«اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەرەكشە
نازار اۋدارۋىمىز قاجەت».
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ.
2022 جىل، 11 قاڭتار

ەل جەتىلۋىنىڭ، دامۋىنىڭ مودەلى ەلىكتەۋدەن نە بولماسا قيالدان تۋسا، بۇل مودەل – جاساندى دەلىنەدى. ال وزىندىك دامۋ جولىنا، ياعني تابيعي مودەلگە قورشاعان ورتا مەن ۇلتتىڭ تاريحي-مادەني ەرەكشەلىكتەرى مىقتاپ ەسكەرىلسە عانا قول جەتكىزۋگە بولادى.  ۇلانعايىر دالا ءتوسىن مەكەندەگەن قازاق ەلىنىڭ دامۋ، جەتىلۋ دەڭگەيى ەجەلدەن اۋىل شارۋاشىلىعى ارقىلى ولشەنىپ، انىقتالىپ كەلدى. قازاق اۋىلى كۇللى ماتەريالدىق ءومىردىڭ دىڭگەگى بولىپ كەلگەنى ايداي اقيقات. ايتسە دە، وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋدان بۇرىن ازدى-كوپتى تاريحتى تارازىلاپ، وتكەنگە شولۋ جاسايىق.

وتكەن عاسىردا قازاق اۋىلى ەكى بىردەي بەتبۇرىسقا تاپ بولدى: ءبىرىنشىسى – كوشپەندىلىكتەن وتىرىقشىلىققا (1929 جىل), ەكىنشىسى –  بۇگىنگى نارىقتىق قاتىناسقا كوشۋ كەزەڭدەرى (ەكەۋىنىڭ دە جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي وپىر-توپىر جاعدايدا وتكەنىن قايتەرسىڭ). اسىرەسە، اۋەلگىسى ادام سەنگىسىز سۇراپىل احۋالدا ءوتتى. اقپان توڭكەرىسى اكەلگەن ۇلى ءدۇبىردى قازاق ەلى قۋانا قارسى العان. بىراق ەركىندىك سامالى كوپكە بارمادى، كەلەسى قازان توڭكەرىسى بۇرق ەتىپ، قازاقتار «ورنىقپاعان قالقىما» (شاكارىم) كەزەڭگە تاپ بولدى. بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاۋىپتىڭ تونگەنىن سەزىنگەن حالقىمىز ىشتەن تىندى. الاپات داۋىل قارساڭىندا بايقالاتىن ۋاقىتشا تىنىشتىق ورنادى.

ءسوز بولىپ وتىرعان 1920-شى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا قالام تەربەگەن «قارتقوجا» رومانىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باس كەيىپكەرى اتىنان مىناداي ساۋالدار قويادى: «قازىر وتىرىقشى بولعاننان قازاق وڭالىپ كەتەدى دەپ كىم كەپىل بولىپ، اۋزى بارىپ ايتا الار؟ بۇلاردىڭ جەرى ەگىنگە جارامايدى، ەگىن سالۋدى بىلمەيدى. جاقسى جەرىن جۇرت (كازاك-ورىستى ايتادى –ا.و.) بەرمەيدى. ءبىراز جىلدا بۇلار قالاي كۇنەلتەر ەكەن؟...». مىنە، اۆتوردىڭ قازاققا قانداي قاۋىپ تونگەنىن كورىپ-بىلگەنىنە قايران قالماسقا لاجىمىز جوق.

ءسويتىپ، تابيعي مودەلدىڭ بىت-شىتىن شىعارعان، دالا ومىرىنە تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن 1929 جىل دا جىلجىپ جەتتى (قازاق قازاق بولعالى ۇزىلمەي جالعاسقان كوشپەلى ءومىر كەرۋەنى، تاپ وسى جىلى العاش رەت توقتادى). وزەن-سۋدىڭ بويىنداعى شۇرايلى جەردەن ىعىستىرىلعان جۇرت، ەندى جايلاۋعا شىعۋ قۇقىنان دا ايرىلدى.  وسى ايتىلعان وتىرىقشىلىق مودەلگە جەدەل كوشۋ ساياساتى – 1931-32 جج. الاپات اشتىققا ۇرىندىردى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى كەڭىستىگىندە جەكە-دارا دىڭگەك، جالعىز سالا – اۋىل شارۋاشىلىعى بولعانىنىڭ دالەلى بۇل.

1930-شى جىلداردان بەرىدە عانا قازاقستاندا ەكىنشى سالا كۇش الدى. ول – جەر استى قازبا بايلىقتارىن الۋدى كوزدەگەن تاۋ-كەن ونەركاسىبى. وسىلايشا قازاق ەلى كارتاسىندا قاراعاندى، جەزقازعان، جەتىقارا، كەنتاۋ، رۋدنىي، ريددەر سياقتى ونداعان قالالاردىڭ بوي كوتەرگەنى ايان. ءسوز بولىپ وتىرعان بۇل سالا، ياعني تاۋ-كەن ءوندىرىسى قازاققا تەك جاقسىلىق اكەلدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. عاسىرلار بويى تازا ساقتالعان جەر-سۋىمىز لاستاندى. تابيعاتتى سولدىرعان ەكولوگيالىق وپات جىرىن ايتىپ-جەتكىزۋ قيىنعا سوعادى. امال قانشا، كەڭەس وداعى كەزىندە كۇللى قازبا بايلىق ماسكەۋ بيلىگى ۋىسىندا كەتسە، قازىرگى تاڭدا وليگارحتار قولىندا. قاراپايىم حالىققا مۇناي، گاز، ۋران، ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالل وندىرۋدەن تۇسەتىن قىرۋار قارجىنىڭ ولمەستىڭ كۇنىن كەشۋگە جەتەتىن جۇقاناسى عانا تيەسىلى ەكەنى وتىرىك ەمەس.

ءسويتىپ، اتام زاماننان قازىرگە دەيىنگى قازاق تۇرمىسىن  تارازىلاساق، بۇكىل دالا تىرشىلىگىنىڭ جەكە-دارا ارناسى اۋىل شارۋاشىلىعى بولعانى كۇندەي جارىق، ايداي انىق كورىنەدى.

ەندى ەكىنشى بۇرىلىسقا، اۋىلدىڭ نارىقتىق قاتىناسقا كوشۋ كەزەڭىنە كەلەيىك. بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكا اۋىلعا تەك قانا بۇلىنۋشىلىك اكەلدى. وڭ وزگەرىس جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى، وزدەرىڭىزگە ءمالىم، 1990 جىلداردان سوۆحوز-كولحوز تاراتىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ توز-توزى شىقتى. قيرادى، كۇيرەدى. اۋىل تۇرعىندارى جاپپاي جۇمىسسىز قالىپ، قالاعا قاراي اعىلدى. قالادا ولاردى كىم قۇشاق جايا قارسى السىن. بازار جاعالاۋدان وزگە جۇمىس جوق. ديپلومى بار ماماندار دا سەندەلدى. جاستار جاعى پاتەر جالداپ كۇن كەشىپ، جەتىسپەۋشىلىك قۇرساۋىنا قامالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۋىلدىڭ ءباسى تومەندەپ، كوپ سالانىڭ بىرىنە اينالدى. مىنا تەحنوكرات ءداۋىردىڭ جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان قۋىرشاق سالالارى ونى جەتىم بالاداي بوساعاعا ىعىستىرىپ تاستادى.

ساۋالناما ناتيجەسىندە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا تابىسى نەبارى 36 مىڭ تەڭگە ەكەندىگى انىقتالعان. اۋىل جۇرتى ەلىمىزدەگى كەدەي جانە كۇنكورىسى تومەن وتباسىلاردىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايدى. سودان دا بولار، كەي جىلدارى قالاعا  قونىس اۋدارعاندار سانى 500 مىڭعا جەتكەن ەكەن. الماتى، شىمكەنت، استانا سياقتى مەگوپوليس قالالاردىڭ ماڭايىندا كوپتەگەن جاڭا ەلدى مەكەندەردىڭ پايدا بولۋ سەبەبى دە وسى ارادا.  ستاتيستيكا مالىمەتىنە سۇيەنسەك، بۇگىندە ەلىمىزدە 6454 اۋىلدىڭ 3400-گە جۋىعىنىڭ عانا جوعالماۋ مۇمكىندىگى ساقتالعان ەكەن.  دابىل قاعاتىن-اق ماسەلە. شىنى كەرەك، قازاقستان ۇكىمەتى اۋىل اجارىن كوركەيتۋ، حالىقتىڭ اۋىلدا تۇرۋىنا جاعداي جاساۋ قامىندا ايانىپ قالعان جوق. قولعا الىنعان جوبالار بارشىلىق، وراسان قارجى دا قۇيىلدى. الايدا كۇتكەن ناتيجە جوقتىڭ قاسى، اۋىلدا جاستاردى قىزىقتىراتىن دۇنيە قالماي بارادى دەيدى ساراپشىلار. ءجۇز قايعىنىڭ بارىنە سەبەپشى – دامۋدىڭ دۇرىس باعىتىن ەمەس، تەرىسىن تاڭدادىق.

«كەرەك شىعىر (زۆەنو) ارقىلى بۇكىل شىنجىردى سۋىرىپ الاسىڭ» دەيدى حالىق دانالىعى. اۋىل وسىنداي شىعىرعا اينالۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ونى قايتادان باستى سالا قىلۋدىڭ جولى، امالى بار ما؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.

بۇگىنگى تاڭدا اۋىل ءوندىرىسى ءوزىنىڭ دىڭگەك بولۋ ميسسياسىن جوعالتتى. ونى قايتادان اسىراۋشىمىز، باستى سالامىز قىلاتىن  باعىت بار. ول – اگرووندىرىستىك نەمەسە اگرويندۋستريالىق باعىت. ونى اۋىل مەن قالانى تەڭەستىرۋ باعىتى دەسەك تە ورىندى. ونداعى ماقسات – اۋىلدى جەرلەردە ءوندىرىس وشاقتارىن كوپتەپ اشۋعا، قىر ءومىرىن بارلىق قىرىنان جانداندىرۋعا سايادى. بۇل باستى ءوندىرىس سالالارىن  اۋىل مۇددەسىنە باعىتتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن شىعاراتىن جۇزدەگەن زاۋىتتار اشۋ دەگەن ءسوز. جۇمىسسىزدىق ۇعىمىن تۇبىرىمەن جويىپ، كەرىسىنشە، جۇمىس كۇشى جەتىسپەۋشىلىگىنە جول اشاتىن دا وسى جاعداي.

ءسوز بولىپ وتىرعان اگرووندىرىستىك باعىتتى ۇستانعان ەلدەر بارشىلىق. مىسالعا اۆستراليا، كانادا، گوللانديا، يزرايل، موڭعوليا، وزبەكستان سياقتى مەملەكەتتەردى الايىق. ولاردا بوتەنگە تاۋەلدىلىك پەن داعدارىس ۇعىمدارى جوققا ءتان. ۇپايلارى تۇگەل. ەشكىمگە دە جالىنباي، جالتاقتاماي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە. نەگە؟ سەبەبى، ءومىر كىندىگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا بايلانعان. ءتۇرلى تاۋارلار مەن جوعارى تەحنولوگيالار وزدەرى اعىلادى. ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا ۇرىنعان الىس-جاقىن ەلدەر ولاردى وزدەرى ۇسىنباعاندا قايتەدى.

سونىمەن، كەزىندە جارىقتىق بەيىمبەت مايلين ايتقان: «گۇلدەنسە اۋىل – گۇلدەنەمىز ءبارىمىز!» دەگەن ءسوز قازىر دە وزەكتى. بۇل سوزدە اۋىلسىز قازاقتىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولا المايدى دەگەن تەرەڭ ماعىنا بار.

تۇرعىنداردىڭ جان باعۋ ءۇشىن اۋىلدان قالاعا ۇدەرە كوشۋ ۇدەرىسى كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتىر. مۇنى عىلىمدا «ۋربانيزاتسيا» دەيدى. ۋربانيزاتسيا ساياساتى ەگىن ەگۋگە نە ۇلتاراقتاي جەرى، نە مال جايىلىمى جوق، ياعني اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن دامىتۋ مۇمكىندىگى شەكتەلگەن ەلدەر ءۇشىن عانا ءتيىمدى. بۇل قۇبىلىستىڭ قىتاي، جاپونيا، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن باستاۋ العانى سودان.

ال، ۇلانعايىر دالاسى يگەرىلمەي جاتقان ۇلتتىڭ قالاعا ۇدەرە كوشۋى قۋانارلىق ءجايت ەمەس. ونى دامۋدىڭ تابيعي مودەلى دەۋگە اۋىز بارمايدى. شىندىعىندا، جاساندى مودەل – ۋربانيزاتسيا تەڭىزىندە قالت-قۇلت ەتكەن، ەسكەكسىز قايىقتاي كۇن كەشۋدەمىز. قايتالاپ ايتايىق، قاتەلىكتىڭ كوكەسى وسى – باعىتسىزدىق.  ومىردىڭ قاي قىرىنان قاراساق تا (ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى، حالىق سانى ءوسىمىنىڭ تىم باياۋلاپ كەتكەنى، ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى عانا ەمەس، رۋحاني كوڭىل-كۇيىنىڭ دە تومەندەۋى) بارشا اۋىرتپالىقتار –  تەرىس باعىتتىڭ سالدارى.

ارينە، اۋىلدى كوتەرۋ قيىننىڭ قيىنى. ءوزىم دە ءبىر كەزدەردە اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى بولعاندىقتان مەن ونى جاقسى بىلەمىن.  الدىمەن، عالىمدار، فەرمەرلەر، كاسىپكەر، ىسكەر ادامداردىڭ قالىڭ توپتارى بىرىگە وتىرىپ، ماكروەكونوميكالىق باعدارلاما جاسالۋى كەرەك. سونىڭ اياسىندا اۋىل گيدروينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ كەرەك. جايىلىمدار ەڭبەكشى حالىققا قايتارىلۋى كەرەك، سۋبسيديا، كرەديتتەر ادىلەتتى ءبولىنۋى جانە وندىرىسكە نۇكتەلى تۇردە قۇيىلۋى كەرەك. بۇل جاعدايدا ءاربىر اۋىل اگروكەشەننىڭ ءبىر تەتىگىنە اينالماقشى. ەڭ باستىسى،  ءوندىرىس وشاقتارى جىلما جىل كوبەيا بەرسە يگى. اۋىل ءوندىرىسى ماماندارىن (اگرونوم، مال دارىگەرى، ينجەنەر، گيدروتەحنيك جانە ت.ب.) ساپالى دايارلاۋ كەرەك. ەڭبەك ادامىنىڭ، اسىرەسە، مالشى ادامداردىڭ مارتەبەسىن مەيلىنشە كوتەرۋ كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىلا جۇمىس جاساۋ – اۋىلدىڭ بولاشاعى جوق دەگەن سانادان ارىلتار ەدى. ەۋروپادا بولعان ادامدار ول جاقتا اۋىل مەن قالا تەڭەستىرىلگەن دەسەدى. بىزدە دە وسىنداي ۇلى جوبا ىسكە اسسا دەپ ارماندايسىڭ. اۋىل دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق بالاسى كەمدە-كەم. سوندىقتان ازىرگە ەۋروپالىق يديلليا دەمەي-اق قويالىق، جۇمىس ورىندارى كوپتەپ اشىلسا، اۋىل تۇرمىسى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي كوركەيسە كەرەمەت بولار ەدى.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتقان ءجون، وتكەن اپتادا، 10-شى قاڭتاردا «قازاقستان» تەلەارناسىندا الماتى دۇربەلەڭىنە قاتىستى سۇحبات ءوتتى. ساراپشىنىڭ ءبىرى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى سايىروۆ مىرزا كوشەگە نارازىلىق اكتسياسىنا شىققانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىل جاستارى دەپ مالىمدەدى. دەپۋتات اۋىل-ايماق كۇيرەگەن سوڭ، قالاعا اعىلعان جاستاردىڭ ماسەلەسىن وڭ شەشە المادىق، نارازىلىق شەرۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى ارادا دەپ اتاپ ايتتى. جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس اقيقات وسى.  تاعى ءبىر انىعى، «اۋىلدى كوتەرۋ» ماسەلەسىنىڭ بويعا قۋات قۇياتىن ساياسي-يدەولوگيالىق ءمانى ەرەكشە. ول قانشالىقتى وڭ شەشىلەتىن بولسا، حالىقتىڭ بولاشاققا سەنىمى دە سونشالىقتى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز.

بەلگىلى اقىن قالقامان سارين بىلاي دەپ تولعانعان ەكەن:

                                تۋعان اۋىل، سەن ءۇشىن تەر توكپەدىم،

                                كەشىر مەنى، كەش مەنى، سەن تەكتى ەلىم!

                                ءبىر ساعىنىش مازالاپ ەرتەلى-كەش،

                                جۇرەدى ىلعي جانىمدى ورتەپ مەنىڭ.

كوپشىلىگىمىز اۋىلدا وستىك، ونان سوڭ قالالىق بولىپ قالىپتاستىق. ەندى اۋىل ءۇشىن تەر توگەتىن ۋاقىت جەتتى، قازاق بالاسى. جارىق دۇنيەدە ءار ۇلتتىڭ كىرپىش بوپ قالاناتىن ورنى جانە اتا كاسىبى بار. بۇل رەتتە دامۋدىڭ تابيعي مودەلىن سارى دالا مەن اۋىلعا ادالدىقتان، ولاردى ايالاۋدان تابا الامىز.

قورىتا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنە سەنىم، كوڭىلىنە قۋانىش ۇيالاتامىز دەسەك، وسى كۇنگە دەيىن الدانىپ كەلگەن ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسىنەن باس تارتىپ، اگروونەركاسىپتىك دەگەن ماكروەكونوميكالىق باعىتقا اۋىساتىن كەز كەلدى. قاندى قاڭتاردان الاتىن باستى ساباعىمىزدىڭ ءبىرى – وسى ايتىلعان اۋىلدى جاڭعىرتۋ، ءوندىرىسىن كوتەرۋ بولۋ كەرەك دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz