبىرى – اكىم، ءبىرى – مينيستر، ءبىرى – بانكير «جاس تۇركىلەرمەن» جۇزبە-ءجۇز كەلگەن-ءدى.

ومىرباياندىق «بەلاسۋ» كىتابىندا 1989 جىلى قىتايدا ءجۇز بەرگەن ستۋدەنتتەر قوزالىسى كەزىندە كوزىمەن كورگەندەرىن، اسكەريلەردىڭ ءوزى تۇرعان قوناقۇي تەرەزەسىنە باعىتتاپ وق اتقانىن جازعان ەدى. سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ جۇرگەندە نازارباەۆتىڭ زوڭگىلەستەرى شەۆەردنادزە مەن اقاەۆتىڭ جاڭاشىل ساياسي كۇشتەردىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، ساياساتتان كەتكەنىنە دە كۋا بولعان. ولار جەڭىلىستەرىن «ءوز حالقىما وق اتقىم كەلمەدى»، دەپ ءتۇسىندىرىپ ەدى.

قالاي دەسەكتە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ قيىن جاعدايدا قابىلداعان شەشىمدەرى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ىشكى-سىرتقى اتموسفەراسىنا، حالىقتىڭ كوڭىل اۋانىنا الا بوتەن اسەرىن تيگىزبەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz