- قاڭتاردا بولعان وقيعا ەلدە تەك قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر عانا ەمەس، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ دە ىقپالى از، ءسوزى ءوتىمسىز ەكەنىن بايقاتتى. كەشەگى وقيعا قوعامنىڭ رۋحاني دەڭگەيىن دە كورسەتتى عوي.
- نەگە وسىنداي زاماندا وقيعا سوڭى بۇلىنشىلىككە اپاردى؟ ويتكەنى ءبىزدىڭ كوپ جاستارىمىز جۇمىسسىز، ءۇي-كۇيى جوق، قاڭعىپ ءجۇر. سوسىن بيلىككە ابدەن ىزالى بولا ءتۇستى. ولار كەز كەلگەن شەنەۋنىكتى اياماي جازالايتىنداي كوڭىل- كۇيدە بولدى. سول اشۋ-ىزا قيراتۋشىلىققا الىپ باردى. 2030 جىلى وزعان ەلدىڭ قاتارىندا بولامىز دەپ ەك، توزعان ەلدىڭ قاتارىنان ءبىر-اق شىقتىق. ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتكەن ماقتان. ماقتانا-ماقتانا اقىرى ەلدى كەدەيشىلىككە اپارىپ تىرەدىك. بارلىق پروبلەما جىلدار بويى قوردالانىپ كەلدى دە جالعىز كۇندە بۇرق ەتتى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبىنىڭ ءبىرى – يدەولوگيا جوق. ال نەگىزگى يدەولوگيا – ادەبيەت بولۋى كەرەك. قازاق – قۇلاقتىڭ حالقى. ەجەلدەن ءسوز تىڭداعان حالىق. سول ادەبيەتپەن اۋىزدانىپ، قۇلاقتاندى. بۇرىن كىتاپ وقيتىن ادام كوپ ەدى. قازىر كىتاپ وقىمايتىن ادامدار كوشەدە تولىپ كەتتى. ەگەر ولار كىتاپ وقىعان بولسا، ءتىپتى قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىنەن ءبىرشاما وقىعانى بار ادام ونداي بۇزاقىلىققا بارمايدى. ال ادەبيەتتى وقىماعان ادام ساۋاتسىز. ساۋاتسىز ادام ناداندىققا، جابايلىققا تەز بوي الدىرادى. باياعىدا رەسەي شەشەنستانعا سوعىس اشقاندا ەۆتۋشەنكونىڭ جازعان ماقالاسى ەسىمە تۇسەدى. سوندا ول: «ورىس وفيتسەرلەرى ادەبيەتتى وقىماعان. ەگەر ولار تولستويدىڭ «قاجىمۇراتىن» وقىعاندا شەشەنستانمەن سوعىسپاس ەدى» دەپ جازدى. سول سياقتى ءبىزدىڭ جاستارىمىز ادەبيەتتى وقىپ وسكەندە مۇنداي بۇزاقىلىققا بارماس ەدى. كىتاپ وقۋدىڭ كۇرت ازايىپ كەتۋىنەن ءبىزدىڭ رۋحاني ساۋاتسىزدىعىمىز باستالدى. رۋحاني ساۋاتسىزدىق وسىعان اكەپ تىرەدى. ەگەر ونىڭ ءبارى وقىعان، ءبىلىمدى ادام بولسا، وعان بارماس ەدى. ءتۇپ سەبەبى – وسىندا جاتىر. يدەولوگيانىڭ باستاۋى – ۇلتتىق ادەبيەت بولۋ كەرەكتىگىن ەسكەرمەدىك.
توقاەۆ جاڭا قازاقستان دەگەن ءسوز ايتتى. ءبارىمىزدىڭ سوعان كوڭىلىمىز اۋىپ، قولداپ وتىرمىز. ويتكەنى سونىڭ كەيبىر العىشارتىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. اتاپ ايتسا دا بولادى: قورعاس ءىسى، سامۇرىق قازىنا، ۋتيلالىم، «التىن وردا» بازارىن تارقاتۋ سىندى ىستەر بار. «نازارباەۆ وكىلەتتىلىكتەرىنىڭ بارىنەن ايىرىلدى» دەپ شەتەل تەلەارنالارىنىڭ ءبارى بەردى. قانداي وكىلەتتەرى ەكەنىن بىلمەيمىن. ەندى وسىلاي باستاپ، توڭىرەگىن تازالاپ جاتىر. ءبارىن ءبىر كۇندە بىتىرە المايدى.
ەندى ءبىز ءتول مادەنيەتىمىزدى، ءتول ادەبيەتىمىزدى حالىققا جاقىنداتاتىن امالدى ويلاستىرۋىمىز كەرەك. بۇل ىستە شەتەلدىڭ تاجىربيەسىن پايدالانۋىمىز قاجەت.
- وسىعان دەيىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە، باسپاسوزدە قاڭتار وقيعاسىنا، ەلدەگى ماسەلەلەرگە ءوز ويىڭىزدى اشىق ايتتىڭىز. ماسەلەن، كەشە nege.kz سايتىنا سۇحبات بەرىپ، پرەزيدەنتتىڭ جاساپ جاتقان وزگەرىستەرىن قولدايتىنىڭىزدى ايتىپ، سىناپ تا الىپسىز.
- قاڭتار وقيعاسى ەلىمىزدە كەڭىنەن ورىن الدى. كەرەك بولسا، قانتوگىسكە دەيىن باردىق. بۇعان دەيىنگى ماقالالارىمدا اششى بولسا دا شىندىقتى ايتتىم. بىراق عايبات سويلەگەن ءسوز كەتكەن جوق. Nege.kz-تەن كەلىپ، جالىنىپ قويمادى. اۋەلى ەرلان قارينمەن سويلەسىپ الايىن، سوسىن بارىپ سەندەرگە سۇحبات بەرەيىن دەدىم. ءسويتىپ سۇحبات بەردىم. وندا دا «دوستىق ۇيىندە» ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا، ەرلان قارين ءوزى جۇرگىزىپ وتىرعان جيىندا ايتقانىمدى ايتتىم. كەشە قاراسام، Nege.kz باس تاقىرىبىن «توقاەۆپەن كەزدەسسەم، ءبارىن ايتىپ بەتىنە باسام» دەپ ايعايلاتىپ تۇرىپ، عايبات سوزبەن بەرىپتى. توقاەۆتىڭ الدىنا بارىپ بەتىنە باساتىن مەن كىممىن؟ بۇل – قاتىن وسەك سوزدەر عانا. پرەزيدەنت مەنىڭ كۇندە ارالاسىپ جۇرگەن زامانداسىم ەمەس، ارىپتەسىم ەمەس. مەنىڭ ايتقانىم، ەگەر دە ۋاقىتى بولىپ، توقاەۆ مەنى قابىلداسا، ءومىردىڭ ءبىراز پروبلەمالارىن ايتار ەدىم دەگەن عانا ءسوز ەدى.
مۇنداي الاساپىران كەزدە ارتىق-اۋىس سوزدەر ايتىلىپ جاتادى. بولعان، بولا دا بەرەدى. ءبىز كەشىرىممەن قاراۋىمىز كەرەك. ءارى توقاەۆتىڭ جاعدايىن دا تۇسىنەم، ءبارى تابان استىندا بولدى. وقيعا كەزىندەگى ىشكى-سىرتقى جاعداي پرەزيدەنتتىڭ دەگبىرىن العان بولۋى كەرەك. ەلدى، مەملەكەتتى، قالانى قورعاۋ ءۇشىن ول ارەكەتتەرىنە مەن كەشىرىممەن قارايمىن. كوز الدىندا قالا قيراپ جاتقاندا ول سونداي ىسكە باردى. كەيىنگى ەكى-ءۇش كۇندە كوپ نارسەدەن حاباردار بولدىم. ەگەردە ونىڭ ورنىندا مەن پرەزيدەنت بولسام، نە ىستەر ەدىم دەپ ويلادىم. ستراتەگيالىق نىسانداردىڭ ءبارىن باسىپ الىپ، قالانى قيراتىپ جاتقاندا وق اتپايىق دەپ قاراپ وتىرامىز با؟ تەرروريستتەردىڭ ويىندا نە بارىن مەن دە، قاراپايىم حالىق تا بىلگەن جوق. كەيىن ماعان كارتينانى تولىق ءتۇسىندىردى.
Nege.kz كە تاعى دا ايتتىم: «شىمبايعا باتاتىنداي ءسوزدى ايتپاۋىم كەرەك ەدى. سەندەردە جۋرناليستيكا ەتيكاسى دەگەن بولا ما؟ مەنىڭ ايتقانىمنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ بەرىپسىڭدەر. بۇل كىمگە پايدالى؟ حالىققا پايدالى ما؟ سەندەرگە پايدالى ما؟ مۇمكىن رەيتينگ ءۇشىن شەكتەن شىققان ءبىر عايبات سوزبەن تاقىرىپتى ايعايلاتىپ بەرسەك جۇرت كوپ وقيدى دەپ بەرگەن شىعارسىڭدار. ماقالانىڭ ىشىندە الىپ بارا جاتقان ەشتەڭە جوق. تەك تاقىرىپتى قۇرتىپسىڭدار». انىعىن ايتقىم كەلىپ وتىر. بىراق مەنىڭ ءسوزىم بولماعاندىقتان ول جۋرناليستەردىڭ ەتيكاسىنىڭ تومەندىگى.
- ەندى ادەبيەتتىڭ ماسەلەسىنە ويىسساق. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ماعان بەرگەن ءبىر سۇحباتىڭىزدا مەملەكەتتىك باسپا اشۋ، كىتاپ تاراتۋ ءىسى، قالاماقى جۇيەسى تۋرالى ن.نازارباەۆقا ايتتىم، ۇسىندىم دەپ ەدىڭىز. بۇل ماسەلەلەر ءالى وزەكتى عوي.
- توقاەۆقا ايتاتىن كوپ اڭگىمەم بار ەدى دەگەنىم سول. بەتىنە باسايىن دەگەن ءسوز ەمەس ول. مىنە، وسىنى ايتايىن دەپ ەدىم. بۇرىنعى پرەزيدەنتكە دە وسىنى ايتقام. قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن باسپا – «جازۋشى» باسپاسىن ۇزاق جىل باسقاردىم. سول باسپا وزگە باسپالاردى دا اسىرايتىن. قالاماقى ماسەلەسىن دە ايتىپ، قۇلاقتى مەزى قىلدىم. نازارباەۆ «قالاماقىنى كوبەيتەمىز، كوبەيتەمىز» دەپ ءجيى ايتتى. ءبىر كۇنى وزىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەندە «نۇرەكە، قالاماقىنى قالاي كوبەيتپەكشىسىز؟ قازاقستاندا 700 جازۋشى بار. ونىڭ ءبارىنىڭ قالاماقىسىن كوتەرۋ ءۇشىن مەحانيزم كەرەك» دەدىم. شەتەلدەردە ارنايى ادەبيەتتى قولداۋ مەملەكەتتىك قورى بولادى. ولار وسى قور ارقىلى ادەبيەتتى قارجىلاندىرادى. ءسويتىپ، نۇرەكەڭە ءتۇسىندىردىم: ءبىز بۇرىنعىعا قايتا ورالىپ، ءبىر مەملەكەتتىك باسپا اشايىق. ءار وبلىستاعى مادەنيەت باسقارماسىنان كىتاپ ساۋداسىمەن اينالىساتىن ەكى شتات اشىپ، كىتاپ دۇكەندەرىن قالپىنا كەلتىرەيىك. ءسويتىپ، ءار وبلىستان جىل سايىن تاقىرىپتىق اتالىمدى بەكىتىپ، ونى وبلىستارعا جولداۋ كەرەك. ءار ايماق سول اتالىم بويىنشا كىمگە قانداي باعىتتاعى قانشا كىتاپ كەرەكتىگى بويىنشا ءوتىنىش جازادى. وسىلايشا تيراج جينالادى. مەن ورتا ەسەپپەن ءار كىتاپقا 15 مىڭ تيراج ەسەپتەگەم. ايماقتار ءوتىنىشى نەگىزىندە جينالعان اتالىمدار بويىنشا باسپاعا جىبەرەمىز دە كىتاپ شىققان سوڭ، جەتكىزىپ بەرەمىز. ءارى قاراي وزدەرى بىلەدى. جانە كىتاپتىڭ باعاسى حالىقتىڭ قالتاسىنا شاق بولۋى ءتيىس. قازىرگىدەي بالالاردىڭ كىتابىن 2 مىڭنان ساتۋعا بولمايدى.
مەملەكەتتىك باسپا اشۋ ءۇشىن مەملەكەت 375 ميلليون تەڭگە بەرسە بولدى. ءارى قاراي ءبىر تيىن بەرمەسە دە بولادى. تيراج وسكەن سوڭ، قالاماقى دا وسەدى. وسى ايتقاندارىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، نازارباەۆقا بەرگەم. «مۇنىڭ جاقسى ەكەن» دەدى. بىراق ىستەمەدى. ەكىنشى رەت جولىققاندا تاعى ايتتىم، ىستەمەدى. نەگە جۇزەگە اسىرمادى دەپ ويلاسام، ءبىزدىڭ بيلىككە جازۋشىلاردىڭ تاۋەلدى بولىپ جۇرگەنى ءتيىمدى مە دەپ قالدىم. ەگەر قالامگەردىڭ قالاماقىسى جوعارى، توق بولسا، ولار تاۋەلسىز بولىپ كەتىپ، ايتقاندى تىڭداماي قويا ما دەپ ويلايدى-اۋ دەپ وزىمشە توپشىلادىم. باسقا سەبەبىن كورە المادىم.
- جاستار، كىتاپ ماسەلەسىن ايتىپ جاتىرسىز عوي. جاڭا وزگەرىستەرمەن بىرگە قازاق جاستارىنىڭ دا وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى. جاقىندا پرەزيدەنت جاستاردى رەسەيدە تەحنيكالىق ماماندارعا وقىتۋ كەرەك دەگەن باستاما ايتتى. مۇنى ەل ىشىندە «ويباي، تاعى دا بودان بولامىز" دەپ بايبالامداتىپ جاتقاندار دا بار. وسى جاستاردى تەحنيكالىق وقۋلارعا جىبەرۋگە قالاي قارايسىز؟
- وسى ءبىز ءبىر نارسە بولسا مىندەتتى تۇردە بىرجاقتى تۇسىنەمىز. اناۋ ۆگيك-ءتى قانشاما ازاماتتارىمىز ءبىتىردى. دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەت ينستيتۋتىن قانشاما قازاق قالامگەرى وقىپ، ءبىتىرىپ شىقتى. قاليحان، اكىم ءبارى سونى ءبىتىردى. رەسەيدە وقىپ كەلسە دە رەسەيدىڭ بودانى بوپ كەتكەن جوق. شەتەلدە دە «بولاشاقپەن» وقىپ جاتىر عوي.
توقاەۆ وتە ورىندى ماسەلە كوتەرىپ وتىر. گۋمانيتارلىق ءبىلىم جاقسى، ەندى بىزگە تەحنيكالىق ءبىلىم كەرەك. ماسەلەن، ماشينانىڭ بولشەكتەرىن سىرتتان الىپ كەلىپ، ونى قۇراستىرۋعا ماماندى تاعى شەتەلدەن اكەلەمىز. تەحنيكالىق ءبىلىم الىپ كەلەتىن جاستار ەرتەڭ سول ماشينا جاساۋ سىندى سالالاردا كانىگى مامان بولادى. سوندىقتان بىزگە تەحنيكالىق ينتەلەگەنتسيا كەرەك. سول سەبەپتى مۇنى قولدايمىن. جاقسى باستاما.
- ءسوز سوڭىندا ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالى رەتىندە ەلگە، ەل ازاماتتارىنا ايتارىڭىز بار ما؟
- ەلگە دە، پرەزيدەنتكە دە سابىر تىلەيمىن. توقاەۆپەن ول پرەزيدەنت بولماي تۇرىپ-اق قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى بولعان. ءالى دە سولاي. ەل تىزگىنىن قولىنا العان ءۇشىنشى جىلىندا مىناداي جاعدايعا تاپ بولدى. الاساپىراندا مىنا جاقتا شەرۋلەتكەن حالىق، انا جاقتا تەرروريستتەر، وعان ەسكى بيلىكتىڭ ىشىندەگى قارسى توپتار دا قوسىلدى. ءبىر ساتتە ونىڭ ءبارىنىڭ ءتىلىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى، بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى. مەن قازىر پرەزيدەنتكە جاناشىرلىقپەن قارايتىن دارەجەگە جەتتىم.
حالىققا دا – «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەگىم كەلەدى. ءبىز ءوزى كۇتۋ ءۇشىن جارالعان حالىق سەكىلدىمىز. سوناۋ 1916 جىلدان بەرى باسىمىزدان نە وتپەدى. ازامات سوعىسى، ەكى اشارشىلىق، رەپرەسسيا، سوعىس، تاعى دا رەپرەسسيا، تىڭ كوتەرۋ. ءبارى دە ءوتتى. دەمەك ءبارى دە وتەدى. اياعىنا دەيىن سابىرمەن قارايىق جانە توقاەۆقا تىلەكشى بولايىق دەگىم تۇر. جانە تاعى دا ءبىر تىلەگىم بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان الاساپىراننىڭ كەزىندە جازىقسىز جاندار دا تۇتقىندالىپ، ءبىرازى تۇرمەدە جاتىر. ەستۋىمشە ولاردىڭ ءبارىن ۇرىپ-سوعىپ جازالاۋ ورىن الىپتى. كەيبىر جاستار جازىقسىز ءولىم قۇشىپ، ونى اتا-انالارى جەرلەپ قويعان جەرىنەن سۇيەكتەرىن قايتا قازىپ الۋ دا باستالعان ەكەن. ول نە ءۇشىن كەرەك؟ بۇل قازاقتىڭ داستۇرىندە، ومىرىندە بولماعان ووقيعا عوي. مەنىڭ تىلەگىم جاپپاي جازالاۋدىڭ كەزىندە جاپپاي قامالعان جازىقسىز كوپ جانداردى بوستاندىققا شىعارۋ كەرەك. قالاي بولعاندا دا ءوز ۇلتىمىز، قانداستارىمىز ەمەس پە؟ ولارعا جاناشىرلىقپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. پرەزيدەنت توقاەۆقا ايتپاق بولعان ويىم دا وسى ەدى.