ادام-عازيزدى سەركە شىعارعان قۇدىرەتتى كۇشتىڭ اتى – سەنىم. قاي نارسەگە بولسىن شەكسىز سەنۋ مەن سەنبەۋ ەشكىمنىڭ ەرىك-ەنشىسىندە ەمەس، تەك جۇرەك-پاتشانىڭ قۇزىرەتىندە. ءبىز بىلەتىن ءبىر اقيقات، وزىڭنەن گورى وزگەگە كوبىرەك سەنگەن كۇنى شەكتەلەسىڭ!

​بۇعان دەيىن كۇماننىڭ جەتەگىندە ۇزاق جۇرگەن ادام-پەندە الدىنداعى اسقار اسۋلاردىڭ شەشىمى سەنىم دەگەن جالعىز قازىققا بايلانعان كۇنى باقسىنىڭ باعى جانعان. سودان سوڭعى زاماندا سەنىم بار جەردە ەرتەڭگى كۇننەن ءۇمىت بارىن، ول جوق جەردە بولاشاق دەگەننىڭ ءوزى بۋالدىر بۇلتقا ورانعان ساعىم ەكەنىن ۇعىندىرعان دەگدار تۇلعا – باقسى ابىرويىنىڭ ولشەمى دە شەكسىز. تابيعات-انانىڭ تىلسىم تامسىلدەرىن تۇستەپ تاني الماعان ادام-پەندە قاراقان باسىنداعى شيەلەنىس ءتۇيىننىڭ شەشىلۋىنە ءزارۋ بولعاندىقتان، شيىرشىق اتقان شاقتا شەشىمى تابىلماي، تالاي تاعدىر قۇردىمنىڭ تۇبىنە كەتكەن.
​كونە داۋىرلەردىڭ كوشىنە جەتەكشىلىك جاساپ، «ءتىرى ارۋاق»، «ءتاڭىر تەكتى تۇلعا» اتانعان باقسىنىڭ بەينەسىن عالىمدار شاماندىق ءدىن وكىلى رەتىندە قاراستىرىپ كەلەدى. راسىندا دا، ول ادامدار الەمى مەن ارۋاقتار دۇنيەسىنىڭ اراسىنداعى دانەكەر، ادامزات بالاسىنىڭ باسىنداعى بارشا ماسەلەلەردى شەشۋشى، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسىندا قوعامدىق، الەۋمەتتىك وي-پىكىرلەردى رەتتەۋشى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعات-انا سىرلارىنىڭ الدىندا ءوزىن دارمەنسىز، ءالسىز سەزىنگەن ادام-پەندەنىڭ باسىنداعى بارشا شىتىرمان ماسەلەنىڭ ءبىتىمشىسى وسى باقسىلار بولعان.

ال باقسى-ەمشىنىڭ بالگەرلىك قۋاتى ايتارلىقتاي-اق جازىلىپ كەلەدى. ءتۇسى مەن تەگىنىڭ بوتەندىگىنە قاراماستان، باقسى ءتارىزدى تۇلعانىڭ الەمدەگى ەتنوستاردىڭ ءبىرازىندا كەزدەسۋىنىڭ ءوزى قوعامدىق دامۋ مەن داعدارىستىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىلارىنان باقسى مەن ادام-پەندە بالاسى قول ۇستاسقانداي، قاتار وتكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى. بىراق سول دەرەكتەردىڭ ءبارى كاسىبي حالىق ەمشىلىگىنىڭ نەگىزىن سالۋشى باقسى تۇلعاسى تۋرالى تولىق شەشىمدەر مەن قورىتىندى جاسادى دەۋگە بولا ما؟

باقسى تۇلعاسىن تەرەڭ زەرتتەگەن عالىم ۆ. ن. باسيلوۆ باقسىلىقتىڭ پالەوليت داۋىرىندە پايدا بولعانىن ايتادى. ال وكلادنيكوۆ، فورموزوۆ، زاپوروجسكي، مارعۇلان، اقىشەۆ سياقتى عۇلامالار تاراپىنان باقسىلىق نەوليت ءداۋىرىنىڭ اياعىندا پايدا بولدى دەگەن وي العا تارتىلدى. ولار وزدەرىنىڭ ءسوز دەرەكتەرىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان زاتتىق ايعاقتارمەن دالەلدەۋ ارقىلى ءبىتىم ايتتى.

باقسىلىق زىكىر كەزىندە كيەتىن عۇرىپتىق كيىم ۇلگىلەرىنە بايلانىستى بۇل ءۇردىس «انا ەركى» (ماتريارحات) داۋىرىندە، ايەلدەر اراسىندا بولعان قۇبىلىس رەتىندە دە قاراستىرىلدى. باقسىلاردى پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىققان ادامدار دەگەن دەرەكتى العا تارتۋشىلار دا بولدى. شىن مانىندە، بۇل دەرەكتەردىڭ قايسىسى قانشالىقتى دەڭگەيدە اقيقات اۋىلىنا ماڭايلايتىنىن ازىرگە اشىپ ايتقان ەشكىم جوق. ەندەشە، باقسىلىقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ عىلىمي ورتادا قالىپ العان باستى سەبەپتەرىنىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالايىق.
پالەوليت ءداۋىرىنىڭ ادامدارى وزدەرىن تابيعات-انامەن تۇتاس اعزا رەتىندە قابىلداعان. ءداۋىر وتكەن سايىن ادامدار وزدەرىن تابيعاتقا قارسى تۇرا الاتىن ەرەكشە جاراتىلىس يەسى رەتىندە سەزىنە باستاعاندىقتان، نەوليت ءداۋىرىنىڭ تۇسىندا جاعداي ايتارلىقتاي وزگەرگەن ەدى. وسى كەزدە رۋلىق قوعامدار پايدا بولىپ، ءار رۋدىڭ سالت-راسىمدەرى ورتاقتاسا باستادى. ەندى سول قوعامعا وسى بەيرەتتىلىكتى رەتتەيتىن تۇلعا كەرەك بولدى. بۇل قىزمەتتى رۋحتار مەن رۋح يەلەرى اراسىنداعى دانەكەرشى-ابىزدار اتقاردى.

دۇنيەنى رۋح پەن ماتەريادان تۇرادى دەپ تانيتىن دۋالدىق ءبولىنىس كەزىندە ولىلەر الەمى مەن تىرىلەر اراسىنداعى ءۇشىنشى الەم – رۋحتار الەمىن بىرىكتىرەتىن الەۋمەتتىك دەلدالدار – مەدياتورلار كەرەك بولدى. ناق وسى كەزدە باقسىنىڭ تۇلعاسى پايدا بولىپ، ولار بارلىق ىرىمي راسىمدەردى ءوز قولىنا الدى دا، وزدەرىنە دەيىنگى ابىزدار تۇلعاسىن تولىق ىعىستىردى.

باقسىلىقتىڭ باسقا عۇرىپتاردان ەرەكشەلىگى – ادام مەن رۋحتار اراسىنداعى ەرەكشە دەلدالدىققا شەكسىز سەنىمدە بولدى. ولاردىڭ ويىنشا، باقسىلاردى سول بەلگىلى رۋحتاردىڭ ءوزى تاڭداپ-تاربيەلەمەك. بۇل كەزدەگى باقسى-دەلدالداردىڭ مىندەتى – رۋحتارعا قىزمەت ەتۋ، سول ارقىلى ادامدارعا كومەكتەسۋ ەدى. بۇرىن باقسىلاردىڭ مىندەتىنە ولگەندەردىڭ جانىن باقيعا شىعارىپ سالۋ دا كىرەتىن. ەجەلگى باقسىلار بولجام جاساۋ، باقىتسىزدىقتان ساقتاندىرۋ، جوقتى ىزدەۋ، اۋرۋدىڭ سەبەبىن انىقتاۋ، ناۋقاستاردى ەمدەۋ كەزىندە رۋحتاردىڭ كومەكتەسەتىنىنە بەك سەندى. كەيبىر دەرەكتەر ولاردىڭ سيقىرلى «جاد تاس» ارقىلى تابيعاتقا دا تىكەلەي اسەر ەتىپ، قار، جاڭبىر جاۋدىرا الاتىنىن دالەلدەيدى. كۇنى كەشەگە دەيىن ءومىر سۇرگەن كوپتەگەن باقسىلار 41 قۇمالاق سالىپ، سيقىرلى كۇشتىڭ – ماگيانىڭ سىرىن ءبىلدى.
اقىندار مەن جىراۋلار باقسىدان تەك ءسوز سيقىرى مەن كيەسىن عانا قابىلدادى. باقسىلىق زىكىر كەزىندە پايدالانىلعان داڭعىرا، قوبىز سياقتى العاشقى مۋزىكا اسپاپتارىن دا جاساۋشى باقسىلار ەدى. بۇل – ۇلى باقسىنىڭ ءار ءتۇرلى تاريحي دەرەكتەر تاڭبالاعان كوپ قىرلى تۇتاس تۇلعاسىنىڭ جالپى بەينەسى. ەندەشە، وسى باقسىلىق قاسيەتتىڭ ءبىر تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان كەيبىر جاندار، اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭداعى كاسىبي حالىق ەمشىلەرىنىڭ بويىندا الگىندەي ەرەك كۇش پەن قاسيەتتەن نە قالدى؟

باقسىلىقتاعى باستى قاسيەتتىڭ ءبىرى – رۋحتار. ولاردى ادامنىڭ ولگەن سوڭ دا ءومىر سۇرەتىن ءوز رۋحى جانە بۇرىنعى وتكەن اتا-باباسىنىڭ رۋحى دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى. ەرتەدە تۇركى جۇرتىندا رۋحتاردى ءبىر سوزبەن «جىن» دەپ اتاعان جانە ول جىنداردى كيەلى جانە كەسىرلى دەپ قاق جارىپ قاراعان. كەيىننەن «جىن» ءسوزىن «ارۋاح»، ياعني «رۋح» ءسوزى الماستىرعانى بايقالادى. كەيبىر عالىمدار تاراپىنان رۋح-جىن قونعان ادامدى «جىندانعان» دەپ ساناۋى دا سودان بولسا كەرەك. بىراق وسىلاردىڭ ءبارى ءوزىن اقتاعان ناقتى تاريحي دەرەكتەر كوزى بولا الا ما؟ ءبىز عىلىمي پايىم ارقىلى قولعا تۇسكەن دەرەككوزدەر نەگىزىندە بايىرعى باقسىلاردىڭ مىناداي بىرنەشە جيىنتىق بەينەدەگى سۇلباسىن كورە الامىز.

بىرىنشىدەن، تۇركى الەمىندە بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان باسقارۋشىنىڭ تاڭىرلىك تەگىنىڭ بەلگىلەنۋى. مۇنداي قاسيەتكە كەيىن «اسپان قالاۋلىسى» اتانعان باقسى دا لايىق دەپ تابىلدى. بيلەۋشى دە، باقسى دا ميفتىك تاريحتا ولاردىڭ ىلكى اتا-بابالارى باستى تۇلعا بولعاندىقتان، وزدەرىنە سول ەرەكشە بيلىكتى مەنشىكتەدى، ءسوز سيقىرىن مەڭگەردى. ال ءسوز سيقىرى باقسىلىقتا ۇلكەن ورىنعا يە. ءسوز – ەم جاساۋدىڭ دا باستى قۇرالى دەپ سانالدى.

ەكىنشىدەن، ءداستۇرلى قوعامدا اقساقالدار دا ۇلكەن الەۋمەتتىك رولگە يە ەدى. ويتكەنى، جاسى ۇلكەن ادامدار ارۋاقتار الەمىنە جاقىن دەپ ەسەپتەلدى. ادام جاسىنىڭ ۇلعايۋى ولاردى رۋحتار مەن اتا-بابا الەمىنە ءبىر تابان جاقىنداتتى، ياعني اقساقال-ابىز بەينەسى مەن باقسى بەينەسى قاتار قاراستىرىلدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاي حالىقتا بولسىن، جاسى ۇلعايعان باقسى كەمەل باقسى رەتىندە سانالاتىنى سوندىقتان.

ۇشىنشىدەن، باقسىلىققا جاقىن تۇرعان بەينەلەردىڭ ءبىرى – اقىندار. ولار باسىندا بەتاشار، اس، توي سياقتى راسىمدەردى اتقارۋشى رەتىندە پايدا بولىپ، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن اشتى. بۇل – اتا-بابا عۇرپىنان الدەقايدا بۇرىن پايدا بولعان سالت. اقىن مەن باقسىنىڭ عۇرىپتىق دەلدال رەتىندەگى ورتاقتىعى ءسىبىر حالىقتارىندا باقسىلاردىڭ ەپيكالىق شىعارمالاردىڭ ورىنداۋشىسى ءارى ساقتاۋشىسى بولعانىنان دا بىلىنەدى. بۇرىنعىنىڭ ادامدارى ءسوز بەن سازدىڭ كيەسىنە كامىل سەنگەندىكتەن، جىراۋدىڭ جىرى مەن باقسىنىڭ زىكىرى كەشكە، شوق جارىعى سونگەندە باستالاتىنىن تەك سىرتقى ۇقساستىقتار دەپ قاراۋعا بولمايدى.

ەم جاساۋ كەزىندە باقسىنى ەرەكشە احۋالعا تۇسىرەتىن قۇرال – باقسىلىق مۋزىكا. اسكەري جورىقتار بارىسىندا دا باقسى قولىنا سىبىزعى مەن قوبىز الىپ، قوسىن جاۋىنگەرلەرىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جىر ايتقان، كۇي تارتقان. قوبىز ءوزىنىڭ ىلكى تەگىن ساداق ادىرناسىنان الاتىندىقتان، ول اسكەري رۋحپەن تىكەلەي بايلانىستى اسپاپ رەتىندە سانالادى.

قازاق اڭىزدارى بويىنشا، بۇل اسپاپتى العاش جاساۋشى – قورقىت. ايتسە دە، تۇركولوگ ح. گ. كوروگلى قورقىتتىڭ «تاريحي نەگىزى جوق» دەگەندى ايتسا، فولكلورتانۋشى س. ا. قاسقاباسوۆ قورقىتتىڭ تۇلعاسىن جيىنتىق بەينە دەپ ەسەپتەيدى. ال ءا. ح. مارعۇلان قورقىتتىڭ مۇراگەرلەرىن قويلىباي باستاعان ەجەلگى باقسى-جىراۋلار، كەتبۇعا سياقتى قوبىزدا كۇي شالۋشىلار، سىپىرا ءداستۇرىنىڭ ىزىندەگى جىراۋ-ابىزدار، جاناققا جالعاسقان قوبىز ۇستاعان اقىندار دەپ ءتورت توپقا بولەدى. ارينە، بۇل جىكتەۋدىڭ وتە شارتتى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

بۇدان بەلگىلى بولىپ وتىرعانى، قورقىتتىڭ ءداستۇرىن جالعاپ، تۇتىنۋشىلار باقسىلىق پەن كاسىبي مۋزىكانىڭ اراسىندا تۇرعان تۇلعالار ەكەنى جانە باقسىلىقتىڭ قازاققا عانا ءتان ءبىر ەرەكشەلىگى وسى. بۇرىنعى قازاق جىرشى، جىراۋلارىنىڭ جىر تولعاعاندا وزدەرىن قوبىزبەن سۇيەمەلدەيتىنى باقسى بولمىسىنان قالعان سوڭعى نىشان-رۋديمەنت.

باقسى قوبىزىنىڭ قۇرىلىمى دا ارنايى ءسوز ەتىلۋگە ءتيىس كۇردەلى ماسەلە. ءا. مارعۇلان، ب. سارىباەۆ، س. امانوۆالار قوبىزدىڭ سىرتقى ءپىشىنى قۇس پەرىشتەسى اققۋدى بەينەلەيتىنىن ايتسا، ۆ. ن. باسيلوۆ قوبىزدى ءمىنىس كولىگىنە ۇقساتادى جانە ونى تۇيە مالى دەپ دالەلدەيدى. ءسويتىپ، وعان قوبىزدىڭ شاناعىنا تۇيە مويناعىنىڭ تاعىلۋىن كۋالىككە تارتادى. راس، قازاق باقسىلارىنىڭ قولىنداعى داڭعىرا تۋرالى اندرەەۆ، سپاسسكي، برونەۆسكي، ترونوۆ، حودىرەۆ سياقتى ورىس عالىمدارىنىڭ ءبىرشاما جازىپ، تەر توككەندەرىنە قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قوبىز بەن داڭعىرا اسپابىنىڭ ورتاقتىعىنا جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلماي كەلەدى. ءبىر بەلگىلى اقيقات، قوبىز ءوزىنىڭ باستاپقى كەيىپ-قالىبىن داڭعىرادان الۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنى جانە بۇل ءپىشىن ۇقساستىعىن ىلكى سانادا ادام ءتانىنىڭ (اناتوميا) كوشىرمەسى ەسەبىندە پايدا بولدى دەۋگە نەگىز جەتەرلىك.

ءسىبىر حالىقتارىندا باقسى ولگەن سوڭ ونىڭ داڭعىراسى مەن كيىمىن ورمانعا اپارىپ، قايىڭ اعاشىنىڭ باسىنا ءىلىپ قوياتىن ءراسىم بولعان. بۇگىندە ۇمىتىلا باستاعانىمەن، قازاق حالقىندا ولگەن ادامنىڭ دومبىراسى مەن قوبىزىن تەرىس قاراتىپ ىلەتىن سالت كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ال ءبىزدىڭ جۇرتتا باقسىنىڭ مولاسىن باسقا مولادان بولەكتەگەنى ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى. «مولاسىنداي باقسىنىڭ / جالعىز قالدىم – تاپ شىنىم!» دەپ، بۇل ويىمىزدى اباي دا راستايدى. وسىنداي جايتتاردى زەردەلەي كەلە، بۇلعار عالىمى دونچەۆ قياقتى اسپاپتار ەۋروپاعا تۇرىك-بۇلعارلاردان كەلگەن دەگەن بولجام جاسادى. وعان ءبىر دالەل، اتالمىش اسپاپتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ۋكراين تىلىندە «كوبزا»، نەمىستە «كوبا»، تۇرىكتە «كوپۋس»، ۆەنگرلەردە «كوپۋس»، پولياكتاردا «كوپا»، سەرب-حورۆاتتاردا «كوپۋس»، رۋمىنداردا «كوبزا» دەپ اتالاتىندىعى.

دەمەك، بۇگىنگى اسپاپتى مۋزىكا اۋەلدە باقسىلىق زىكىر – مەديتاتسيا ەسەبىندە پايدا بولعانى تۋرالى ويدىڭ ءتىنىن ءتىرىلتىپ، تەكتەۋگە نەگىزدەر جەتكىلىكتى. مۋزىكانىڭ ىلكى مىندەتى ءتۇرلى دۇعا، جاسىرىن كۇشتەر ارقىلى تابيعاتقا اسەر ەتەتىن سيقىر ەسەبىندە پايدا بولعانى دا دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن قاعيدا. باسىندا سىڭار ىشەكتى ساداقتى اسپاپقا اينالدىرىپ، دامىتقان دا باقسىلار ەدى. ويتكەنى، باقسى مۋزىكانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن تابيعات كۇشتەرىن وزىنە قاراتتى، ءوزىنىڭ كومەكشى رۋحتارىن دا مۋزىكا ۇنىمەن شاقىرا ءبىلدى. دەمەك، مۋزىكانىڭ كاسىبي حالىق ەمشىلىگىندە وسى كۇنگە دەيىن قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقانى دا سوندىقتان. ەمشى دە، ەمدەلۋشى ەرەكشە ترانس جاعدايىنا مۋزىكانىڭ كومەگىمەن عانا تۇسەدى.

قوبىز مۋزىكاسىن ىقىلاسقا دەيىن كاسىبي ەمەس، عۇرىپتىق مۋزىكا رەتىندە باعالايتىن بىرجاقتى كوزقاراس ۇلتتىق مۋزىكاتانۋشىلار اراسىندا قازىر دە بار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قوبىز مۋزىكاسىنىڭ كاسىبي، عۇرىپتىق جانە جوعارى ەستەتيكالىق قاسيەتى اۋەل باستان-اق بولىنبەس تۇتاستىقتا بولعان. مۇنداي قاسيەتتەردىڭ نەگىزىندە مۋزىكانىڭ ادامدى ەرەكشە جاعدايعا تۇسىرە الاتىن سيقىرعا بەرگىسىز تىلسىم كۇش جاتىر. كاماروۆ اتتى عالىم قازاق باقسىسىنىڭ بەدەۋ ايەلدىڭ ءىشىن جارىپ، سارىسۋ الىپ بەرگەنىن، الگىنىڭ سودان سوڭ ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى اۋلەتكە اينالعانىن جازادى. ەندەشە، ەۋروپا مەن ورىس عالىمدارىنىڭ باقسى جانە باقسىلىق تۋرالى ايتقان بولجامدارىن قازاق باقسىلارىنا سول قالپىندا قاپتاي سالۋعا اسىقپاعان ءجون. مىسالى، ۆ. ن. باسيلوۆ باقسى جاسايتىن كەرەمەتتەردى، «ءوز دەنەسىن ەركىن مەڭگەرۋى (پىشاق سالۋ، اتۋ، ۇرۋ), سەزىم مۇشەلەرىن رەتتەپ وتىرۋ (كەتپەن جالاۋ، جالاڭ اياق شوق كەشۋ), قولدىڭ ەپتىلىگى، گيپنوز جاساۋ» دەپ ءۇش توپقا بولەدى. وسى عاجايىپتاردىڭ شەت-شەپىرى باقسىلىق جولدى بەرىك تۇتىنعان قازىرگى كاسىبي حالىق ەمشىلىگىندە دە كەزدەسەدى. الايدا، سول دۇلەي كۇشتىڭ بۇگىنگىلەردىڭ بويىندا بىركەلكى ەمەستىگى وكىنىشتى، ارينە.

باقسىلىق قۋات – جويىلىپ كەتەتىن بەلگىسىز كۇشكە نەمەسە عايىپتان داريتىن تۋما قاسيەتكە تەلۋگە كەلمەيتىن تۇڭعيىق تىلسىم. باقسى وزىنە جۇگىنگەن ادام-پەندەنىڭ الدىمەن جۇرەگىنە ءۇمىت ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، سودان سوڭ ونىڭ ساناسىنا سەنىم ۇيالاتادى. قارا ورمانداي قاراۋىتىپ، تۇنەرە تەڭسەلگەن وردالى ويدان پايدا بولعان كوكىرەك قايعىسىن سەيىلتىپ، اقىلدى ساناعا قىزمەت ەتكىزە باستاعاندا عانا ءتان قوجالىعى ازاپتان ارىلىپ، ساۋىعىپ، كادىمگىدەي تازارا باستايدى. باقسى – رۋح، ءۇمىت، سەنىم سەكىلدى مىزعىمايتىن ۇشتاعان يەسى. ال ول جاساعان شيپانىڭ داۋاسى جاراتۋشى جالعىزدان.
انىعى سوعان عانا ايان!

بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى

Abai.kz