دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا ءجيى ۇشىراساتىن كەيىپكەردىڭ ءبىرى – ايداھار. ايداھار وتە كونەدەن كەلە جاتقان پەرسوناج بولعاندىقتان ميفتە، ەرتەگىدە جانە ەپوستار مەن جىرلاردا باستى كەيىپكەردىڭ نەگىزگى جاۋىنىڭ ءبىرى رەتىندە سيپاتتالادى. ارينە، داستانداردا ول باستى كەيىپكەردىڭ نەگىزگى قارسىلاسى رەتىندە كورىنبەيدى، كوبىنە جىگىت ساپارعا اتتانعاندا جولدا كەزدەسەتىن كوپتەگەن كەدەرگىلەردىڭ ىشىندە  كورىنىس تاباتىندارى دا بار. عاشىقتىق داستانداردا جىگىتتىڭ باتىرلىعىن ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ سۋرەتتەمەگەنىمەن ونىڭ باتىرلىقتان دا قۇر الاقان ەمەستىگىن تانىتادى. ءا.ناۋاي جىرلاعان «فارحاد-شىرىن» داستانىندا فارحاد شىرىندى ىزدەپ جولعا شىققاندا الدىنداعى كەدەرگىلەردەن ءوتۋ كەزىندە جولىنداعى ايداھاردى دا جەڭەدى. فولكلور ديناميكالىق وزگەرىس ۇستىندە داميتىندىعىن ەسەپكە الساق، داستاندارداعى ايداھار بەينەسى ميفتىك تۇسىنىكتىڭ السىرەگەن، مونوتەيستىك ءدىننىڭ سالتانات قۇرعان كەزىندە جازىلعان تۋىندى بولعاندىقتان، بۇرىنعى نانىمداردىڭ سارقىنشاقتارى ءالى دە ۇمىتىلماي كەلە جاتقاندىعىن، الايدا بۇرىنعى قۋاتىنان ايرىلىپ، تەك جاعىمسىز پەرسوناجداردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا سۋرەتتەلىپ وتىرعاندىعىن كورەمىز. ەندىگى جەردە ايداھار الەمدى جالماۋشى، اجال قۇدايى رەتىندە بەينەلەنبەيدى، كەيىپكەردىڭ ءبىر شاپقانىنان قالمايتىن دارمەنسىز حايۋان كەيپىندە كورىنىس تابادى.

دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا ءجيى ۇشىراساتىن كەيىپكەردىڭ ءبىرى – ايداھار. ايداھار وتە كونەدەن كەلە جاتقان پەرسوناج بولعاندىقتان ميفتە، ەرتەگىدە جانە ەپوستار مەن جىرلاردا باستى كەيىپكەردىڭ نەگىزگى جاۋىنىڭ ءبىرى رەتىندە سيپاتتالادى. ارينە، داستانداردا ول باستى كەيىپكەردىڭ نەگىزگى قارسىلاسى رەتىندە كورىنبەيدى، كوبىنە جىگىت ساپارعا اتتانعاندا جولدا كەزدەسەتىن كوپتەگەن كەدەرگىلەردىڭ ىشىندە  كورىنىس تاباتىندارى دا بار. عاشىقتىق داستانداردا جىگىتتىڭ باتىرلىعىن ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ سۋرەتتەمەگەنىمەن ونىڭ باتىرلىقتان دا قۇر الاقان ەمەستىگىن تانىتادى. ءا.ناۋاي جىرلاعان «فارحاد-شىرىن» داستانىندا فارحاد شىرىندى ىزدەپ جولعا شىققاندا الدىنداعى كەدەرگىلەردەن ءوتۋ كەزىندە جولىنداعى ايداھاردى دا جەڭەدى. فولكلور ديناميكالىق وزگەرىس ۇستىندە داميتىندىعىن ەسەپكە الساق، داستاندارداعى ايداھار بەينەسى ميفتىك تۇسىنىكتىڭ السىرەگەن، مونوتەيستىك ءدىننىڭ سالتانات قۇرعان كەزىندە جازىلعان تۋىندى بولعاندىقتان، بۇرىنعى نانىمداردىڭ سارقىنشاقتارى ءالى دە ۇمىتىلماي كەلە جاتقاندىعىن، الايدا بۇرىنعى قۋاتىنان ايرىلىپ، تەك جاعىمسىز پەرسوناجداردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا سۋرەتتەلىپ وتىرعاندىعىن كورەمىز. ەندىگى جەردە ايداھار الەمدى جالماۋشى، اجال قۇدايى رەتىندە بەينەلەنبەيدى، كەيىپكەردىڭ ءبىر شاپقانىنان قالمايتىن دارمەنسىز حايۋان كەيپىندە كورىنىس تابادى.
كوپتەگەن حالىقتاردىڭ فولكلورىندا ايداھار سىرتقى سيپاتى جىلانعا ۇقساس ماقۇلىق رەتىندە بەينەلەنگەن. ميفتەر مەن ارحايكالىق جىرلاردا، «شاحناما» داستانىندا ايداھار ادامدارعا اپات اكەلۋشى، اجال ءتوندىرۋشى رەتىندە بەرىلەدى. جىلانداردى دا ءولىمنىڭ سيمۆولى رەتىندە سۋرەتتەيتىن ميفولوگيالىق اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار ۇشىراسىپ وتىرادى. ول قورقىتتىڭ اجالدان قاشۋى تۋرالى ايتىلاتىن اڭىزداردا ۇشىراسادى. قورقىت ءومىر بويى اجالدان قاشىپ، ەڭ سوڭىندا سىرداريانىڭ ۇستىندە قوبىز تارتىپ وتىرعاندا اجال قايراق جىلان رەتىندە كەلىپ شاعىپ ولتىرەدى.
يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى قۇراندا ادام جانىن الۋشى پەرىشتەنىڭ اتى - ازىرەيىل. قۇران حيكايالارىندا ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جۇماقتان قۋىلۋىنا سەبەپشى بولعانداردىڭ ءبىرى – جىلان. جىلان ءىبىلىستىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ ونى ءوز دەنەسىمەن جاسىرىپ جۇماققا الىپ كەلەدى. ءىبىلىستىڭ ارباۋىنا تۇسكەن ادام اتا جۇماقتان قۋىلىپ جەرگە تۇسەدى. ەندىگى جەردە ادامزات بالاسى جۇماقتاعىداي   ماڭگىلىك   جاسايتىن   قاسيەتىنەن   ايرىلىپ،  اجالدى  پەندەگە اينالادى. جەر بەتىن توپان سۋ باسقاندا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىن تىشقان كەمىرەدى،   كەمە   سۋعا    باتاتىن   بولعان  سوڭ  جىلان  كەلىپ  تەسىككە وراتىلىپ جاتادى. وسى قىزمەتى ءۇشىن پايعامباردان دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى قان كىمدە بولسا سونى ماعان بەرەسىن دەپ شارت قويادى. قارلىعاشتىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا ادام اجالدان قۇتىلادى. مۇندا دا ادامعا تىكەلەي بولماسا دا جانامالاي ءاجالتوندىرۋشى، دۇشپاندارىنا كومەكتەسۋشى رەتىندە جىلان بەينەسى قىلاڭ بەرەدى. مۇسا پايعامباردىڭ اسا تاياعى جىلانعا اينالىپ، وزدەرىنىڭ سيقىرىن كورسەتپەك بولعان سيقىرشىلاردىڭ جىلاندارىن جالماۋى، ءسويتىپ دىننەن بەزگەن كاپىرلەردى مۇسانىڭ تاۋباعا كەلۋىندە دە جىلان ۇرەي تۋعىزۋشى، اجال سيمۆولى رەتىندە كورىنىس تابادى. مونوتەيستىك دىندەردىڭ حيكايالارىنا ارقاۋ بولعان وسى سەكىلدى اڭىزداردا كورىنىس تاباتىن جىلان بەينەسىن بۇرىنعى ميفتىك تۇسىنىكتەگى الىپ جىلاننىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان، رەليكتى كورىنىسى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.
ورتاعاسىرلاردا دۇنيەگە كەلگەن شىعىستىق سيۋجەتكە قۇرىلعان روماندىق، نوۆەللالىق داستانداردا، پروزالىق شىعارمالاردا، سالت ەرتەگىلەرىندە ايداھار بەينەسى كومەسكىلەنگەن، السىرەگەن كۇيىندە كورىنىس تاپقان بولسا، ميفولوگيالىق اڭىزدار مەن قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەردە، ارحايكالىق ەپوستاردا بۇل پەرسوناجداردىڭ دەڭگەيىنىڭ الدەقايدا جوعارى تۇرعاندىعىن كورەمىز.
سوندىقتان دا ايداھار بەينەسىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگى جايىندا ءسوز قوزعاعانىمىزدا تاريحي تيپولوگياعا سوقپاي كەتە المايمىز. ميفتىك تۇسىنىكتەن اجىراماعان يدەولوگيالىق جانە جانرلار سينكرەتيزمىنىڭ باسىم بولىپ تۇرعان كەزەڭى مەن كەيىنگى جىكتەلۋ، بولشەكتەنۋ كەزەڭدەرىنە وراي قاراستىرىپ وتىرۋ كەرەك.
وزگە عىلىم سالالارىنا قاراعاندا تيپولوگيانىڭ فولكلورعا لايىقتى قولدانىلۋىنىڭ باستى ءبىر ەرەكشەلىگى كەز كەلگەن قۇبىلىستى، فولكلورلىق پروتسەستىڭ ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق دەڭگەيلەرى مەن ساتىسىن ديناميكالىق قيمىل-قوزعالىستا، ۇنەمى وزگەرىس ۇستىندە قاراستىرۋ. ولاي بولاتىنى فولكلور سان عاسىرلار بويى ءار  ءداۋىردىڭ كوركەمدىك تالاپ-تىلەكتەرىنە جاۋاپ بەرىپ، ۇزاق ەۆوليۋتسيالىق پروتسەستى باستان وتكەرىپ كەلە جاتقان ونەر. بەلگىلى ءبىر ۇقساستىقتىڭ بولۋ سەبەپتەرىنە جاۋاپ بەرۋگە ارەكەتتەنسەك، ءسوز جوق، تاريحي داۋىرلەرگە بويلاپ بارامىز ءارى سول ۇقساستىقتىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا ۇڭىلەمىز [1, 43].
سونىمەن ايداھار بەينەسى قايدان كەلىپ شىقتى دەگەن زاڭدى سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىندايدى. ەڭ ەجەلگى جىر-شۋمەرلەردىڭ «گەلگامەشى» دەيتىن بولساق، بۇل جىر ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇش مىڭجىلدىقتا پايدا بولعان. وسى داستاندا گيلگامەش قاسىنا ەلۋ ادام ەرتىپ ماڭگىلىك الەمدى ىزدەپ شىعادى. وعان جەتۋ جولىندا توسقاۋىلعا تاپ بولىپ، حۋۆاۆا اتتى ايداھارمەن سوعىسادى. وسىلايشا ادامزات تاريحىنداعى ەڭ العاشقى ەپوس «گيلگامەشتە» ادام مەن ايداھاردىڭ سوعىسى بەينەلەنگەن. ول تۋراسىندا شۋمەرولوگ عالىم سەميۋەل نوي كرامەر مىناداي دەرەك ايتادى: «پوسكولكۋ تەما بوربى س دراكونوم  ۆوزنيكلا   شۋمەرە  ۋجە  ۆ   ءىىى تىسياچەلەتي  دو  ن.ە.  مى  يمەەم  ۆسە وسنوۆانيا پرەدپولاگات چتو منوگيە دەتالي ەتيح لەگەند، كاك گرەچەسكيح، تاك ي راننە حريستيانسكيح، ۆوسحوديات ك شۋمەرسكيم يستوچنيكام.
ۆ   ناستوياششەە  ۆرەميا   نام   يزۆەستنى   پو   كراينەي  مەرە  تري   ۆاريانتا ۋنيچتوجەنيا   دراكونا،  سۋششەستۆوۆاۆشيە  ۋ  شۋمەروۆ بولەە ترەح س پولوۆينوي تىسياچ لەت نازاد ۆ پەرۆىح دۆۋح ۆاريانتاح پروتيۆنيكامي دراكونا  ۆىستۋپايۋت بوگي - بوگ ۆودى ەنكي، ۆەسما پوحوجي نا گرەچەسكوگو پوسەيدونا، ي بوگ يۋجنوگو ۆەترا نينۋرتا. نو ۆ ترەتەم ميفا ەتو سمەرتنىي، گەروي گيلگامەش، دالەكي پرووبراز، ەۆ. گەورگيا» [2. 178].
گيلگامەشتىڭ الدىندا ايداھارمەن قۇدايلار سوعىسادى. شۋمەر ميفىندەگى ەنكي قۇدايدىڭ كۋر اتتى ايداھارمەن سوعىسى اسپان مەن جەردىڭ بولىنگەن تۇسىندا باستالادى. اسپان جەردەن بولىنگەن تۇستا اسپان قۇدايى كوككە كوتەرىلەدى، ال جەر قۇدايى ەنليل جەرگە تۇسەدى. وشپەندىلىك وسى جەردە باستالادى. جەر استى قۇدايى ەرەشكيگالدى كۋر ۇرلاپ الادى. ونىمەن سوعىسۋ ءۇشىن تەڭىز قۇدايى ەنكي اتتانادى. داستاندا كۋر مەن ەنكيدىڭ سوعىسى نەمەن بىتكەنى بەلگىسىز (تاستاعى جازۋلار ءوشىپ كەتكەن). شۋمەرلەردىڭ قۇبىجىقپەن سوعىسى تۋرالى ميفىنە ۇقساس ميف گرەكتەردە دە بار. كرامەر بۇل ۇقساستىقتى گرەكتەر شۋمەرلەردەن العان بولار دەپ توپشىلايدى. گرەك ميفىندە گلاۆكتىڭ بالاسى بەللەروفونت اۋزىنان وت شاشاتىن الدى ارىستانعا، ورتاسى تاۋەشكىگە، بوكسەسى ايداھارعا ۇقساس حيمەردى سوعىستا ولتىرەدى. گرەك ءميفى دە سۋمەن بايلانىستى ايتىلادى: «ۆ راننەگرەچەسكيح ميفاح بەللەروفونت چاستو سۆيازانو س مورسكوي ستيحيەي (يزوبراجەنيا ب. س ترەزۋبتسەم، پرويسحوجدەنيا ەگو وت گلاۆكا يلي پوسەيدونا), نو ۆمەستە س تەم ۆ وبرازە بەللەروفونت ۆسترەچايۋتسيا چەرتى سولنەچنوگو بوگا (پولەت ۆ نەبو نا كرىلاتوم كونە)» [3. 91].
يران ميفىندە دە ەلدى ۇزاق جىل باسقارعان ەشقانداي ءولىم-ءجىتىم بولماعان، حالىق ۋايىم-قايعىسىز ءومىر سۇرگەن كەز دەپ جامشيد ءداۋىرىن ايتادى. «شاحناما» داستانىندا بۇل كەزەڭدى «التىن ءداۋىر» دەپ كورسەتەدى. الايدا احۋرا مازدا قۇدايدان قۋات الىپ وتىرعان شامشيد ءبىر كۇنى ءوز ىسىنە ريزا بولىپ، ءوزىن اسىرا ماقتايمىن دەپ ءوزىنىڭ جاراتۋشىسىن ۇمىتىپ كەتەدى. بۇعان نارازى بولعان احۋرا مازدا جامشيدكە اجال جىبەرەدى. داستاندا ءجامشيدتىڭ جانىن الاتىن پاتشانىڭ اتى – زاحاك. ءجامشيدتى ءولتىرىپ تاققا وتىرعان سوڭ ءبىر كۇنى احريمان اسپازشى كەيپىندە كەلىپ، الەمدە جوق ءدامدى تاماق ءپىسىرىپ بەرەدى. تاماقتىڭ دامدىلىگىنە تاڭ قالعان زاحاك ودان نە قالايتىندىعىن سۇرايدى. احريمانعا دا كەرەگى وسى، ول پاتشادان تەك ەكى يىعىنان سۇيۋگە رۇقسا سۇرايدى. ەشتەڭەدەن حابارى جوق پاتشا كەلىسىم بەرەدى. احريمان كەلىپ سۇيگەنى سول پاتشانىڭ ەكى يىعىنا ەكى جىلان ءوسىپ شىعىپ، پاتشانىڭ جانىن قويارعا جەر تاپقىزبايدى. احريمان زاحاكقا كۇنىنە ءبىر ادامنان جىلاندارعا بەرىپ تۇرسا، جانى جاي تاباتىندىعى جايىندا كەڭەس بەرەدى. كۇنىنە ءبىر ادامدى جىلاندارعا بەرىپ تۇرعان زاحاك «اجىزاحاك» اتانادى. «شاحناما» داستانىندا بۇرىن ءولىم-ءجىتىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن التىن داۋىردە ءومىر سۇرگەن جامشيد پاتشانىڭ اجالىن دا جىلان ارقىلى كەلتىرەدى.
كوپتەگەن ميفتەردە ايداھار قۇدايلار اراسىندا بولعان سوعىستاردا جەر استى قۇدايىنىڭ سەنىمدى نوكەرى رەتىندە باسقا الەمنىڭ قۇدايلارىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرادى. جىلاننىڭ اجال سيمۆولى بولعاندىعىن كەزىندە پ.ا.گرينتسەر دە ايتقان بولاتىن: «پو منەنيۋ پ.ا.گرينتسەرا، درەۆني حتونيچەسكي  ميف  پرەتەرپەل   ەپيچەسكۋيۋ   ترانسفورماتسيۋ،  ۆ كوتوروي   زمەيا سلۋجيت سيمۆولوم سمەرتي، ي يسترەبلەنيە زمەي زنامەنۋەت بوربۋ سو سمەرتيۋ. پودتۆەرجدەنيە ەتومۋ ون ناحوديت ۆ درەۆنەينديسكوم ەپوسە «ماحابحاراتا»، گدە بوربا سو زمەيامي – ەتو پرەودولەنيە سمەرتي، پويسك بەسسمەرتيا، كاك ي ۆ ەپوسە و گيلگامەشە ي ۆ كاكوي-تو مەرە ۆ «يلليادە» [4. 246].
قۇدايلاردىڭ قۇبىجىققا قارسى سوعىسى ەسحاتولوگيالىق ميفتەردە باستاپقىنىڭ سوڭعىسىن جەڭۋىمەن اياقتالىپ وتىرادى. وعان مادەني كەيىپكەرلەر دە ارالاسادى. مىسالى «شاحناما» داستانىندا بالالارىن جالماپ قويعان زاحاك پاتشاعا قارسى كوتەرىلىس اشقان تەمىر ۇستاسى كاۆا سوعىسقا شىعادى، زاحاكتى ولتىرگەن ول تاق مۇراگەرى فەريدۋندى پاتشا تاعىنا وتىرعىزادى.

<!--pagebreak-->

«اجى» ءسوزىنىڭ شىعۋ ەتيمولوگياسىن تالداعان يراندىق عالىم دوكتور ماۆحاش ۆاحەد دۋست مىناداي جورامالىن جاريا ەتەدى: «ءۇندى ميفولوگياسىنداعى «زاحاك» ءسوزىنىڭ شىعۋى. اري تايپالارىنىڭ ىشىندە «ناگا» اتتى رۋ بار. ولار كەزىندە ديتەھا مەملەكەتى قۇرامىندا بولعان. ناگا ءسوزى «ناگ» دەگەن تۇبىردەن شىعادى، ونىڭ پارسىشا ماعىناسى «جىلان» دەگەندى بىلدىرەدى. ۇندىستانداعى اسسام شتاتىندا تۇراتىن حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ءارتۇرلى جىلان كەيپىندەگى كيەلەرگە تابىنادى. سول سەبەپتى دە بۇل تەرميننىڭ شىعۋى بارلىق جاعىنان العاندا جىلانعا تابىنۋشى ماعىناسىندا سيپاتتالادى. ءۇندى ميفولوگياسىندا بىلاي دەيدى: «ناگالار براحمانىڭ بالالارى جانە ولار اري تايپاسىنان شىققان، ناگالار بىرنەشە رۋعا بولىنەدى، ولاردىڭ كەيبىرى مىنالار: تاكشاك، احي ت.ب. تاكشاك رۋىنىڭ (Taksaka) اتىنا وراي تاكشاك ءسوزى جىلان ناسىلىنەن دەگەندى بىلدىرەدى. كوشپەلى موڭعول ەلىنىڭ توشارىس «Tocharis» جانە تاكۋير (Takuir) تايپالارى دا وسى جىلان سوزىنەن الىنعان، سونىمەن بىرگە تۇركىستان ەلىنىڭ اتى دا وسى تاكۋر «Takuir» تايپاسىنان كەلىپ شىققان.
تاكشاكتاردان بولەك كۇش-قۋاتى وراسان كۇشتى تاعى ءبىر تايپانىڭ اتى – «اھي» دەپ اتالادى. ول «اجي»  (اسي، ازي) ءسوزىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى. اجي تايپاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى پاتشانىڭ اتى ۆەرەترا (Viritra) ونىڭ لاقابى داحاك بولعان. داحاك  شاعاتىن ءارى قورقىنىشتى جىلاننىڭ ءبىر ءتۇرى» [5. 162].
يران عالىمىنىڭ پايىمداۋىنشا جالپى تۇرىك اتاۋىنىڭ ءوزى جىلان دەگەن سوزدەن كەلىپ شىعادى.
قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى، اكادەميك ءا.مارعۇلان قازاق دالاسىنان جازىپ الىنعان ەسحاتولوگيالىق ميف تۋرالى مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «تۇيمەكەنت پەن تاس-اقىر سارايى تۋرالى ەرتە قازاقشا جازىلعان ءبىر كىتابىن تاۋىپ العان اياۋلى عالىم ا.ا.ديۆاەۆ كىتاپتى جازۋشى تاستوبە بولىسىندا ءبىر قىستاقتا تۇراتىن تاۋكە مولدا نۇراباەۆ دەگەن كىسى بۇل كىتاپقا ا. ا. ديۆاەۆ،               ۆ. ن. اندەرسونمەن  قوسىلىپ  تۇسىنىكتەمە  جازىپ،   قازاق    تەكستىن  ورىسشا اۋدارماسىمەن قوسىپ، ن.ف.كاتانوۆتىڭ العىسوزىمەن كازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرنالىندا باسىپ شىعارادى. نۋراباەۆتىڭ اڭىزى بويىنشا، الاڭعاساردىڭ شىن اتى اجى. ول وراسان ۇزىن بويلى بولعان. جەر ءجۇزىن توپان سۋى قاپتاعاندا، ول اجىنىڭ تىزەسىنەن اسپاعان. اڭىزدىڭ بايانداۋىنشا،   «بۇرىنعى   زاماندا   الاڭعاسار   اتتى ءبىر ءداۋ بولىپتى، ونىڭ ارسالاڭ الىپ دەگەن بالاسى بار ەكەن» [6. 44].
الايدا قازاق اراسىنداعى اڭىز جىلان تۋرالى ەمەس، اجى اتتى ءداۋ تۋرالى   بولىپ  وتىر.  بۇل  اڭىز  گەرودوتتىڭ  يسسەدونداردىڭ  ارعى جاعىندا جالعىز كوزدى اريماسپالار ءومىر سۇرەدى دەگەن سكيف اڭىزىن ەسكە تۇسىرەدى. دەگەنمەن «اجى» تۋرالى دەرەكتەر قازاق ميفولوگياسىندا دا ۇشىراساتىندىعىن كورەمىز. عالىم ءا.قوڭىراتباەۆ تولستوۆتىڭ كىتابىنا سۇيەنە وتىرىپ بىلاي دەيدى: «بۇل سيۋجەتتەردە قارامان ديۋ ء(داۋ) دەلىنگەن. ول حوما شارابىن ءىشىپ، سيىر سويعان. سيندباد كوپىرىنەن ءوتىپ، وت ءتاڭىرىسى زاراتۋشترانى ولتىرگەن. ءسويتىپ جالعانشىلار ەلىنە قوسىلعان. ونىسى ماتريارحات كۋلتى بولماق. قازان، باداشت ءزاردۋشت ءدىنىن تۇتىنعان. تولستوۆ قاراپان-كارامان، سارمان-شامان سوزدەرى تۇبىرلەس. كاپۋر-كارپ-قيمار – بابىل ءتاڭىرىسى، ولار بەس رۋعا ءبولىنىپ، جىلانعا تابىنعان. وسىدان كەرم-كەرەمەت، قۇرت، سەرپ (جىلان) ءسوزى شىققان دەيدى. تولستوۆ ءزاردۋشتى ولتىرگەن – تۇر – براتارۆاحش تۇرىك تەكتەس ەل، تۇران اتى سودان تۋعان، باحش-سياۋش اتىندا بار. باحش – وكس ء(امۋ) اتىمەن ۇقساس، كاراپاندار جىلانعا تابىنعان، بۇل سىر بويىندا تۋعان، زورواسترا اڭىزىنىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك دەپتى... سترابون قاراپانداردى كابي-يداي-داكتيل (بەس ساۋساق) ەلى، ولار جىلانعا تابىنعان دەيدى. كىشى ازيا يكوندارىندا جىلان سۋرەتى كوپ كەزدەسكەن. مۇنداعى داكتيل-يداي دەپ وتىرعانى ەرتەدەگى ادايلار» [7. 141–142].
بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى سارالاي كەلىپ زورواستريزم ءدىنى قانات جايعانعا دەيىن كوپتەگەن حالىقتاردىڭ جىلان كۋلتىنە تابىنعاندىعىن كورەمىز. جىلان، ايداھار بەينەلەرى ماتريارحات كەزەڭىنىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس. كەزىندە جىلانعا تابىنۋشى تايپالارعا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزگەن پاتشالاردىڭ ءبىرى داري. ول تۋراسىندا ر.گيرشمان بىلاي دەپ جازادى: «گلاگول – ۋاud, ۋپوترەبلەننىي كسەركسوم دليا وپيسانيا ۆوسستانيا ۆ يمپەري، ەتو توت جە سامىي گلاگول، س پوموششيۋ كوتوروگو داري ۆىراجاەت مىسل و نەۋۆەرەننوستي ۆ بەزوپاسنوستي تسارستۆا ۆو ۆرەميا ەگو پريحودا ك ۆلاستي ۆ سۆوەي ناكشيرۋستەمسكوي نادپيسي (DNA). ەتا نادپيس، كاجەتسيا، پوسلۋجيلا مودەليۋ دليا كسەركسا پري ناپيساني ەگو نادپيسي و دەۆاح، ا ۆوسستانيا، ۆسپيحنۋۆشيە ۆ مومەنت ەگو ۆستۋپلەنيا نا پرەستول انالوگيچنى تەم، كوتورىە سوترياسالي يمپەريۋ احەمەنيدوۆ پوسلە سمەرتا كامبيزا. تاك جە، كاك ي وتەتس، كسەركس ۆوسستانوۆيل پوريادوك نا «ەتوت زەملە». ەتا چاست چەتۆەرتوگو پاراگرافا وتنوسيتسيا، ۆەروياتنەە ۆسەگو، ك سوبىتيام، پرويسحوديۆشيم ۆ ەگيپتە ي ۆاۆيلوني.
ۆتورايا چاست چەتۆەرتوگو پاراگرافا نادپيسي و دەۆاح زاتراگيۆاەت پروبلەمۋ سوۆەرشەننو درۋگوگو پوريادكا. كسەروكس گوۆوريت: «ي سرەدي ەتيح ستران بىلو تاكايا، گدە پرەجدە پوكلونياليس دەۆام. ي پو ۆولە احۋرامازدى يا رازرۋشيل سۆياتيليششا دەۆوۆ ي پريكازال: دەۆام نە پوكلونياتسيا! تام، گدە پرەجدە پوكلونياليس دەۆام، يا بۋدۋ پوكلونياتسيا احۋرا مازدە» [8. 7].
زورواستريزم ءدىنى وزىنە دەيىنگى ميفتىك نانىمداردى جويىپ جىبەرۋگە تىرىستى. دەگەنمەن كەيبىر كۋلتتار زورواستريزمگە دە اسەر ەتتى، ءسويتىپ كەيبىر ءدىني ياشتتاردا ورنىعىپ قالدى. اسىرەسە، بۇرىنعى جاراتۋشى قۇدايلارعا قارسى  كۇرەسۋشى كۇشتەردى قۇداي  دەڭگەيىنە شەيىن  كوتەرەدى. ال «اجى»، «ءداۋ» سەكىلدى قۇدايلار ەندىگى جەردە زۇلىم، قاسكوي كۇشتەرگە اينالادى. ول تۋراسىندا اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد مىناداي پىكىر ايتادى: «كاك دليا بۋدديستا چەلوۆەك، دوستيگشي سۆياتوستي، ستويت ۆىشە بوگوۆ ينديسكوگو پانتەونا، تاك ۆ اۆەستە  سلوۆو  daēva  (نوۆوپەرس. دڍو  ),  تورجەستۆەننوە  س سانسكريتسكيم devah, وبوزناچايۋششيم بوگوۆ، سلۋجيت تولكو دليا وبوزناچەنيا زلىح دۋحوۆ. سرەدي سۆەتلىح بوجەستۆ ورمۋزد، سوزداتەل نەبا ي زەملي، ياۆلياەتسيا تولكو پەرۆىم يز سەمي «سۆياتىح بەسسمەرتنىح» (amesha spenta), حوتيا پوسلەدنيە ۆ درەۆنەيشيح گيمناح ياۆليايۋتسيا سكورەە وليتسەتۆورەنيەم وتدەلنىح اتريبۋتوۆ بوگا، چەم ساموستوياتەلنىمي بوجەستۆامي; سيۋدا پرينادلەجيت ي اشا، پونياتيە، سووتۆەتستۆۋيۋششەە سانسكريت rifa  ي ياۆليايۋششەەسيا وليتسەتۆورەنيەم توگو ميروۆوگو پوريادكا، ۋكرەپلەنيە ي كرومە توگو، ۋچەنيە زوراتۋسترى نە ۋنيچتوجيلو كۋلتا نەكوتورىح درەۆنەيرانسكيح بوجەستۆ، كاك ميترى، بوگا سولنتسە، ي تيشتري، بوگا دوجديا، ۆەدۋششەگو بوربۋ س دەمونوم زاسۋحي» [9. 41].
كوپتەگەن ەۆرازيا كونتينەنتىندەگى حالىقتاردىڭ ميفىندە ايداھار مەن جىلان جاعىمسىز كەيىپكەر رەتىندە كورىنسە، تۇركى، مونعول جانە قىتاي ميفتەرىندە كەرىسىنشە، جاقسى جاعىنان كورىنىس تابادى. مىسالى، قىتاي ميفولوگياسىندا ايداھاردىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن. ونىڭ الەمدى جاراتۋشى قۇداي دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەندىگى بەلگىلى. حاكاس، تۋۆا حالىقتارى دا جىلاندى كيەلى اڭ رەتىندە قورعاشتايدى. ۆ.يا.بۋتاناەۆ حاكاستاردا ساقتالعان مىناداي ميفتىك اڭگىمەنى بايان ەتەدى: «ۆ حاكاسسكوي ميفولوگي سرەدي پرەسمىكايۋششيحسيا وسوبوە ۆنيمانيە زاسلۋجيلي زمەي (چىلان).  پو وتنوشەنيۋ ك نيم پريمەنيامي ينوسكازانيا: «ۋزۋن حۋرت» – دليننىي چەرۆ، «سويلااس» – يزۆيۆايۋششيسيا ي در. حانگورتسى وستەرەگايۋتسيا زمەي. سوگلاسنو لەگەندام، كوگدا-تو منوگوچيسلەننىي حاكاسسكي سەوك «اارا» بىل يسترەبلەن زمەيامي زا ۆراجدەبنوە وتنوشەنيە ك پرەسمىكايۋششيمسيا. سۋمەل سپاستيس تولكو ودين بلاگورودنىي پرەدستاۆيتەل ەتوگو رودا، كوتورىي پو سوۆەتۋ تساريا زمەي وبتيانۋل سۆويۋ يۋرتۋ پەسترىم اركانوم. س تەح پور دليا زاششيتى وت زمەي حاكاسى ۆوكرۋگ يۋرتى ناتياگيۆالي پەسترىي ارحان يز بەلوي ي چەرنوي شەرستي [10. 71].

<!--pagebreak-->

جىلانداردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراعان «اارا» تايپاسى دا كەزىندە جىلانعا تابىنعان كورشىلەس تايپالاردىڭ شابۋىلىنان كەيىن جىلان كۋلتىن قابىلداعاندىعىن كورسەتەدى. جالپى كوشپەلى تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك كيىز ءۇيدىڭ سىرتىن الا ارقانمەن بۋادى. ەتيمولوگيالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا دا «اارا» مەن «ازا»، «اجا» سوزدەرىندە جاقىندىق بار ەكەندىگى  كوزگە تۇسەدى. تۋۆا جۇرتىنىڭ شامان باقسىلارى وزدەرىن «ازا» اتتى كيەلى رۋحتان تارايتىندىعى تۋرالى اڭىز تاراتادى. ازانى كوزىمەن كورگەن باقسىلار ەرەكشە قاسيەتكە يە بولادى دەپ سەنگەن. ول تۋراسىندا بىلاي دەيدى: «چىرىك چەر كىرىندا ازا بار بولباين كانچاار. حامنارنىڭ بير كونچۋگ العانىر چۋۆەزي ازا بولگاي. ازانى مەن كوور كيجي مەن. ازا كيجي بولگانگا كوزۋلبەس. ازا مەەڭ كاراامگا كيجي دۋرزۋلۋگ بووپ كوستۇر چۇۆە. ازانىڭ كول چورۋر چەرلەري-كىيىگ چەرلەر، ورۋك بەلديري، ەرگي چەۆەگلەر چانى، كىزىل ەلدەر باارى، ارت كىرى، كەجيگ اكسى بولگاش ەرگي حوناش بولگۋلاار» [11. 162]. اۋدارماسى: «جارىق جەر بەتىندە ازا ازەلدەن بار. ازانىڭ اتىن تۋۆالىق باقسىلار  اسا  ءبىر  سۇيىسپەنشىلىكپەن  ماداقتايدى. مەن  ءوزىم  ازانى   كورەمىن. الايدا، ول كەز كەلگەن ادامنىڭ كوزىنە كورىنبەيدى. مەنىڭ الدىمدا ول وعاش ادامنىڭ كەيپىندە كورىنەدى. ازانىڭ سۇيىكتى ورىندارى – بوكتەر، جولدىڭ تورابى،   ەسكى   مولالى   جەرلەر،   قىزىل  جارلار،   اسۋلار،  وتكەل  مەن  ەسكى قونالقالار».
دەمەك تۇركى تايپالارى ىشىندە «ازا» اتتى كيەلى كۇشتىڭ ءومىر سۇرگەندىگىن كورەمىز. «ايداھار» تۇركى حالىقتارىندا دا بولعاندىعى تۋراسىندا زەرتتەۋشى س.قوندىبايۇلى بىلاي دەيدى: «ايداھار (اجداھا) ءسوزىنىڭ دەي-تۇركىلىك ەتيمولوگياسى: مۇنداعى «اجي» ءسوزى «جىلان» «جىلان-بابا، اجە» دەگەندى بىلدىرسە، «داھ» ءسوزى (tang پرافورماسىنان وربىگەن) «باستاپقى تىرشىلىك كوزى، تىرشىلىك يەسى، ءتىرى پەندە» نەمەسە «تىرشىلىك، ءومىر بەرۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني ايداھار – «بارلىق جاندى جاراتۋشى، تۋدىرۋشى بابا، اجە، «جىلان-بابا» دەگەندى بىلدىرەتىن ءسوز. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا، دەي-تۇركىلىك «ايداھار» (اجداھا، اجي-داھ، اجي-دان) – تىرشىلىكتى جاراتۋشى، تاڭىريەلەر مەن ادامداردىڭ، جالپى ءتىرى ماقلۇقتاردىڭ ارعى، تۇپكى باباسى، «ۇلى انا» كاتەگورياسىنا كىرەتىن ميفتىك تۇرپات» [12. 312].
قازاق حالقىندا «ءاي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا جوق» دەگەن ماتەل ساقتالعان. بۇل ارينە، يسلام ءدىنىن قابىلداعان سوڭ دۇنيەگە كەلگەندىگى انىق. دەگەنمەن «ءاي دەيتىن اجا» ءسوزى يسلامعا دەيىن باقسىلاردىڭ كيەلى رۋحىنا سەنىپ كەلگەن كوشپەلى جۇرتتىڭ تابيعات تىلسىمىنان قورقىپ، باقسىلاردىڭ حالىقتى اپاتتان، اۋرۋدان، جاماندىق ت.ب. ىرىم-سىرىمنان تيىپ، كۇشتەپ ۇستاپ كەلگەنىنىڭ جاڭعىرىعى ىسپەتتى، ال يسلام ءدىنىن قازاق جەرىنە تاراتۋشىلاردىڭ قوجالار دەپ اتالعاندىعى بەلگىلى. ەندەشە يسلام ءدىنىن قابىلداعان سوڭ بۇرىنعى باقسىلاردىڭ سيىنىپ كەلگەن ءپىرىنىڭ ءبىرى – ازا ۇمىت قالعان. وعان بىرنەشە سەبەپ بار. ول كەزدەگى باقسىلاردىڭ تۇسىنىگىندە انالىق كۋلتىنە تابىنۋ باسىم ەدى. يسلام ءدىنىن قابىلداۋمەن قاتار ەل ىشىندە بەدەلى زور، ءارى باقسى، ءارى ەلدىڭ باسشىسى قورقىت شامانداردىڭ ىشىندە العاش بولىپ يسلام كۇندىلىقتارىن قابىلدايدى. بۇل وقيعا كوشپەلى تۇركىلەردىڭ ساناسىنداعى حاوستى جاڭعىرتۋدا جەتەكشى كۇشكە اينالادى. يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارى نەگىزىنەن پاتريارحاتتىق دەڭگەيدە بولعاندىقتان، بۇرىننان باقسىلارعا قۇدايداي سىيىنىپ كەلگەن كوشپەلىلەر ءۇشىن ەندىگى جەردە قورقىت باقسىلاردىڭ اتالىق كۋلتىنە، تابىناتىن پىرىنە اينالادى. بۇل پروتسەسس اسىرەسە، التىن وردا تۇسىندا ورنىعىپ، اتا-بابانىڭ بۇرىنعى جولىمەن كەلە جاتقان كوككە تابىناتىن، توتەمدىك كيەدە جۇرگەن باقسىلار قىرعىنعا ۇشىرادى. العاشىندا زورواستريزم ءدىنىنىڭ قارسىلىعىنا دۋشار بولعان ايداھار، يسلام ءدىنى كەلگەن سوڭ ءبىرجولا كۇيرەپ، تەك ارحايكالىق ەپوستار مەن ەرتەگىلەردە عانا ساقتالىپ قالدى.

ادەبيەتتەر

1.    ىبىراەۆ ش. ەپوس الەمى. قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ پوەتيكاسى. –الماتى، «عىلىم»، 1993. –296 ب.
2.    سەميۋەل ن. كرامەر. يستوريا ناچيناەتسيا ۆ شۋمەرە. موسكۆا: ناۋكا، 1965. –256 ستر.
3.    ميفولوگيچەسكمي سلوۆار /گل. رەد. ە.م.مەلەتينسكي/. موسكۆا: سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا، 1991. –736 ستر.
4.    تيپولوگيا نارودنوگو ەپوسا. موسكۆا: ناۋكا، 1975. 328 ستر.
5.    ماحۆاش ۆاحەد دۋست. ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسىنداعى» ميفولوگيالىق كەيىپكەرلەر. تەگەران: سوروۋش پرەسس، 2000. 500 بەت.
6.    مارعۇلان ءا. ەجەلگى جىر، اڭىزدار. عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى: جازۋشى، 1985. –468 ب.                                                                   
7.    قوڭىراتباەۆ ءا. قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا. الماتى: عىلىم، 1987. 368 ب.
8.    يسسلەدوۆانيا يستوچنيكوۆ پو يستوري دويسلامسكوي تسەنترالنوي ازي /پود رەداكتسيەي دج.حارماتتى/ الماتى: «عىلىم» 1997.
9.    بارتولد ۆ.ۆ. رابوتى پو يستوريچەسكوي گەوگرافي ي يستوري يرانا. /ۆ.ۆ.بارتولد. پودگوتوۆكە ك يزد. ە.ۆ.ۆەيمال، ۆ.ا.ليۆشيتس – پەرەپەچ.  يزد. 1971 گ. موسكۆا: ۆوست. ليت.، 2003. –661 ستر.
10.    بۋتاناەۆ ۆ.يا. بۋرحانيزم تيۋركوۆ سايانو-التايا. اباكان: يزداتەلستۆو حاكاسسكوگو گوس.ۋنيۆ-تا يم. ن.ف.كاتانوۆا، 2003. –260 ستر.
11.    مونگۋش كەنين-لوپسان. ميفى تۋۆينسكيح شامانوۆ – تىۆا حامنارنىڭ تورۋلگالارى. ناۋچنو-پوپۋليارنوە يزدانيە. كىزىل: «نوۆوستي تۋۆى»، 2002. 544 ستر.
12.    قوندىباي سەرىكبول. ارعىقازاق ميفولوگياسى. 3-كىتاپ. الماتى، «دايك-پرەسس»، 2004.

«تۇركولوگيا» جۋرنالى، № 1-2, 2008 جىل

باقىت ابجەت