قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
- ءوز ساپتاسىڭ دا جالا جابا ما!... سويلە!
- بۇل ءتىپتى ۇلكەن جالا جاۋىپ تۇر!
- ءوزىن-ءوزى قوسا اشكەرەلەپ تۇرسا دا جالا ما! وزىنە-ءوزى قاس قىلا ما! وزىنە-ءوزى جالا جابا ما!
- شىن قورىققاندا وزىنە-ءوزى جالا جابۋ تۇگىل، ءوزىن-ءوزى باۋىزداپ تاستايتىندىعىن دا كورگەسىز عوي. وتقا سەكىرىپ ءتۇسىپ تە كەتەدى!... بۇل قورىققالى ءبىر ايدان اسىپ كەتتى. قانشالىق زورلانعانى شىرايىنان دا كورىنىپ تۇرماي ما! الدىمەن ءسايدانىڭ كۇرەسىنەن قايتقانداعى ءوز سوزىنەن قورىقتى. سونان سوڭ ءسىزدىڭ سالعان تەزىڭىزدەن قورىقتى. ول تەز نۇرالىنى ارتىنا قاراي ءيدى. قايقايىپ، بەلى ءۇزىلىپ كەتەردە اۋزىنا نە سالساڭىز سونى جەي بەرەدى. نە دەسەڭىز سونى دەي بەردى بۇل ۇجدانسىز! مويىنداپ تۇرعان ۇيىمى، بىزدە بولماعان! ءتىپتى، ءبىزدىڭ قۇرۋىمىز مۇمكىن ەمەس ۇيىم! ماسەلەن...
شۋ ەتە ءتۇستى اكتيۆتەر، ءبىر توبى ساحناعا لاپ قويىپ، مەنى قورشاي شۋلادى. توقباقتاي جۇدىرىقتار كوزىمە، يەگىمە، قۇلاعىما، مۇرنىما... ءتىپتى، قۇيرىعىما، بۇيىرىمە... بار جەرىمە تىرەلدى. ورىن تاۋىپ تىرەلە الماعان جۇدىرىقتار ىرشىپ-شورشىپ اسپاندا ءجۇر. قۋىس باستار ۇرانداتىپ-بورانداتىپ تۇر. ەزۋدەن شاشىلعان كوبىكتەرى قارشا بوراپ، بىزدەي قادالادى. جاۋىپ جاتقان ءتىل وقتارىنىڭ ىشىنەن ساسىعى از ءبىر عانا سۇراۋ ەستىدىم.
IV
- ءوز ساپتاسىڭ دا جالا جابا ما!... سويلە!
- بۇل ءتىپتى ۇلكەن جالا جاۋىپ تۇر!
- ءوزىن-ءوزى قوسا اشكەرەلەپ تۇرسا دا جالا ما! وزىنە-ءوزى قاس قىلا ما! وزىنە-ءوزى جالا جابا ما!
- شىن قورىققاندا وزىنە-ءوزى جالا جابۋ تۇگىل، ءوزىن-ءوزى باۋىزداپ تاستايتىندىعىن دا كورگەسىز عوي. وتقا سەكىرىپ ءتۇسىپ تە كەتەدى!... بۇل قورىققالى ءبىر ايدان اسىپ كەتتى. قانشالىق زورلانعانى شىرايىنان دا كورىنىپ تۇرماي ما! الدىمەن ءسايدانىڭ كۇرەسىنەن قايتقانداعى ءوز سوزىنەن قورىقتى. سونان سوڭ ءسىزدىڭ سالعان تەزىڭىزدەن قورىقتى. ول تەز نۇرالىنى ارتىنا قاراي ءيدى. قايقايىپ، بەلى ءۇزىلىپ كەتەردە اۋزىنا نە سالساڭىز سونى جەي بەرەدى. نە دەسەڭىز سونى دەي بەردى بۇل ۇجدانسىز! مويىنداپ تۇرعان ۇيىمى، بىزدە بولماعان! ءتىپتى، ءبىزدىڭ قۇرۋىمىز مۇمكىن ەمەس ۇيىم! ماسەلەن...
شۋ ەتە ءتۇستى اكتيۆتەر، ءبىر توبى ساحناعا لاپ قويىپ، مەنى قورشاي شۋلادى. توقباقتاي جۇدىرىقتار كوزىمە، يەگىمە، قۇلاعىما، مۇرنىما... ءتىپتى، قۇيرىعىما، بۇيىرىمە... بار جەرىمە تىرەلدى. ورىن تاۋىپ تىرەلە الماعان جۇدىرىقتار ىرشىپ-شورشىپ اسپاندا ءجۇر. قۋىس باستار ۇرانداتىپ-بورانداتىپ تۇر. ەزۋدەن شاشىلعان كوبىكتەرى قارشا بوراپ، بىزدەي قادالادى. جاۋىپ جاتقان ءتىل وقتارىنىڭ ىشىنەن ساسىعى از ءبىر عانا سۇراۋ ەستىدىم.
«تاعى دا پارتيا زورلاپ جالا جاپقىزىپ تۇر ما ساعان!»- دەيدى. وعان قايتارعان جاۋابىمدى تىڭداعان ەشكىم جوق. ابالاي بەردى، قامالاي بەردى. «شاقىر مىنا يتتەرىڭدى» دەگەندەي شىرايمەن جاۋباسارعا قادالا قاراپ تۇرىپ الدىم. ءيا، قايمىعىپ، ءيا، تيگىزىپ، قول جۇمساپ قاتەلەسپەيتىندىگىمدى بىلگەن سوڭ عانا شاقىردى جاۋباسار. ءوزى كەلىپ اراشالاعانسىدى دا، ولارىن ءبىر-ەكى قادام عانا شەگىندىردى.
- ەي قاراقشى، كوپشىلىكتىڭ سۇراۋىنا ءتۇزۋ جاۋاپ بەرەمىسىڭ، جوق پا؟- دەپ شاڭقىلدادى سونسوڭ ماعان. - بۇلاي باسىنىپ، ءبارىن جالاقورعا اينالدىرا بەرسەڭ، ەندى اراشاعا تۇسە المايمىن، قايتسە ءويتسىن! مويىنداماساڭ موينىڭ ۇزىلەتىندىگىن، مىنالاردىڭ تۇرىنەن قازىر ءوزىڭ دە كورىپ تۇرسىڭ!... مويىنداۋدان باسقا جولىڭ قالدى ما، ويلايمىسىڭ سونى!
- رۇقسات پا سويلەۋگە؟.. مەن ءبارىن دە ويلاپ تۇرمىن. وسىنداي كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمنىڭ جوقتىعىنا سىزدەردى تولىق سەندىرە الاتىن دالەلدەرىم دە داپ-دايىن. الدىمەن ۇلكەن اق، ۇلكەن ناحاقتى سالقىن سابىرمەن كومپارتيانىڭ وزىنشە تىڭداۋ ءجون شىعار. مۇنداي زور ماسەلەنى جۇدىرىق ەمەس، اقىل-وي انىقتايدى. ويلاپ كورەيىك، وسىنداي پروگراممانى قانداي لۇكشەك اقىماق تۇزبەك! مۇنداي ارەكەتكە قانشالىق تاۋەكەلشىل قۇتىرىق قوسىلماق! شىنجاڭدا قازىر ءبىر جارىم ميلليون عانا قازاق بار ەكەن. مەنىڭ ماقساتىما سونىڭ ءبارى قوسىلعاندا دا مىڭ ميلليون حانزۋ حالقى تۇگىل بەس ميلليون ۇيعىرعا ءتىسىم باتار ما؟ سيارما مەنىڭ كىشكەنتاي اسقازانى ما؟.. سول از قازاقتىڭ ءوزىنىڭ دە كوبى قالادا ەمەس دالادا ءار تاۋدىڭ قۋىسىندا جاتپاي ما. ۇرىمجىدەگى بەس وقىتۋشىسى مەن ون وقۋشىسى ۇلتشىل بولىپ باس كوتەرىپ نە بىتىرمەك، كىمدى قيراتپاق! بۇل حالدەگى مەندە سونداي پروگرامما بار دەۋدىڭ ءوزى ارىستانعا قارا تىشقان قاقپان قۇردى دەگەندىك قوي! ماركسيزم ساياساتى وسىعان دا سەنەمە! - زال دۋ كۇلدى. ساحنادا تۇرىپ العان اكتيۆتەر مازاققا قالعانداي بولعان سوڭ شۇباپ قايتا قايتتى. كۇلكىنى ەكى قولىممەن بىردەي باسىپ توقتاتىپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - ەكىنشى دالەلىم...
- توقتات قۇرعاق ءسوزدى! - جاۋباسار مەن ايعايكوك قاتار زەكىردى. - مىنا كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىڭا جاۋاپ بەر!
- ءدال سوعان جاۋاپ بەرىپ تۇرمىن، سول ۇيىمنىڭ جوقتىعىنا ەكىنشى دالەلىم: مەن، ءبولىنۋ يدەياسىندا كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم قۇردىم دەيىن، سونداعى ماقساتىم، سوتسياليستىك ءۇش مەملەكەتكە قاراستى «ءۇش وتاۋدىڭ باسىن قوسىپ»، قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋ ەكەن. وسى ارشىلعان شيدەي جالاڭاش قولىممەن كورشىلەس ءۇش زور مەملەكەتكە شاپقىنشىلىق جاساپ، ۇشەۋىندەگى ءۇش وتاۋدى تارتىپ الا الماقپىن با؟... ويلاسىپ كورىڭىزدەرشى، ءۇش ارىستان ورتاسىنداعى ءبىر تىشقان قانشالىق اقىماق بولسا دا مىنا الىپتاردىڭ بۇيرەكتەرىن سۋىرىپ-سۋىرىپ جەي سالامىن دەپ ۇمىتتەنە الار ما! مۇنداي ولەرمەن تاۋەكەلىم ءۇشىن كىم ىلەسپەك ماعان؟
تاعى دا دۋ ەتە تۇسكەن زالدى جاۋباساردىڭ ميكرافونداعى شاڭقىلى باسىپ تاستادى.
- توقتات كۇلكىنى!... ءولىم تاۋەكەلىنە باساتىن اقىماق بولماي كەرى توڭكەرىسشى بولا ما!...
- اقىماق بولماي كەرى توڭكەرىسشى بولماسا، وللاھي مەن اقىماق ەمەسپىن! زال تاعى دا دۋ كۇلدى. اقىماق ەمەستىگىمە مىنا سويلەپ تۇرعان دالەلدەرىمدەگى لوگيكادا ايعاق، اقىماقتىقتان «جۇردايمىن». اقىماق پەن جىندىنىڭ ۇستىنەن وسىنشالىق كوپ ادام جينالىپ كۇرەس اشا ما! سوندىقتان مەنى كەرى توڭكەرىسشى دەۋشىلەرگە تيىم سالىڭىز!
زال تاعى دۋ ەتە تۇسكەندە جاۋباسار مەن ايعايكوك قاتار اتىلىپ تۇرەگەلدى دە زال قايتا جىمىقتى.
- ال، سىزدەردىڭ اقىلعا سالۋعا ءتيىستى ءۇشىنشى دالەلىمدى ايتىپ توقتايىن: نۇرالىنىڭ اۋزى ارقىلى ماعان تاڭعىزىپ تۇرعان «كەرى توڭكەرىستىك پروگراممالارىڭىز» دا «ۇيىم قاراجاتىن كىتاپ ۇرلاپ ساتۋ ارقىلى قامدايمىز» دەگەن تارماق بار ەكەن. وسى «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم» دەپ اتاپ وتىرىعاندارىڭىز، بالالاردىڭ ويىنشىعى بولماسا، اندا-ساندا (ورايى تۋىلعاندا عانا) ۇرلاپ اكەلەتىن وتىز تيىندىق كىتاپتى ساتۋمەن قامداۋ مۇمكىن بە؟.. ال، كىتاپ دۇكەندەرىندەگى بارلىق كىتاپتى ءتۇپ قوتارا بىراق ۇرلاماقپىز دەلىك، وندا ۇكىمەتتىڭ كوزىن بادىرايتىپ قويىپ، قالاي الىپ شىقپاقپىز، قايدا اپارىپ ساتپاقپىز؟.. زور پروگراممالى ءبىر جاسىرىن ۇيىم وسىمەن قالاي قامالماق؟.. وسىنى پروگرامما دەپ، وسىنداي تۇيتىكسىز ۇيىم قۇرىلادى دەپ، وسىعان ساۋاتى بار، ساقال-مۇرتى بار ادامدار قوسىلۋى مۇمكىن دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى اقىماقتىق ەمەس پە!...
- تارت ءتىلىڭدى!...
- «جوعالسىن!...»، «جويىلسىن!...»- ەكى ۇران ەدەل-جەدەل اتىلدى.
- ەي قاراقشى، قويىلعان فاكتتى بۇرمالا ما! - شاڭق ەتە ءتۇستى جاۋباسار. - راسحوتتارىڭدى قاراقشىلىقپەن ايىرماق بولعاندىقتارىڭ جاڭا عانا اشكەرەلەنبەدىمە!
- «اشكەرەلەۋشى» نۇرالى، وقۋشىلارعا كىتاپ ۇرلاتىپ ساتىپ قامداۋدى جوسپارلادىق دەدى. ال، «اشكەرەلەتۋشى» ءسىز، «جالپى ۇرلىق-قاراقشىلىقپەن قامدايدى دەگەن ءسوز ەدى عوي!» دەپ وعان زەكىرىپ تۇزەتۋ بەردىڭىز!... سوندا بۇل پروگراممانى جاساسقان كىم بولعانى؟... دەمەك، سايىپ كەلگەندە بۇل ۇيىمدى قۇرعان مەن ەمەسپىن. باسقا بىرەۋ ءوز قيالىمەن ۇيىم قۇرىپ بەرىپ وتىر!... ءوزىم ۇلتشىلدىق ىستەۋگە شارتىمدى تولتىرا الماي تۇرىپ، كەرى توڭكەرىستىك ۇلتشىل ۇيىم قۇرماقپىن با!
- مۇنى دا جالا دەمەكپىسىڭ!.. حالىق تۇگەل جالا جاباما ساعان، ءبارى جالاقور ما!
- حالىق جالاقور دەگەن ەشكىم جوق، مىنا تورتەۋىنىڭ جالانى قالاي جاپقاندىعىن تۇسىنبەي وتىرعان حالىق تا جوق!... حالىق تەك، بۇل تورتەۋىنىڭ سونشالىق اۋىر جالا جابۋعا نەلىكتەن زورلانعاندىقتارىنىڭ سەبەپ-ماقساتتارىن عانا تولىق تۇسىنبەي اڭىرىپ وتىر. مەن سونى قىسقاشا بايانداپ بەرەيىن، رۇقسات ەتىڭىز!...
- ەي نۇرالى ءتىل بارما سەن دە! - باجىلداي جونەلدى جيىن توراعاسى. - نە دەپ تۇر مىناۋىڭ، كىم جالاقور؟ سويلەمەيمىسىڭ!
نۇرالى ەمەس، زالداعى قۇلجان، ماقۇلبەك، ءاليا مەن بىرگە ەسقالي تۇرەگەلىپ، جارىسا تىلەندى سويلەۋگە: «مەن!»، «مەن اشكەرەلەيمىن»، «مەن سويلەيىن»، «مەن!»- دەسەدى.
ءسوز، باسىن تومەن سالىپ، قولىن شالا جانسارلاۋ كوتەرگەن نۇرالىعا بەرىلدى.
- كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمنىڭ پروگرامماسىن، باسشىلىقتارىڭنىڭ قۇرامىن قايتادان انىقتاپ سويلە!- دەپ تاپسىردى جاۋباسار وعان. نۇرالى قاعازىنان كوز الماي تۇرىپ، «پروگرامماسىن» قايتا وقىدى. بۇل رەتتە دە ۇيىم راسحوتىن بۇرىنعى جازعانىنداي «وقۋشىلاردىڭ كىتاپ ۇرلىعىنا» ارتىپ الىپ، جاۋباساردىڭ «قوسىمشاسىن» قوستى: «جالپى ۇرلىق-قاراقشىلىق ارقىلى قامدالماقپىز» دەگەنىن انىقتاپ ايتقاندا جاۋباسار الارا قارادى ماعان. ميكرافونىنا ايقىنداپ باجىلدادى.
- ەي قارا ءجۇز، ەستىدىڭ بە؟ پروگرامماڭنىڭ بۇل تارماعىندا مەن جاساپپىن با!...ءوزىڭ ءتىپتى ماعان دا جالا جاۋىپ تۇرىپ، اشكەرەلەۋشىلەردى جالاقورعا شىعارماقسىڭ! مۇنشالىق ارسىزدىقپەن قايتىپ جوققا شىعارماقسىڭ!... نۇرالى سويلەي بەر، باسالقا مۇشەلەرىنىڭ ءبارىن اشكەرەلە!
نۇرالى، ىنتىقباي مەن راقىمقاننان باستاپ، حالىق پەن ولزەكارىنى دە قوسا شۇبىرتتى. تاڭدانارلىعى مەنىمەن بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسقان اسىلقاندى قوسپاي، بىزگە ىڭعاي جالا جاۋىپ وتىرعان ماقۇلبەك، قۇلجان، ەسقالي، ءاليانى شاتقانى بولدى. بۇل تىڭشىلارىن جاۋباساردىڭ ادەيى كىرىستىرىپ، وسى ۇيىمعا قاتىناسقان ەتىپ، ماعان جالانى ءتىپتى ەركىن جاپقىزۋدى ماقسات ەتكەنىن ىلە-شالا ءتۇسىندىم. ال، اسىلقاندى قالدىرىپ قويعانى جۇمباق كۇيىندە قالدى. ءسويتىپ نۇرالى وسى ماڭداعى مەكەمە-قوعامدارمەن ستۋدەنتتەردەن وسى ۇيىمعا قاتىناسقان ەكى جۇزدەن ارتىق ەر-ايەل «مۇشە» بارىن عانا «بىلەتىندىگىن»، ولاردىڭ باسشىلىققا مالىمدەلىپ بولعانىن ايتتى.
- بيعابىل ۇيىمىنا قاتىناسقانداردىڭ اشكەرەلەنبەي جاتقانى ءالى كوپ!- دەدى جاۋباسار تۇرەگەلە سويلەپ. - مەيلى انىقتالعانى بولسىن - انىقتالماعانى بولسىن، ول ۇيىمداعى ورنى جوعارى بولسىن - تومەن بولسىن، ماسەلەنى اشكەرەلەسۋگە قاتىناسقاندارى كەرى توڭكەرىستەن شەكاراسىن ايىرعان بولىپ ەسەپتەلەدى. اشكەرەلەگىسى كەلمەگەندەرى، مەيلى، بىرگە كەتكىسى كەلسە كەتە بەرسىن! «كىم جاۋ جاقتا تۇرسا، سول جاۋ» دەپ باستاپ، شاراپاتتى نۇسقاۋلارىن تاعى دا ارىلتا وقىپ توقتادى.
وسى سوزىمەن مەنى دە «ويلانىپ جازىپ، ەرتەڭ جاۋاپ بەرۋگە» قايتاردى. سوڭىمنان باسقا «ۇلتشىلداردىڭ» دا، «ۇلتشىلعا بەيىمدەردىڭ» دە قايتقانى كورىندى. تاعى دا قىلىش قايراۋ جيىنى اشىلماق ەكەندىگىن تۇسپالداي جەتىپ قۇلادىم اباقتىما. بىراق، ۇيىقتاتپادى. ايعايكوك باستاعان ءبىر توپ كەلىپ ءتۇن بويى تەرگەدى. قالىق قاسقىرباەۆتان باستاپ «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم باسالقالارى» اتالعاندارىمەن بولعان تانىستىق-دوستىق تاريحىمدى سۇرادى. ءتىپتى، قايمانا تانىستىعى جوق ادامدارمەن دە بايلانىستىردى. مەن تانىماعان سايىن تاڭىپ تاقىمداي بەردى. ءسويتىپ، تەرگەۋدىڭ ءوزى ۇلكەن داۋعا، كەرىلدەسكەن كۇرەسكە اينالدى.
سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشەپ تىمىسكىلەپ سۇراعانى، جاعدا بابالىقوۆپەن بولعان بايلانىسىم. بۇل كىسى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ پولكوۆنيگى ەدى. كەيىن اۆتونوم رايوندىق پارتيا مەكتەبىنىڭ باستىعى، اۆتونوم رايوندىق ساياسي-زاڭ بۋىنىڭ بۋجاڭى، «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ» باستىعى بولعان. ناعىز ماركسيزمشى، ادال كوممۋنيست ەدى. ايت-تويلاردا، كەي جيىن-وتىرىستاردا عانا كەزدەسىپ قالاتىنبىز. ال، وسى ناۋقاندا «وڭشىل-ۇلتشىل» قالپاعىن كيىپ، ولىمنەن ارەڭ قالىپ جۇرگەن «ناعىز كەرى توڭكەرىسشى». قازىرگى ماعان تاڭىلىپ وتىرعان «ءۇش وتاۋدىڭ باسىن قوسۋ» جالاسى، الدىمەن وسى جاعداعا جابىسقان پالە بولاتىن. سوندىقتان ونى مۇلدە تانىماۋعا بەكىدىم. ونىمەن بايلانىسىم تۇگىل، امانداسقانىم اشكەرەلەنسە-اق ەكەۋىمىز دە، ءتىپتى تۇگەلىمىزبەن اراندايمىز. سوندىقتان مىنا سۇراق قانشا سۋماڭداسا دا جۋىقتاتپاي قويدىم. (ادىلەتتى تەرگەۋشىم، مۇنداي تىر جالاڭاش پالەدەن ءوزىڭىز دە تىراعايلاپ قاشارسىز، كەشىرىڭىز! وتىرىكشىلىكتى وزدەرىڭىزدەن عانا ۇيرەنبەسەك، ءولىپ قالاتىن سياقتىمىز!)
وسى داۋمەن تاڭ اتىرىپ، كۇرەس مايدانىنا جونەلدىك. تاعى دا زالدا شۇرقىراعان جۇدىرىقتاردىڭ استىنان ءوتىپ كەلىپ، تاعى دا شاڭقىلداعان جاۋباساردىڭ سوزىمەن قارسى الىندىم. كۇرەس جيىنىنىڭ ەندىگى ءتارتىبىن سويلەپ تۇر ەدىم. مەنەن مۇنان سوڭ اسا قاجەت بولماسا اۋىزشا جاۋاپ الىنبايتىندىعىن، قويىلعان ماسەلەلەردى تۇرەگەپ تۇرىپ جازاتىندىعىمدى قىسقاشا بۇيىرىپ تاستاپ، باسقا «ۇلتشىلداردى» ۇگىتتەي جونەلدى.
«قاتەلەسۋ ايىپ ەمەس، قاتەلىكتى تۇزەتپەۋ ايىپ»، «قاتەلىكتى تۇزەتۋ ءۇشىن كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمنان شەكارانى ادا-كۇدە ايىرۋ قاجەت»، «شەكارانى ايىرۋدىڭ نەگىزگى بەلگىسى - اشكەرەلەۋ»، «ەشقانداي ماسەلەنى اشكەرەلەمەي، شەكارا ايىردىق دەگەن ءسوز - تىلەك، وزدەرىڭدى عانا الداي الادى»، «سەندەردىڭ تاعدىرلارىڭ ءۇشىن بيعابىل مەن ونىڭ ۇيىمىنان شەكارا ايىرۋلارىڭ، كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارت بولىپ قالدى!»- دەدى.
جيىن اشىلعانى جاريالانىسىمەن كونە جالاقورلارىم جالاڭداپ تاعى شىقتى. «جايى ءمالىم شوشقالاردىڭ تۇرتكەنىنەن جاسقاناتىن»[1] ەمەسپىن، سوزدەرىن ەستەلىككە جازۋدى دا قويدىم. ەندىگى قاۋپىم جاڭا جالاقورعا اۋدى. ەندى قاي جاعىمنان قايسىسى شىعا كەلەر ەكەن دەپ سول كۇنى كەشكە دەيىن قورقاق دوستارىمدى ساناپ، ولاردىڭ جايىن ءبىر-بىردەن ەسكەرىپ تۇرىپپىن. حالىق پەن اسىلقاننان باسقا ۇلكەن «جاۋىم» قالماعان سياقتى، ەڭ قورقاعى وسى ەكەۋى ءتارىزدى بولاتىن. بىراق، ولاردان ەشقايسىسى شىعا قويمادى. ال، جيىن قانشا شۋىلداعانىمەن الدىڭعى تۇسكەن جالالارعا جەل بەرىپ كەپتىرگەندەي عانا جەلبۋاز تالداۋمەن ۇرداجىق تالقىعا اينالىپ كەتتى. «ۇرگەن قارىن كەرىلىپ، تاۋعا اينالسا دا ءبىز تيگەندە ىرس ەتىپ قالپىنا كەلە قالماي ما، مۇنىسىمەن قورقىتا الماس. قۇداي تاعالا تەك جاڭا جالاقورمەن شىن فاكتتەن ساقتاسىن!» دەپ تۇرا بەردىم.
اباقتىما كەشكى قايتقانىمدا ايعايكوكتەر تاعى دا كەلىپ، ۇيىقتاتپاۋعا كىرىستى. تامىر-تانىستارىمنىڭ بايلانىستارىن تاعى دا سۇراي جونەلدى. ماقساتتارىنىڭ ماسەلە انىقتاۋ ەمەس، سىلەمدى قاتىرىپ، شاتاستىرۋ ەكەندىگىن ەندى ايقىن ءتۇسىندىم. سۇراي بەرسە تانىسىم تاۋسىلار ما، ۇيقىدان كۇندە جازالاتىپ، نەرۆ جۇيەلەرىمدى جۇلمالاتا بەرگەنشە ءبىر-اق قينالعىم كەلدى. كىم جونىندە سۇراسا دا بىلمەيمىن دەي بەردىم.
- نەگە بىلمەيسىڭ؟
- مەن عانا ەمەس، دەمالۋمەن ۇيىقتاۋ ۋاقىتىن جوعالتساڭىز، وزىڭىزدە بىلمەي قالاسىز!
- قالجاقتاماي جاۋاپ بەر!
- تاماق جەۋگە اۋزىمدى تابا الماي وتىرىپ، قالجاقتى قايدان تاپپاقپىن! بىرنەشە كۇننەن بەرى اياق دەمالدىرۋدان ايرىلىپ ەدىم. ءبىر ءتۇن ەكى كۇن ءوتتى، كىرپىك ايقاستىرۋدان دا قالمادىمبا! سەنسەڭىزدەر قاتىنىمنىڭ اتىن دا ۇمىتىپ قالدىم!
- ءبىر سوتكەگە؟... ءالى تالاي سوتكە بار!... بايلاڭدار! -دەپ اقىردى ايعايكوك. - ەسىن جيعىزىڭدار!
- ماقۇل، ارقان ەسىمدى جيعىزا السا، نەعۇرلىم تەز جيعىزىڭدارشى! - ءتورت اياقتاپ كۇشەنە تۇرەگەلدىم ادەيى. جەندەتتەر ءبىر-بىرىنە جالتاقتاي قاراي بەردى. قولىمدى ارتىما قايىردىم. - بايلاڭدار!
- ەي ءويتىپ قينالماي-اق سويلەسەڭ بولماي ما!... الدىمەن قاپاسپەن بايلانىسىڭدى سويلە!
- بىلمەيمىن، قازىر ءتىپتى ءتۇرىنىڭ قانداي ەكەنى دە ەسىمدە جوق!
- كۇلانمەن بايلانىسىڭدى سويلە!- دەگەنىندە باسىمدى شايقادىم.
- قازاقتارىڭدى تانىعىڭ كەلمەسە، ياسىن اماتپەن قاشاننان بايلانىستىسىڭ، سونى سويلە!
باسىمدى تاعى دا شايقاي سالدىم. ايعايكوك ساق ەتە ءتۇستى.
- بايلاڭدار، ءوز وبالى وزىنە!
بىرەۋى جانقالتاسىنان كەندىر ارقان شىعارىپ تاستاي سالدى دا، تەرىس قاراپ كەتتى. قالعاندارى ارقاندى جەلكەمە اسىپ، ەكى يىعىمنان اسىرا ەكى بىلەگىمە قاتتى ورادى دا قازىقباۋ شالدى. جەلكەمە قولدارىمنىڭ باسىن قوسىپ قايىرىپ اپارىپ تارتىپ بايلاپ تاستادى سونسوڭ.
- سويلە!- جاڭاعى ۇشەۋىمەن بولعان بايلانىسىمدى قايتا سۇرادى ايعايكوك.
- بىلمەيمىن، ەسىمە تۇسپەدى، قاتتىراق بايلاڭدار!
ءبىر-بىرىنە قاراپ كۇلىپ جىبەرگەن جەندەتتەرى الىسىراق تۇرعان ايعايكوككە بارىپ سىبىرلادى، ەڭ قاتتى بايلاسى وسى ەكەن. جۇرەگىمدى قىسىپ بارا جاتتى. ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
- ەندى مەنەن جاۋاپ الۋدى ۇيىقتاپ تۇستەرىڭىزدە كورەسىزدەر!- دەدىم تۇيىلە قاراپ. - ارقانمەن ەس جيعىزامىز دەگەندەرىڭ تاعى دا وتىرىك ەكەن عوي! باسقا تەررورلىقتارىڭ جوق پا؟.... تىم بولماسا تەپكىلەپ ولتىرە سالساڭدارشى، «ماڭكۇر-ماڭكىرلەرىڭ»[2] تەرگەسىن!
ايعايكوكتىڭ تاسىرايعان بوز كوزى اينەكشە شاتىناپ كەتكەندەي، تىم سۋىق جارقىرادى. اۋزى-باسىنداعى قالىڭ تۇك تۇگەل ساپسيىپ، بەت-بەتىنە شاشىلدى. تىستەنە كۇبىرلەپ، ارقاندى شەشكىزدى.
- بۇگىن دە مال، ەرتەڭ مۇنداي توڭمويىندىق قىلمايسىڭ، ۇقتىڭ با؟
- ۇيىقتاتپاي، دەمالدىرماي جاۋاپ الامىز دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى توڭمويىندىق. اقىل-ەسى بولماسا، دۇرىس جاۋاپ تا شىقپاق ەمەس! مەن كۇرەس ۇستىندە كوپشىلىك الدىندا عانا جاۋاپ بەرەمىن!...
جەندەتتەر ەرتەڭ كەشتە جاۋاپ بەرۋدى قايتا-قايتا تاپسىرىپ قايتتى. جانى كەتە قالعان قولىمدى سوزعىلاپ يكەمگە كەلتىردىم دە، تاماعىمدى زورلاپ تاۋىسا جەپ ۇيىقتادىم.
تاڭەرتەڭ مايدانعا اتتاناردى ءبىر-اق ويانىپپىن، تىڭايا قالعان ەكەنمىن. جول جونەكەي پراندىكپەن تاماقتانىپ كەلە جاتقانىمدا تاستاق بەلەستەن اسىعا ورلەپ، جيىنعا بارا جاتقان ايەلدەردىڭ قارعىسى ەستىلدى. ەكەۋى تۋفليلەرىنىڭ ءبىر-ءبىر وكشەسىن ءتۇسىرىپ الىپتى. كەرە قارىس ءبىز وكشەنىڭ ورنىن تولتىرا الماي شويناڭداپ بارادى ەكەن.
- بالداق جاساتىپ الىڭدار!- دەپ داۋىستاپ ەدىم. ارتىمداعى «اۆچاركالارىم» ارس-ارس ەتە ءتۇستى دە، بۇرىن قالجىڭداسىپ جۇرەتىن ايەلدەر ساڭعىرلاپ كۇلىستى. قارعاعانى قايتالاپ، تاعى ەستىلدى.
- توبەڭنەن جورتسىن بيعابىل، توبەڭنەن!.. مىنە ءبىر ايدان استى!... سەنىمەن كۇرەسەمىز دەپ وسىمەن ەكى ءتۋفليىمنىڭ وكشەسىنەن ايرىلدىم!
- جالامەن جەلىمدەپ، وتىرىكپەن بايلاي سالساڭ، مايقۇيرىققا دا مىقتاپ جابىسار!- دەپ كۇلدىرىپ تاستاپ وتە بەردىم.
جيىنعا وسى ءسوزىم دە ەرە بارىپ ءتۇستى. «جالامەن جەلىمدەمەسە دە» مىقتاپ جابىستى. مۇنى قۇلجان تالداعاندا، ءتىپتى، تاستاي قىپ قاتىردى قۇيرىعىما.
- وسىلاي ۋ شاشپاي جۇرەتىن كۇنى جوق بۇل جاۋىزدىڭ!- دەپ باستادى ءسوزىن. - ءبىر جاعىنان ءوز قىلمىسىن پارتيانىڭ جاپقان جالاسى ەتىپ كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان ول ايەلدەرگە ءوزىنىڭ قىزىعاتىن، نيەتىن بىلدىرگەنى. باقىلاۋ استىندا ءوتىپ بارا جاتىپ، ايەلدەرگە شاشقانى وسى ازعىندىق. ەگەر وڭاشا دا ەكى مينۋت كەزدەسسىنشى قالاي ازدىرار ەكەن!
- بيعابىل ستيل ماسەلەسىن تەكسەرسىن!- دەگەن تالاپ كوتەرىلدى وسى ساتتە. ستيل ماسەلەسى دەپ ەر-ايەلدىڭ اۋەيىلىك بايلانىسىن اتايتىن. الدىڭعى ءۇشىنشى قاتارعا ورىن تەپكەن ءاليانىڭ كوزى باعجاڭداپ كەتتى بۇل تالاپتان. وزىنە قاتەر توندىرگەن ارت جاققا قايرىلا قاراپ الىپ، بۇل تالاپتى قابىلداپ قويار ما دەگەندەي جاۋباسار مەن ايعايكوككە قىزارا-كوگەرە جاۋتاقتادى. ول ەكەۋىنىڭ كوزى دە ءاليادا ەكەن، سىبىرلاسا قالدى. مەنىڭ ستيلدىك قىلمىسىم ءسوز بولسا، مىنا اكتيۆى بۇتىندەي ماسقارالاناتىندىعىن، ونىڭ جاپقان جالالارىنىڭ سىرى اشىلىپ قالاتىندىعىن ەسكەرگەندەي. جاۋباسار اتىلا تۇرەگەلىپ سويلەدى.
- بيعابىلدىڭ نەگىزگى قىلمىسى ساياسي ماسەلەدە، ستيل ماسەلەسى قالا تۇرسىن!- دەگەنىندە ءاليا ەندى ازات بولعانداي جايراڭداي قالدى دا قولىن سوزا كوتەردى.
- ءسىزدىڭ اسىعىس پىكىرىڭىز بار ما ەدى؟- دەپ جاۋباسار وڭەشىن سوزا سۇرادى ودان.
- ساياسي ماسەلە... كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم ماسەلەسىن اشكەرەلەيمىن!
جاۋباسار ماقۇلبەكتىڭ كوتەرگەن قولىنا دا ءبىر قاراپ قويىپ، ميكرافون الدىندا تۇرعان قۇلجانعا يەك قاقتى. قۇلجان كوتەرىلە سويلەپ، كەيىنگى قۇراعان جالالارىنان ءتورت-بەسىن باسىما توگە سالىپ جونەلدى. ماقۇلبەك شىقتى ورنىنا. بۇل جولى مەنى «قىلمىسپەن» ءتىپتى باستىرمالاتتى ول: جاعدانى مەنىڭ ناعاشىم ەتىپ دالەلدەپ، قالىق قاسقىرباەۆتى بولەم ەتىپ شىعاردى دا، قانىمىزدى قوسىپ جىبەرىپ، بىرلەسىپ ۇيىتقان كەرى توڭكەرىستىك ايرانىمىزدى اقتارا بەردى. ون نەشە جالاسىن ءبىر-اق توكتى ءسويتىپ. زال تىنىسى توقتاي قالىپ، تاعى دا ىڭىرانىس پايدا بولدى دا گۇلنيسانىڭ كوزى ماعان ءتىپتى جاۋتاقتادى.
- باس قاراقشىنىڭ ءوزى ءبىر جاۋاپ بەرسىن!- دەگەن تالاپ تاعى شىقتى. مۇنداي جالاعا دەنەم ۇيرەنىپ قالعاندىعىن بايقاتتىم.
- بۇل جالالاردى دالەلمەن تويتارۋ ءۇشىن كەمىندە ءبىر ساعاتتىق ۋاقىت قاجەت!- دەپ جىميدىم. ەكى باستىق ەنتەلەي ءتوندى ماعان.
- تاعى دا جالا دەمەكپىسىڭ!... ماقۇلبەكتىڭ نە ءوشى بار ەدى سەندە!
- ءوزىڭ قامقورلىق ەتىپ قىزمەتكە، ودان ۇيىمىڭا تارتقان بىردەن-ءبىر سەنىمدى ادامىڭ جالا جاباما ساعان؟
- بۇل، ءوزىنىڭ كۇن كورىسى، تىرشىلىك جولىنىڭ ەڭبەكشىلەردەن بۇتىندەي باسقاشا ەكەندىگىن عانا ايقىندادى،- دەدىم مەن. - ونىسىن كەيىن ۇزاعىراق سويلەۋگە قۇقىق العانىمدا سويلەرمىن. ءيا، جازىپ دالەلدەرمىن. قازىرشە ايتارىم بىرەۋ-اق.
«كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم،
ول بالتىرىمدى قاناتتى!
بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم،
ول، مەرگەن بولدى، مەنى اتتى!»[3]
بۇل جاۋابىما ىزا-كەكتەرى بومبىشا جارىلعان «اكتيۆتەرگە» اسىلقان دا قوسىلا ايقايلاپ تۇرەگەلگەندە جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. جاۋباساردىڭ مەنى سوعۋعا ىزدەپ تۇرعان سويىلى - باساتىن كوزىرى وسى سياقتى; سويلەۋ كەزەگىن سوعان بەرە قويدى. اسىلقان ساحناعا جاقىنداپ كەلىپ، قارسى الدىمنان سويلەمەك بولىپ توقتاپ ەدى. ەكى باستىق جىكجاپار بولىپ، ساحناداعى ميكرافونعا شاقىردى. زال ولىكتەي تىندى. مەنى سوناۋ گومەنداڭ قاسقىرلارىنان دا قورعاۋشى بولىپ كورىنىپ كەلگەن وسى قورمالىم، ەندى قورىققانىنان جاراتىن بولدى-اۋ دەگەن ءحاۋىپ، تۇلا بويىمدى تىنتكىلەپ بارىپ توقتاي قالعانداي سەزىلدى: «ازەر بولسا، بەسىنشى جالاقورىم بولىپ شىعار، جاعالاسىپ تۇرعانىم وسى عانا ما!» دەگەن ويمەن بەكي قالىپپىن. اسىلقاننىڭ داۋىسى اتقاقتاپ، تىم قاتتى شىقتى:
- ەي بيروكرات، نە سويلەدىڭ جاڭا؟... ابايدىڭ نايزاسىن كىمگە جۇمساپ تۇرسىڭ؟... كىمدى اسىراپ، كىمگە ونەر ۇيرەتىپ ەدىڭ؟ - اسىلقاننىڭ بار قاھارىن توككەندەي قانتالاپ كەتكەن ۇلكەن كوزى مەن مىنا ادىراڭداعان اسقاق ءسوزىنىڭ سالماعىنا قاراپ، ارتىستىك ىستەۋگە شىققاندىعىن بايقاي قالدىم. مەن دە وشىككەنسىپ تۇيىلە قادالدىم. اسىلقان ءتىپتى ورلەي اقىردى. - ەي ايتشى، ازات بولعان وسى جەتى-سەگىز جىلدان بەرى بىزگە ءبىر رەت لەكتسيا ءوتتىڭ بە؟.. ەي، سەنى ءبىز ءوز تابىمىزدان شىققان فيلولوگيا عالىمى، ماتەماتيك دەپ الپەشتەپ كەلدىك. سونداعى كۇتكەن ءۇمىتىمىز نە بولدى سەنەن؟ ۇيىڭە قاي سايقال كەلىپ، قۇيرىعىن بۇلاڭداتسا سونىڭ ازىعى بولىپسىڭ!... «كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم» دەيدى تاعى دا! كۇشىك ءوسىپ يت بولماعاندا كىسىم بولۋشىما ەدى!... ەي شوشقا، قايسى ادامدى اسىرادىڭ دەپ سۇراپ تۇرمىن مەن سەنەن؟ كىمدى تاربيەلەپ ءوسىرىپ ەدىڭ؟
بۇل سوزىنە مەن دە قاتال نارازىلىق كورسەتكەنسىپ، قارسى جاۋاپ ايتتىم.
- جەتى جىل باس الماي وتىرىپ، ادام ۇرپاقتارىنا كامەلەتتى وقۋ قۇرال جاساپ بەردىم. ءتىلىڭدى تارتىپ سويلە، ونىم دا شوشقالىق پا!
- توقتات!- دەپ جاۋباسار اقىرىپ قالدى. - كىم ءسوز بەردى ساعان!... اسىلقان جولداس، سويلە! اشكەرەلەپ ءراسۋاسىن شىعار!
- بيعابىل اتالعان بۇل جويىت، ءبىزدىڭ ارامىزداعى جوعارى ءبىلىم يەسى ەدى. ەڭ تومەنگى تاپتان شىعىپ، قايىر تىلەي ءجۇرىپ وقىپ جەتىلگەنىمىز ەدى. باسى بار بولعاندىقتان مۇنى وقىتۋ جولىندا اكەسى مەن ەكى اعا ءبىر ءىنىسى ومىرلەرىن تۇگەل جالدانبا ەگىنشىلىكپەن، مالايلىقپەن وتكىزگەن. اڭساعان سوتسياليزمىنە ەندى جەتىپ، بوستاندىق تابالدىرىعىن ەندى اتتاعاندا سول ارمانىنا قارسى كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم قۇردى دەپ كىم كۇماندانعان!... ەي ازعىن، سەنى وقىتقان سول تۋىسقاندارىڭ مەن اكەڭنىڭ قان-تەرلەرىنەن اراق جاساپ، ىڭعاي اراقكەش، ايىرقۇيرىق شايانداردى جيىپسىڭ عوي ماڭايىڭا!... سەنى وقىمىستى ەتەمىز دەپ وزدەرى ساۋاتسىز قالعان سول بەيشارالارعا نە پايداڭ ءتيدى دەيمىن! موينىڭداعى ولاردىڭ قارىزى قايدا دەيمىن! - اسىلقان ۇمتىلىپ كەلىپ، شاپالاقپەن بەتىمە شارت ەتكىزدى. تۇمسىعىما تيگىزبەي قالعانىما قۋانعانىم با ەكەن، كۇلىپ جىبەرە جازداپ، ەزۋىم قيسايا بەردى. قاپالانعانسىپ تىرجيا قارادىم جاۋباسارعا.
- مىنا وقىعان لۇكشەگىڭىزدى اكەتىڭىز، بىرەر جاسى ۇلكەندىگىن سىيلاماسام، مەندە دە قول بار، ءبىر-اق سالىپ ۇشىرامىن ساحنادان!- دەگەنىمدە زالداعى اكتيۆتەر ءدۇر كوتەرىلىپ، قاپتاپ بەردى ماعان قاراي.
- ءسوزىم ءالى بىتكەن جوق، توقتاڭىزدار!- دەدى اسىلقان ولارعا. - مەنىڭ ءوز كۇشىم دە جەتەدى بۇعان! - اكتيۆتەردى سول سوزىمەن قايتارىپ جىبەرىپ، ماعان قايتالاي اقىردى. - ەي دوڭىز، گومەنداڭعا قارسى توڭكەرىستە قان كەشىپ، جان قيىپ سوعىسقانداعى ماقساتىڭ نە ەدى سەنىڭ؟... توڭكەرىستىڭ قاتەرلى جاسىرىن قىزمەتىندە جۇرگەن سەن ءۇشىن جاس جانىن قۇرباندىققا شالعان نۇريانىڭ ارمان-تىلەگىن دە ۇمىتقانبىسىڭ، ءوي قارا ءجۇز؟!... ەي ۇجدانسىز، نە دەپ جاۋاپ بەرمەكسىڭ سول جانى ءبىر قۇرباندىقتارىڭنىڭ زيراتى الدىندا!.
- جەتەر، توقتات ەندى!- دەپ شىنىمەن ايقايلاپ جىبەرىپپىن، نۇريانىڭ اباقتىدا توگىلگەن قانى ەلەستەي قالىپ، كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. سىرت ايلانىپ سۇرتە سالىپ زەكىردىم. - ولاردىڭ كەگى مەن تاپتىق تەگىمدى ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن!.. جاپپاڭدار جالالارىڭدى!
قاراسام، اسىلقان دا كوزىن ءسۇرتىپ تۇر ەكەن. ادىرايا قاراعان اكتيۆتەردىڭ ارت جاعىنداعى باستار ءيىلىپ، كەي بىرەۋلەرى بىرس-بىرس، پىس-پىس ەتە ءتۇستى. اسىلقان ءوزىن تەز جيىپ، قايتا اقىرا جونەلدى.
- ءوي سول وسىرگەن تابىڭ ءۇشىن نە ىستەپ بەردىڭ دەيمىن!... يتتەرىڭدى اراقپەن، تاماقپەن سول تابىڭ ءۇشىن اسىرادىڭ با دەيمىن!... كەنجە قالعان ءوز باۋىرلارىڭنىڭ قانشاسىن تاربيەلەپ، قانشا ونەر-ءبىلىم ۇيرەتىپ ەدىڭ؟... ءوي تىم بولماعاندا وسى ۇرىمجىدەگى ءتىل-ادەبيەت، باسپا قىزمەتكەرلەرىنە دايەكتى ءبىر لەكتسيا جاساپ بەردىڭ بە دەيمىن!... ساداعا كەت ابايدىڭ جانكۇيەر ساتيراسىنان!...
سونشالىق كۇركىرەگەن اسىلقان ناجاعايدان ءبىر ۇشقىن دا كورسەتپەي، تۇسە جونەلدى ساحنادان. ەڭ قاۋىپتەنگەن ءبىر قورقاعىمنىڭ بوقتاعان بولىپ تۇرىپ، اقتاپ كەتكەن مىنا باتىرلىعىنا - ونەرىنە ءسۇيىندىم. شارت ەتكەن سول شاپالاعى بەتىمە جارىمنىڭ الاقانىنان دا جۇمساق تيگەندەي سەزىلدى.
«گرانيت باستى جاۋىمىزدى ءبىر ءيىپ بەردى» دەپ تۇسىنگەن قارا جۇدىرىق اكتيۆتەر اسىلقاننان وزدەرىنشە كۇش الىپتى. يىلگەن جاۋ جىعىلماي ما دەگەندەي شابۋىلدارىن جيىلەتە ءتۇستى. ءتورت جالاقوردىڭ «فاكتتەرىنەن» كەسەك-كەسەگىمەن الىپ اتقىلاي بەردى ماعان. شۋلاي بەردى. تەك جاۋباسار عانا ىشىنەن جەل قارىسقانداي تىجىرىنىپ، اسىلقانعا كىرجيە قاراپ قالدى. كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم اشكەرەلەۋدىڭ ورنىنا مەنىڭ توڭكەرىسشىلدىگىمدى مىنا قالىڭ جۇرت الدىنا جايىپ كەتپەدى مە!...
«گومەنداڭدا قاندى كەگى بار، نامىس قايراتى كۇشتى ازامات، ءوزىنىڭ قانداس جاۋىنا ءاليا ايتقانداي شپيون بولدى دەۋگە كىم سەنەر؟... سونشالىق جالاڭاش كەدەيدەن شىعىپ تۇرىپ، قازىرگى جوعارى تۇرمىس پەن ورەلى بىلىمگە جەتكەن مىناعان سوتسياليزمگە قارسى ۇيىمدى تاڭۋدىڭ مۇمكىندىگى قالدى ما دەگەن ءتارىزدى ءبىر وي تۇسەر»- دەپ جاۋباسارعا مەن دە ءار كۇننىڭ ءار ءساتىن سىناي قاراپ وتكىزدىم. قانشالىق كور سوقىر، قارا جۇرەك تاس باۋىر بولسا دا وسىلاي ءبىر ويلانىپ، ءبىراز بوسايتىن كەزەڭگە الدەقاشان جەتىپ ەدى.
بىراق مىنا مانساپقور، سول ءۇمىتىمنىڭ كەرىسىنشە كۇن سايىن قاتايدى. كۇندىز كلۋبتا، تۇندە قۇداي بەرگەن كابينەتىندە شاقىلدادى. اكتيۆتەرىن باقىلداتىپ وشىكتىرە-ۋشىقتىرا ءتۇستى. ىنتىقبايدى دا قاماپ، ساحنادا مەنىڭ ارتىما تىركەپ قويىپ تىقسىردى. تالاي رەت قوساقتاپ ماتاماق بولىپ، موينىمىزعا ارقاندارىن اسىپ قويىپ تەكسەردى. بىرنەشە كۇننەن سوڭ ولزە كارى مەن راقىمقان دا قوساقتالدى بىزگە.
«توڭكەرىستە جاۋمەن اتىسقان - ءبىز، جاۋ جويىلعان سوڭ كەرى توڭكەرىسشى تاعى ءبىز بولماقپىز با!» دەپ ىنتىقباي مەن ولزە ءتىپتى اشىق قارسىلىق جاريالادى. كۇرەس ءتىپتى ۋشىعا ءتۇستى.
بۇلاي قوساقتاي بەرسە كۇشەيە بەرەتىنىمدى ءبىلىپ، ءبىر كۇنى مەنى قايتا دارالاپ قامالادى. الاساپىران ايقايعا باستى. كوزىمە شۇقىپ تۇرىپ شۋلاستى. سايداعا قولدانعان سودىرلىق سىلتاۋىن ىستەتىپ قارسىلاستىرىپ قولعا الماق بولعاندىقتارىن بايقاتتى. مەن دە سوعان بەكىپ، زاڭ ىزدەمەك بولدىم.
- «جوعالسىن جيانگەرلىكتىڭ قارعىلى ءيتى!»، «شوشقا بيعابىل جوعالسىن!»، «ەسەك بيعابىل جولعالسىن!»- دەپ اكتيۆتەر زالدى بورانداتقاندا.
- «جوعالسىن جالاقورلار!»- دەپ باستاپ، ميكرافوننان مەن داۋىلداتتىم. «جوعالسىن جالعان اكتيۆتەر!»، «جويىلسىن زاڭ بۇزعىنشىلارى»، «جوعالسىن جويىمپازدار!»، «ماركسيزمگە قارسى ۋلى شىرىتكىشتەر جويىلسىن!»، «سوتسياليزمگە جابىسقان مەرەزدەر جويىلسىن!..»
ەلەكتر قۇدىرەتى قولداپ، مەنىڭ كەڭىردەگىمدى بارىنەن اسىردى. زالداعى قورىققاندىقتارىنان قوسىلىپ تۇرعان مىڭداعان داۋىس، ميكرافونداعى جالعىز مەنىڭ داۋىسىمنان تۇنشىقتى. «اكتيۆتەر لاپ قويدى ماعان قاراي، زال ۋ-شۋ، استاڭ-كەستەڭ بولا كەتتى.
ارت جاقتان قالىق قاسقىرباەۆ ساحناعا قاراي كيمەلەپ كەلەدى ەكەن.
- «مەنىڭ اشكەرەلەيتىن ماسەلەم بار! توقتاڭىزدار مەن سويلەيىن!» دەيدى. تىكسىنە قالدىم. ءدال وسى كەزەڭدە مىنا «ءداۋ»، قورقاق-جۋاس اتتى «ابىرويلارىمەن» كەلىپ، مىنا جالالى كەرى توڭكەرىسكە مويىنداي سالسا قۇرىعانىم عوي!... مۇنى جالاقورعا شىعارىپ كىمدى سەندىرە الماقپىن!..
قالىق ساحنانىڭ ءبىر شەتىنەن قاراپ تۇرعان جاۋباسارعا جەتە تاعى قويدى الگى تالابىن. جاۋباسار ەرەۋىلدى شاڭعىرلاپ جىبەرىپ توقتاتتى. قالىق اشكەرەلەۋشىلەر ميكرافونىنا كەلىپ تۇرا قالدى. قايراتتى كوكبۋرىل شاشىن سىلاي تۇرىپ قارادى ماعان. كۇرسىنىپ جىبەردى. نەڭدى اشكەرەلەمەكسىڭ دەگەندەي ازۋىمدى باسىپ سىرت قاراي بەردىم.
- اناۋ توڭمويىن «اشكەرەلەمە» دەپ ىمداپ قويدى!- دەپ قۇلجان شىر ەتە ءتۇستى دە ايقايكوك قالىققا اقىرىپ قالدى.
- ەي الاشوردا، وعان قاراماي سويلە!
- اسىقپاڭىزدار، كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمعا قارىق قىلامىن سىزدەردى!- دەپ قالىق ءسوزىن جىميا باستادى دا كەۋدەسىن ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى. - مەنىڭ ءبىر وزىمدە ءۇش ۇيىم بار!...
الدىمدا اسقار تاۋداي كورىنەتىن اعانىڭ مىنا اۋزىنا اڭىرا قاراپ كۇلىپ جىبەرىپپىن. ايعايكوك ماعان دۇرسە قويا بەردى.
- ەي نەگە كۇلەسىڭ سەن توڭمويىن، نەگە كۇلەسىڭ؟... الدىمەن سونى ايت!
- ونىڭ كۇلەتىن، تاڭداناتىن ءجونى بار، اشكەرەلەپ تۇرعان مەنى تىڭداڭىز! - قالىق باسەڭ ۇنمەن ساسپاي جالعاستىردى ءسوزىن. - مەنىڭ سوتسياليزمگە قارسى ۇيىمدارىمنىڭ جايىن بيعابىل راسىندا دا بىلمەي ىلەسكەن. يدەياسى تولىق قىزىل بولعاندىقتان، ماركسيزمنەن اينىمايتىندىعىن ءبىلىپ، بۇعان اشىق ايتپاي، سىرتىنان باسقارىپ كەلگەنمىن. مۇنىڭ بىزگە الدانىپ قوسىلىپ كەتەتىن ءبىر عانا وسالدىق جەرى بار: بۇل، ساياساتشى ەمەس، عىلىمنىڭ ءمۇريتى. قاجىماس-قايتپاس اعارتۋشى. ءوز ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مادەني-اعارتۋ قىزمەتى جولىندا ەركى مىقتى اعارتۋشى...
- كەرى توڭكەرىسشىڭدى ماقتاماي سويلە!- زەكىپ قالدى جاۋباسار.
- جوق، مەن ماقتاماي دا، اقتاماي دا ءدال ءوز قالپىندا اشكەرەلەۋگە بەكىپ شىقتىم ساحناعا! مەن بيعابىلدىڭ وسى ەرەكشەلىگىنەن پايدالانىپ، وزىنە بىلدىرمەي، كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىمى زور قىزمەت ىستەتپەك بولعانمىن. مۇنىڭ، مادەني-اعارتۋ سالاسىندا، اسىرەسە جاستار اراسىندا بەدەل-ابىرويى اسا جوعارى بولعاندىقتان سونىسىنان پايدالانىپ، ىنتىماق اتىمەن جاستاردى وزىمە تارتىپ، ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن پايدالانباق بولعانمىن. جالعىز-اق بۇعان كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم قۇرماق ەكەندىگىمدى بىلدىرمەۋىم قاجەت بولعان. سوندىقتان بيعابىلدىڭ ونداي ۇيىمداردى بىلمەيتىنى راس!... مەن قۇرعان الاشورداعا قاراستى قازىر ءۇش دارەجەلى ۇيىمنىڭ سىلەمى بار. ءبىرىنشىسى، جوعارى دارەجەلى كادرلار اراسىنداعى باس ۇيىم. مۇنى جاعدا، شايمارداندارمەن بىرلەسىپ قۇرعانمىن. ەكىنشى ورتا ۇيىم. مۇنىڭ ءوزىنىڭ اتىنان دا بەلگىلى، باستان تومەن، اياقتان جوعارى. بۇل، ورتا دارەجەلى قىزمەتتەگى قازاقتارعا نەگىزدەلگەن. بىراق، بۇلاردىڭ ىشىندەگى بىلىكتى جىگىتتەر قازىرشە بيعابىل سياقتى ىڭعاي قىزىل بولعاندىقتان سەنبەي، باسالقاسىن كەيىن تاعايىنداۋعا قالدىرىپ كەلگەنمىن. بۇلاردىڭ ءبىر قاسيەتى، ءبىزدىڭ، اسىرەسە مەنىڭ ايتقان اقىلىمنىڭ ءبارىن دۇرىس كورىپ قابىلدايدى. اعا تۇتادى. سوندىقتان ەشقايسىسىن باستىق سايلاماي-اق ىستەتىپ، پايدالانىپ تۇرۋىما بولادى. ءۇشىنشىسى، كەرى توڭكەرىستىك جاستار ۇيىمى. بۇتىندەي جاڭا جاستار. كوبى ينستيتۋتتا. بۇلار ءبىزدىڭ اياق-قولىمىز، قۇرالىمىز.
- باستىعى، باسالقالارى كىمدەر؟- ستولىن شەرتە سۇرادى جاۋباسار.
- بۇلار نەگىزگى جاعىنان ورتا ۇيىمنىڭ شىلاۋىندا. ورتا ۇيىمداعىلاردىڭ باس ۇيىمعا وزدىكتەرىنەن باعىنىستىلىعى سياقتى، جاستار دا ورتا بۋىن اعالارىنا وزدىكتەرىنەن باعىنادى. سايىپ كەلگەندە شىنجاڭداعى قازاق ازاماتتارى «الاشوردانىڭ» تۇتاس ءبىر دەنەسىن قۇرايدى.
- راس پا؟ - جاۋباسار ماعان زەكىرە قارادى. - كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا قالىقتىڭ شىرايىنا قاراپ كۇلىپ جىبەردىم. مەنى قالقان بولىپ قورعاپ، تونگەن قاتەردى وزىنەن تارتىپ اكەتۋ ءۇشىن تاپقان جالى ەدى مۇنىسى. «باسقامىزدى قانشالىق قيراتسا دا تۋعان ەلى ءۇشىن ءونىمدى قىزمەت ىستەي الاتىن ءبىر ازاماتىمىز امان قالسىن» دەپ شىعىپ تۇر. جايشىلىقتا تيتتەي شالىس سويلەپ قويعان جىگىتتەردەن وزىنە وت تۇتاپ كەتەردەي ات-تونىن الا قاشاتىن قورعانشاق، ساق اعا بۇگىن مەن ءۇشىن وسى ەڭ اپاتتى ورتكە ءوزىن اتىپ، مەن-اق كۇيەيىن دەگەندەي كەۋدە قاعىپ تۇر!... «ەركەك توقتى[4], ەر ازامات دەلىنەتىندەردىڭ ءبارى وسىنداي بولساشى! قورعانشاق، قورقاققا بالاپ ءجۇرىپپىن-اۋ وسىنداي اسىل الماستى دا!...»
- ەي، بۇل ساعان قالجىڭداپ تۇرما، نەگە كۇلەسىڭ؟ جاۋاپ بەر!- دەپ ايعايكوك زەكىرگەندە جاۋباسار شاڭقىلداپ جىبەردى.
- ەي توڭمويىن، مەن ساعان سۇراق قويىپ تۇرمىن، ەندى نەڭدى ايتپاقسىڭ بۇل فاكتكە؟
- بۇل كىسى وتىرىك سويلەپ تۇر!... جالاقورلار باسقاعا جالا جابادى. جەر شارىندا وزىنە-ءوزى جالا جاباتىن ءبىر ادام كورگەنىمە مەن تاڭدانىپ كۇلىپ تۇرمىن.
اڭىرا قالعان زالدان بىق-بىق، سىق-سىق كۇلكى تاعى ەستىلدى.
- سەن ءوزىڭدى عانا اقتاپ قويماي، ەندى بۇكىل كەرى توڭكەرىسشىلەردى، ولاردىڭ قۇرعان ۇيىمىن جوققا شىعارۋعا ۇرىندىڭ با! - جاۋباسار وسى شاڭقىلىمەن بۋلىعىپ جوتەلىپ قالدى دا، باسقا اكتيۆتەر ماعان كوزدەرىنىڭ اعىن عانا كورسەتىپ، جامىراسىپ-ماڭىراسىپ بەت-بەتتەرىمەن سويلەپ كەتتى.
- ناعىز عايار كەرى توڭكەرىسشى ەكەن مىناۋ!
- قالىق مۇنى ورتا ۇيىمدى دەپ اشكەرەلەدى عوي، دەمەك، ورتالىق ۇيىمنىڭ باستىعى وسى!
- باستىعىن قورعاۋ مىندەتى بويىنشا، ەشتەڭە بىلمەيدىگە شىعارىپ تۇر اناۋ!
- شىنجاڭداعى بارلىق كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ جۇرەگى وسى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر!- دەسىپ ءبىرىن-ءبىرى قۋاتتاي جونەلىستى. جاۋباسار قارلىققان داۋىسىن شاڭعىرلاتا-سىبىرلاتا، شۇپ-شۇبار الا كەڭىردەكپەن زەكىردى ماعان.
- قالىقتىڭ وزىنە وشتىگى بار دەپ سەندىرمەكپىسىڭ ەندى!
- جاۋاپ بەرۋىمە رۇقسات پا؟- سۇرانا جاۋاپ قايىردىم. - ادام وزىنە-ءوزى وشتەسۋ ارقىلى دا مۇنشالىق جالا جاپپايدى! مۇنىڭ جۇرەك اۋرۋى بار، مىناداي ايقايدان جۇرەگىم توقتاپ قالاما دەپ قاتتى قورقاتىن ادام. وتكەندە ءوز ۇستىنەن كۇرەس باستالىسىمەن-اق «الاشورداشىل» بولىپ مويىنداي سالعان سەبەبى سول بولاتىن. ال، بۇگىن، مەنىڭ ۇستىمدەگى كۇرەس ەڭ جوعارى شيەلەنىس شەگىنە جەتكەندە جۇرەگى تاعى دا شىداماي قالدى. بىزگە جابىلعان جالالاردى نە بولسا دا ءوز موينىنا تۇگەل كوتەرىپ الىپ تىنىشتالماق بولىپ شىقتى. بۇل، كۇلكىنى كەلتىرەتىن ءىس. شىندىعىندا مۇنىڭ قۇراستىرىپ تۇرعاننىڭ ءبارى وتىرىك! نانباساڭىزدار عىلىمي جولمەن تەكسەرىپ كورىڭىزدەر، ءۇش ۇيىم تۇگىل ءبىر ۇيىمنىڭ دا ورنىن تاۋىپ بەرە المايدى. سەبەبى، ول مۇلدە جوق ۇيىم. تاعى ءبىر شىندىقتى ايتايىن...
- اكەت مىنانى!- دەپ شاڭق ەتە ءتۇستى جاۋباسار. ايعايكوككە سىبىرلاپ بولەك قاعازدارىن تاپسىردى دا مەنى ايداتىپ قايتاردى. قالىققا سۇراقتىڭ جاۋا جونەلگەنىن شىعىپ بارا جاتىپ ەستىدىم.
ايعايكوك تەكسەرۋ ستولىن مەنىڭ اباقتىما قۇردى. «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم مۇشەسى»، «ۇلتشىل» دەپ تابىلعان ادامداردىڭ مەنىمەن بولعان بايلانىسىن ءبىر-بىردەن قايتا سۇراۋعا كىرىستى. ءسوزى مەن ءىس-ارەكەتى تۇگىل كەي ءبىرىنىڭ ءتىپتى كۇندەلىك نە جەپ، نە ىشەتىندىگى دە قالمادى. پالەن جىلى پالەن جەردە پالەنگە مەنىڭ نە سويلەگەنىم، دارەتحاناعا قالاي بىرگە بارعاندىعىم جايىندا دا كۇشتەپ قازبالادى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ماعان ەڭ قاتەرلىسى ينستيتۋتتا كۇرەسكە ءتۇسىپ جاتقان جاس «ۇلتشىلداردىڭ» بايلانىسى ەكەنىن بايقادىم.
نۇرالىعا مويىنداتقان «پروگرامما» دەگەندەرىنىڭ كوبى سول جاستاردىڭ وتكىزگەن كەيبىر ۇساق قىلمىستارىنان قۇرالىپتى. ماسەلەن، كىتاپ ماگازينىنەن لەنين جايىنداعى براشۋرانى ۇرلاپ شىققان ءبىر جاس وقۋشى كۇرەسكە تۇسكەندە ونى «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىمىز ءۇشىن ۇرلادىم» دەگىزىپ، زورلاپ مويىنداتقان ەكەن. بۇل «فاكت»، سول كۇرەس رايونىنىڭ وزىندە «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمنىڭ راسحوتىن وقۋشىلارعا كىتاپ ۇرلاتىپ ساتۋمەن قامداۋ» دەپ پروگراممانىڭ ءبىر تارماعىنا اينالدىرىپتى. جاۋباسار مۇنى نانىمدى ەتىپ شىعارۋ ءۇشىن، «جالپى ۇرلىق-قاراقشىلىقپەن قامداۋ» ەتىپ وزگەرتىپتى. نۇرالى مۇنىڭ ەكەۋىنە دە مويىنداعان بولىپتى دا، پروگراممانىڭ وتىرىكتىگىن ايقىنداپ تۇراتىن سول الدىڭعى كۇلكىلى تارماقتان ايرىلماي، كوپشىلىك الدىندا بەتپە-بەت اشكەرەلەگەن بولىپ ماعان جەتكىزىپتى.
بىلتىرعى جازعى وڭتۇستىككە بولىنگەن ستۋدەنتتەردىڭ نارازىلىق تالاپتارىن جاۋباسار كەرى توڭكەرىستىك كوتەرىلىستىڭ باستاماسى ەتىپ، اۆتونوم رايون رايىسىنا ءبىرىنشى بولىپ ارىز ايتقان قاپاستى بيعابىل تاعايىنداعان قولباسشى ەتىپ شىعارىپتى. قىسقاسى، دومبىرانى دا كەرى توڭكەرىستىك سويلەسۋ-حابارلاسۋ قۇرالىمىز ەتىپ قوسىپتى: ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە جاقاننىڭ شەرتكەن كۇيلەرىن، ماعان جەتكىزۋ ءۇشىن دومبىراعا «سويلەتكەن» جاسىرىن مالىمەتكە اينالدىرىپ مويىنداتىپتى. ايعايكوك مەنى وسى جونىندە دە كوپ تەرگەدى.
«جاقان ساعان دومبىرا ارقىلى نە مالىمەت جەتكىزدى؟... سولاي سويلەسۋمەن جىميىستىڭدار عوي، جىلاستىڭدار عوي؟» دەپ ءتۇرىپ ىشقىنادى.
ينستيتۋتتاعى كۇرەستىڭ مۇنداي جورامالىمەن مويىنداتۋلارى مەنى تىم بولماعاندا «قۇتىرعان ۇلتشىل» ەتىپ شىعارۋى كادىك ەكەن.
ءسويتىپ، ايعايكوكتىڭ مەنىمەن بايلانىسىن سۇراعان ادامدارى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە-اق ءۇش جۇزگە جەتتى. مەنىڭ كاريكاتۋرالىق سۋرەتتەرىم مەكەمەدەگى جيىن زالدارىنا دا كەلىپ جاپسىرىلىپ جاتىپتى. ءتىلىم ەكى مەترگە دەيىن جالىن اتا جالاقتاپ، اۋزىم جەرشارىن جۇتارداي كەرىلىپ، ۇلى قارماق تىستەرىم سويديعان ايداھار بولىپ تا سىزىلىپپىن. زاھارلى ۇزىن دەنەممەن وراپ شىڭعىرتىپ جاتقان ادامدارىم ءتىپتى كوپ. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتتى «سورلانىپ» جاتقان ماقۇلبەك، قۇلجان، ءاليالار ەكەن. تاعى ءبىر كاريكاتۋرادا التىن ءتاج كيىپ تاقتا وتىرعان جاعدانىڭ الدىندا سالدەلى ءۋازىر بولىپ ءيىلىپ، قاسقىرباەۆپەن مەن باستاتقان كوپ قازاق سىزىلىپتى.
مۇنشالىق سۇمدىقتىڭ كاريكاتۋرالارى مەكەمەدەگى تىنىش زالدارعا جەتكەندە كينو ستۋدياسىنىڭ زور زالىنداعى كۇرەس مايدانىن نە وڭدىرعانىن قايدان بىلەيىن. ونداعى بولىپ جاتقان كۇرەستەردەن حابارسىز قالدىم.
جەكە تەرگەۋ ەشتەڭە وندىرە الماسا دا سوزىلا بەردى. ايعايكوك كۇندىز سۇراعان «تانىستىق تاريحىمدى» التىن تاپقانداي داپتەرىنە ەستەلىككە الا وتىرىپ سۇرادى دا، كەشىندە وزىمە قايتا جازدىردى. ادامزاتتى قاعازعا قاراۋدان جەرىتۋدى عانا ماقسات ەتكەن شىعارماداي، شەت-شەگى بولساشى بۇل مىجىعىرت جيناقتىڭ. ايتەۋىر تەرگەۋشىلەرىمنىڭ مەنى «زور كەرى توڭكەرىسشى» دەپ جاريالاپ الىپ، ەرىندەرىنە جاعارلىق قىلمىس تابا الماي جەڭىلگەندىكتەرىنەن ۇيالۋدان عانا جازدىرىپ جاتقانى ەكەنىن تۇسىنگەن سوڭ قىلجاققا اينالدىرا بەردىم ءسوزىمدى. «فاكت» دەپ بىرەۋگە وقىپ بەرۋدەن وزدەرى ۇيالاتىنداي «ماتەريال» قۇرالىپ جاتتى.
وكتيابر تۋىلىسىمەن «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» ۇرانى گۋ ەتە ءتۇستى. «قۇرىش - مارشال» دەيتىن تاقىرىپتا ۇلكەن-ۇلكەن ماقالالار جاريالاندى گازەتتەردە. «باس جول»، «حالىق كوممۋناسى»، «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» اتتى «ءۇش قىزىل تۋ» كوز الدىمىزعا بادىرايا كوتەرىلدى. «وڭشىلداردىڭ» اياق-قولى بايلانىپ بولعاندىعىنىڭ دەرەگى ەدى بۇل. «جۇڭگوشا ءسوتسياليزمىمىزدىڭ جەڭىسى مەن جەڭىلىسىن بەلگىلەيتىن بىردەن-ءبىر كىلت - قۇرىش تەمىر ءوندىرىسى عانا بەلگىلەيدى»، «سوندىقتان بۇل سالادا شەتكە سۇيەنسەك-اق ۇتتىرامىز»، «ءوز كۇشىمىزگە سۇيەنۋ - زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ شەشۋشى جولى»، «ءاربىر مەكەمە قوعام، ءاربىر كاسىپ ورىندارىنا، حالىق گۇڭشەسىنىڭ[5] ءاربىر اترەتتەرىنە دەيىن قۇرىش-تەمىر وندىرەتىن دومنا[6] قۇرىلىپ، ساندى مىندەت جۇكتەلدى». «بۇل جوسپارىمىز بويىنشا انگليا سىندى ەڭ بۇرىن ونەركاسىپتەنگەن، ەڭ كارى جيانگەردى ونبەس جىل ىشىندە-اق باسىپ وزامىز!»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنا قاراستى ءاربىر بۇقارا وسى شاحمەتتىڭ پەشكاسى بولىپ، قايدا قويساق سوندا تۇرۋى، قالاي ايداساق سولاي ءجۇرۋى شارت!»- گازەتتەر ەندى وسىلاي سايراپ كەتتى.
بىرەر قادام جىلجي الاتىن «ەركىن» پەشكالار سۇق ساۋساقپەن ءتۇرتىلىپ، ءۇنسىز ءجۇرىلىپ جاتقاندا مەندەي قاماۋداعى پەشكالار قايتپەك، قىسقىش ساۋساقتار شەكەمە تاياعاندا-اق سەكىرە تۇرەگەلدىم. جازىپ جاتقان «تومىم» سول جازۋ ستولىندا جايۋلى كۇيىندە قالدى. ارتىمدى باعىپ جۇرەتىن «اۆچاركالار» قۇرىش قورتۋ جۇمىسىنا الدىمەن كەتىپتى. كورپە-توسەنىشتەرىم بۋىلىپ-ءتۇيىلىپ، قارا ماشينا كۋزۋبىنا لاقتىرىلىپ تا بولعان ەكەن. ماقپالىم كىشكەنە اسقارىمىزدى قۇشاقتاپ قاقپا الدىندا تۇر. «اكەڭ انە» دەگەندەي مەنى نۇسقادى وعان. كورە سالا «پەشكالىقتى» ۇمىتىپ، تۇپ-تۋرا گارديشە[7] ۇشىپپىن. ءبولىنىپ تۇرعانىمىزعا ءۇش ايدان استى عوي، ەندى قاشان كورىسەتىنىم تۇگىل، قازىر قايدا باراتىنىمدى دا بىلمەيمىن. ەكەۋىن قوسا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدىم. بادىرايعان كوپ كوزدەن يمەنبەي ماقپال دا ءسۇيىپ ۇلگەردى. «بىزدەن ارقانداي جاعدايدا دا الاڭ بولما، امان بول، دەنساۋلىعىڭدى كۇت!... ايتەۋىر ونشالىق جۇدەمەپسىڭ!» دەي سالا ارقامنان قاقتى. سويلەسىپ قويدى دەگىزبەي جونەل دەگەنى ەكەنىن قاعىسىنان ۇقتىم دا، «اياۋلىم» دەگەن بەلگىسىن، الاقانىن ارقامنان سىلاي تۇسىرگەنىنەن ءتۇسىندىم. شىعاتىن اۆتوموبيلگە جەتە بەرە قايتا قايرىلعانىمدا اسقاردىڭ كىشكەنتاي قولىن كوتەرىپ بۇلاڭداتىپ تۇرعانى كورىندى. جاۋاپ رەتىندە مەن دە قول سىلتەپ قايتاردىم.
اۆتوموبيلگە شىعىسىممەن باقىلاۋشىمنىڭ بىرەۋى اكەلىپ، ۇلكەن سومكامدى تاپسىرىپ بەردى. ماقپالدان الىپ جاۋباسارعا تەكسەرتىپ شىققان ەكەن. سىرتقى قالتاسىنان ەكەۋىنىڭ جاڭا تۇسكەن سۋرەتىن تاۋىپ، كوكىرەگىمە باسا ءتۇستىم.
ماشينا وت الىسىمەن ءدال قاسىمنان گۇلنيسانىڭ تاتارشا ءانى ەستىلدى. ارتىستەردىڭ اۆتوموبيلىنەن قاشان ءتۇسىپ، مەنىڭ قاسىما قاشان كەلىپ وتىرعانىن بىلمەي قالىپپىن. ەركەكشە كيىنىپ الىپتى. مەن جالت قاراعانىمدا كۇلىپ جىبەردى. قاقپادان شىعا بەرە ماقپالدىڭ ءوز تويىمىزدا ايتقان ءبىر ءانىن شىرقاتا جونەلدى. بۇل انگە مەن دە قوسىلا كەتتىم. ۇيىمە بۇرىلاتىن كىشكەنە كوشەنىڭ يىنىنەن كۇتىپ تۇرعان ماقپال، مەنىمەن قاتار، الدا وتىرعان بەيتانىس قىزدىڭ اۋزىنان ءوز ءانىن ەستىپ، قولىن جايراڭداعان كۇلكىمەن كوتەردى. رازى-قوش، ىستىق ىقىلاسپەن سەرمەدى قولىن. وعان گۇلنيسا دا سونداي شىن دوستىق نيەت كورسەتىپ، قولىن تۇرەگەلىپ بۇلعاڭداتا ءوتتى.
گۇلنيسا، ۇيلەنۋ تويىمىزعا قاتىناسسا دا ماقپال ەكەۋىمىز كوشەدە كەزىگە قالعاندا تانىمايتىنداي سىرت ايلانىپ كەتەتىن. ەندى ماڭىمىزدان ەڭ جاقىن دوستارىمىز دا قاشاتىن بولعان مىنا قيىن كەزەڭدە جانقيار دوستاي جاقىنداسىپ قالعان سەبەبىن تۇسىنە الماي قاراي بەردىم جۇزىنە. ويناپ تۇراتىن وتكىر قارا كوزىن ماعان ءبىر جالت ەتكىزدى دە تۇقىرا كۇلىمسىرەدى. ايەلىم مەن بالامنىڭ جاڭاعى سۋرەتىن قولىمنان الىپ، ۇڭىلە ءتۇستى. جامباسى جامباسىما، ومىراۋى بىلەگىمە جابىسىپ قالعاندىقتان، جاسىرا كۇرسىنگەنىن سەزىپ قالدىم.
- بەك سۇلۋ!- دەپ كۇبىرلەدى. - ۇلىڭىز الدەن-اق كىشكەنە بيعابىلمىن دەپ تۇر!
- «كىشكەنە دۇشپانىڭمىن، مەنەن قورقىڭىز» دەگەن شىعار؟
- جوق، مۇنى ماعان ءوزىڭىز ەسكەرتىپ وتىرسىز، بىلەمىن. ءتىپتى دە دۇسپان ەمەسسىز!
- مەنىڭ اۋرىۋىم، قازىر وبادان دا جۇعىمتال!
- مۇنداي اقىلدى اۋرۋ جۇقسا جۇعا بەرسىن! -دەپ گۇلنيسا تەز كۇبىرلەپ جىبەردى دە، ءسوزدى ماقپالدىڭ سۋرەتىنە اۋدارا قويدى. - مادەنيەتى ءتىپتى جوعارى ەكەن. ءسىزدى جاڭاعى... سۇيگەنى، مەنى قاتتى ءسۇيىندىردى. سوۆەت ايەلى بولماسا، مۇنداي ايەلدەر ولاي ىستەي المايدى!
- جىگىتىڭىزگە قوسىلعان سوڭ ءسىز دە سويتەسىز. ءوزىڭىزدى ول دا ءۇش اي ساعىندىرسا...
- ءسىز رەجيمگە الىنعالى ءۇش اي بولدى ما؟ - گۇلنيسا ۇڭىلە قاراپ سۇرادى دا مەنىڭ باس يزەپ كۇرسىنگەنىمدى كورىپ، ءوزى دە كۇرسىنىپ جىبەردى. مۇنان سوڭ سويلەسپەدىك. ساحنانىڭ داعدىلى ءانشى قىزى تاعى دا ماقپالدان ەستىگەن «اعاجايدى» شىرقاتا جونەلدى.
بەس اۆتوموبيل كەرۋەنىمىز قالادان شىعا ەرەنقابىرعاعا بەتتەدى. قاراشارگە اساتىن توتە جولعا تۇسكەن سوڭ تەمىر رۋداسى جاقىن بالعىنتاي دەيتىن جەرگە بارىپ، تەمىر وندىرەتىندىگىمىزدى باسقا ساپارلاستاردان ەستىدىم.
ءبىر ساتتە ماشينا توسىن توقتاي قالدى دا گۇلنيسانى شاقىرعان زەيىل داۋىس ەستىلدى. ارت جاعىمىزداعى ارتىستەردىڭ جابىق اۆتوموبيلىنەن ءبىر باستىعى قاھارلى قاباقپەن كەلىپ، قايت دەگەندەي بۇيرىقتىڭ قولىن جالعىز-اق سەرمەدى وعان. سودان باستاپ گۇلنيسا ماعان جاقىننان كورىنبەيتىن بولدى. («وڭشىلعا بەيىم» اتتى قالپاق كيگەنىن كەيىن ەستىدىم.)
سول كەشتە قارلى اسۋ اۋزىنداعى جايداق-جالاڭاش سازعا تۇنەدىك. جاتىپ دەمالارلىق تەپسەڭ جەر جوقتىعىن ايتىپ زارلانعاندارعا جاۋاپ بەرگەن ەشكىم بولمادى. باستىقتارىمىز كابينكادان شىقپاي، الدىنىڭ قورىلعا باسقانى دا ەستىلدى.
مەنىڭ «ۇيىمداستارىمنان» ىنتىقباي، راقىمقان، ولزە، نۇرالىلار حالىق كوممۋنالارىنىڭ قۇرىش-تەمىر جوسپارلارىنا كومەككە ايدالىپتى. مەنىمەن بىرگە شىققان باسقا قالپاقتىلار جەلكەلەرىنەن ءبىر-ءبىر «اۆچاركانى» سۇقسيتىپ ءار جەردە شوڭقيىپ تاڭ اتىردى. سويلەستىرەر ەمەس. ال، مەنىڭ سوڭىمدا ەكەۋ...
بيىك تاۋدىڭ مۇزدى جوتاسىنان كەلگەن ىزعار تاڭعا جاقىن مەنىڭ يىعىمدى سەلكىلدەتكەندە ارتىمنان قىديىپ تۇرعان كۇزەتشىلەردىڭ ءتىسىن دە ساقىلداتىپ اكەتتى.
دانىشپان تەرگەۋشىم، وسى شاقتا پەشكا بولماعان كىم بار، ءسىز دە كونە پەشكاسىز. وسىنداي اقىماق سازدا ءسىزدىڭ ءتىسىڭىز دە تالاي ساقىلداعان شىعار. ءتىستىڭ بۇلاي ساقىلداۋى، جاۋعا قاراتىلعان ىزا-كەكتىڭ قايناۋى ەمەس، ارينە، سىزدەردىڭ دە مەنشە سورلانعاندىقتارىڭىزدىڭ عالاماتى. ءبىزدى «ءبورى»، سىزدەردى «ءبورىباسار» اتاپ شايناستىرىپ قويعانى بولماسا، ءبارىمىز ءبىر شاحماتتىڭ سورلى پەشكالارىمىز عوي.
وسى تاۋدا قىراتتان، دالدالى قۇرعاق جىرادان كوپ جەر جوق. ال، ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن وسىنداي جالاڭاش سازعا قاي قۇداي ايداپ اكەپ، شوڭقيتىپ تۇنەتكەنىن ويلاپ كوردىڭىز بە؟ پەشكالاردىڭ قيىنشىلىققا شىدامدىلىعىن سىناپ كورمەك بولسا، «انگليادان وزعانعا» دەيىن الدىمىزدا تالاي كۇرەس، تالاي قيىنشىلىقتىڭ سانالى سىن كەزەڭى ءالى بار ەمەس پە! سول جەڭىسكە جەتكىزەتىن جاۋىنگەرلەرىنىڭ بەلىن الدەن شويرىلتىپ نە تاپپاق، قاي ماقساتىنا جەتپەك؟ مەنى جاۋ ساناپ بۇكشيتسىن، ال، سىزدەردى بەلسەندى جاۋىنگەرىمىز دەپ مۇكشيتپەك پە؟... جاناپتارىڭىزدى «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋگە قارسى وڭشىل-ۇلتشىلداردىڭ ۇگىتىمەن پاسسيۆتەسىپ مۇكشيتىپ الدى» دەسە، ءبىز نە بەتىمىزدى ايتارمىز! «بۇل، قويىرتپاق قاراباتقپاقتان جارالعان ميىڭنىڭ قىلمىسى» دەۋگە ءبىز بەيشارادا ءتىل بار ما!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] اباي سوزىنەن.
[2] و دۇنيەدەگى توزاقتىڭ تەرگەۋشىلەرى.
[3] اباي ولەڭدەرىنەن.
[4] «ەركەك توقتى - قۇرباندىق» دەيتىن ماقال نەگىزىندە الىنعان اتاۋ.
[5] گۇڭشە (حانزۋشا) - كوممۋنا.
[6] دومنا - شويىن تەمىر وندىرەتىن پەش.
[7] گاردي - شاحمات وينىنداعى ءۋازىر (ەڭ قۇقىقتى تاس).
