- شىراق، قاي رۋدان بولاسىڭ؟

مەن ءدال مۇنداي سۇراق كۇتپەگەن ەدىم. قازاقتىڭ سالعان جەردەن رۋ سۇراسىپ جاتۋىن جاراتپايمىن. ءسال بوگەلدىم دە، ايتا باستادىم:

- ۇلى ءجۇز بولامىز. ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندە البان...

بەتىندە ەشقانداي سەزىم بەلگىسى بىلىنبەي، ءسوزىن تاپتىشتەپ سويلەپ:

- شىراق، البانعا دا، باسقاعا دا بۇل مەكتەپتە ورىن جوق. كەلگەن ىزدەرىڭمەن قايتا بەرۋلەرىڭە بولادى.

بەردىبەك سوقپاقبايۇلىنىڭ

«ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»

رومانىنان.

- شىراق، قاي رۋدان بولاسىڭ؟

مەن ءدال مۇنداي سۇراق كۇتپەگەن ەدىم. قازاقتىڭ سالعان جەردەن رۋ سۇراسىپ جاتۋىن جاراتپايمىن. ءسال بوگەلدىم دە، ايتا باستادىم:

- ۇلى ءجۇز بولامىز. ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندە البان...

بەتىندە ەشقانداي سەزىم بەلگىسى بىلىنبەي، ءسوزىن تاپتىشتەپ سويلەپ:

- شىراق، البانعا دا، باسقاعا دا بۇل مەكتەپتە ورىن جوق. كەلگەن ىزدەرىڭمەن قايتا بەرۋلەرىڭە بولادى.

بەردىبەك سوقپاقبايۇلىنىڭ

«ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»

رومانىنان.

رۋعا ءبولىنۋدىڭ بۇگىنگى جاعدايى كادىمگىدەي كوڭىل الاڭداتادى. بۇل قۇبىلىس تۇتاس ءبىر ۇلتتى تورىنا تۇسىرگەن ىندەت.  ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «ءبىر رۋلاردىڭ وكىلدەرى جينالىپتى، وزدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرىن سايلاپتى» دەگەن ءسوز شىقتى. بىرەۋلەرى ءوز رۋلارىنىڭ شەجىرەسىن كىتاپ ەتىپ شىعارسا، ەندى ءبىرى ءوز اتالاستارىنىنان شىققان اتاقتىلارىن، بۇكىل ەل ءبىلسىن ءبىلسىن-بىلمەسىن - اۋليە، بي، باتىرلارىن ناسيحاتتاۋعا ءتۇرلى ارەكەتتەر جاساۋدا. وسىلاي كوزگە كورىنبەيتىن، مارەسى قاي جەردە ەكەنى بەلگىسىز جارىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇنداي جارىستىڭ بار ەكەنىن اسىرەسە بىرەۋ لاۋازىمدى ورىنعا وتىرا قالسا بىردەن بىلۋگە بولادى. ىلەزدە ول ازامات تۋرالى «ءوزى قاي ءجۇز، قاي رۋدان ەكەن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەلىنە باستايدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز «بۇل ازاماتتىڭ ۇلتجاندىعى مەن ىسكەرلىگى وسى لاۋازىمىنا ساي ما؟» دەپ سۇرامايدى.

بىردە جاعا ۇستاتار مىناداي اڭگىمە ەستىگەنىم بار: جۇلدىزى جانىپ بۇكىل الەمگە اتى شىققان جاپ-جاس سپورتشى قايعىلى قازاعا ۇشىراعان كەز. ءبىر زامانداسىم «بولاشاعى زور ەدى، بىراق نە شارا، قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيمادى» دەپ مۇڭايىپتى. سوندا قاسىندا تۇرعان ءبىر جىگىت: «سەنىڭ نەڭ كەتتى، قازا تاپسا ءبىزدىڭ رۋدىڭ ادامى قازا تاپتى» دەپتى. بۇنداي ءسوز ەستيمىن دەپ ويلاماعان زامانداسىم نە دەرىن بىلمەي ۇندەمەي قالىپتى.

ءبىر كىسىمەن ونەر جايلى سۇحباتتاسۋىم بارىسىندا ول «ونەردە وزگەلەر جەتپەيتىن بيىككە جەتىپ بۇكىل ەلگە بەلگىلى بولۋ دا رۋعا بايلانىستى، كەيبىر رۋلار ونەرگە بەيىم، كەيبىرەۋى بەيىمسىز»، دەدى. مەن ءوز كەزەگىمدە، سوندا: قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، دينا، ەستاي، مۇحيت، اقان، ءبىرجان، مايلى، مادەلى، جامبىل، كەنەن مەن تاعى باسقا دا قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ونەر يەلەرىنىڭ ءبارى ءبىر رۋدان بوعانى ما، دەگەنىمدە، «نە دەسەڭ و دە» دەگەندەي قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.

دارىندى، ۇلى تۇلعالار بارلىق رۋلاردان شىعادى. قازاقتىڭ بەتكە ۇستار عالىمى شوقان مەن «الاش» پارتياسىن قۇرعان ءاليحان بوكەيحانۇلى, كۇيشىلەر داۋلەتكەرەي مەن دينا - تورە، اقان سەرى ارعىن ىشىندە قاراۋىل. كۇيشى قۇرمانعازى بايۇلىنىڭ ىشىندەگى قىزىلقۇرت، ءانشى ءمادي - قاراكەسەك، اقىن-جىرشىلار جامبىل مەن ءسۇيىنباي - ەكەي، قوبىزشى ىقىلاس - تاما، كۇيشى قازانعاپ - شانىشقىلى. كۇيشى تاتتىمبەتتىڭ رۋى - شانشار. اقىن اباي - توبىقتى، ەستاي بەركىمبايۇلىنىڭ رۋى - الماشى. بالۋان شولاقتىڭ رۋى دۋلاتتان شىققان - سامبەت، بەلگىلى ءانشى-كومپوزيتور جاياۋ مۇسانىڭ رۋى  - ايدابول، اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ - نايمان، سۋرەتشىلەر ءابىلحان قاستەەۆ - سۋان، ۇكى اجيەۆ - دۋلات، عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ - ءالىم. اتاقتى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن «الەم مۋزىكانتى» دەگەن اتاققا يە جالعىز قازاق ايمان مۇساقوجاەۆا - قوجا. مەملەكەت قايراتكەرلەرى وزبەكالى جانىبەكوۆ - تىنەي، تولەگەن تاجىباەۆ - العي. بەلگىلى اقىن قادىر مىرزا-ءالى - بايباقتى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى سابىر راقىموۆتىڭ رۋى - باعىس، ال ونىڭ ۇلتىنىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەگەن عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى - قوجا. بۇل ءتىزىمدى ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. بىراق وسىنىڭ ءوزى-اق دارىندىلىق ادامعا رۋىنا بايلانىستى قونادى دەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ تۇجىرىمىن جوققا شىعارادى.

جالپى ابىلاي، كەنەسارى، شوقان، يساتاي، ماحامبەت، اباي، ىبىراي، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، مۇحتار، امانكەلدى، ءالىبي، ساكەن، قاجىمۇقان، ءاليا، مانشۇك، باۋىرجان، قانىش، شاكەن، كۇلاش، ءامينا، ولجاس، مۇقاعالي، ەرمەك، بيبىگۇل، شارا، روزا، قارشىعا، ايمان، الىبەك، ءجانيا دەگەندە بولىنە قويمايتىن قازاق، بولمايتىن جەردە بولىنە بەرەتىنى نەسى؟ 1986 جىلدىڭ قارا سۋىعىندا امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى شىققاندا رۋ، جۇزگە بولىنبەگەن قازاقتار كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك كەزىندە نەگە بولىنگىش؟

مۇمكىن بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تاريحتىڭ كەڭ القابىنان ىزدەۋ قاجەت شىعار؟ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى بەسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاريحشى گەرودوت «تاريح» اتتى ەڭبەگىندە بۇگىنگى قازاقتىڭ اتا-بابالارى ساقتاردىڭ ماسساگەت، ساۋرامات، تيگراحاۋد جانە باسقا دا تايپالاردان قۇرالاتىنىن بايانداعان.

كەزىندە دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس اسكەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى سول ساقتاردىڭ ۇرپاقتارى ءتۇرلى رۋ-تايپالاردان قۇرالعان تۇركى تەكتەستەر ەكەنىن ۇلى تاريحشى لەۆ گۋميلەۆ جانە باسقا دا تاريحشىلار بۇلتارتپاستاي دالەلدەگەنى بەلگىلى.

قايسىبىر ەلدىڭ، وركەنيەتتىڭ دامۋ بارىسىندا بىردە سامعاپ بيىككە ورلەۋى، ەندى بىردە قۇزدان قۇلاعانداي تومەن قۇلديلاۋى زاڭدى قۇبىلىس. بىراق بۇلجىمايتىن ءبىر اقيقات بار: بابالارىمىز سوناۋ ىقىلىم زاماندا قان ارالاسۋدىڭ وتە قاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ،  ۇلت رەتىندە جوق بولىپ كەتپەۋدى ۇرپاقتارىنا وسىنداي ءۇردىس ارقىلى امانات ەتىپ كەتكەن. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ سول كەزدەردە جوعارى دەڭگەيدە بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. قازىر دە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. بۇل ءۇردىس بابالارىمىزعا عاسىرلار بويى تىرشىلىكتىڭ توسقاۋىلدارىن جەڭە وتىرىپ الەم وركەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوسىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋگە مۇمكىنشىلىك بەردى.

«مەن بايىرعى تۇركى (تۇرىك ەمەس - ب.و.) وركەنيەتىنىڭ ەجەلگى وركەنيەتتى دامىتۋعا جانە كەڭىنەن تاراتۋعا تيگىزگەن ىقپالىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تولىق سەزىنەمىن، سونداي-اق ءتىپتى ەۋروپانىڭ باسقا بولىگىندە ورنالاسقان مەنىڭ وتانىم نورۆەگيادا دا، قازىرگى ۋاقىتتا تانىلعان قانداي دا ءبىر وركەنيەتتىڭ ىشىنەن تۇركى مادەنيەتى ىقپالىنىڭ وتە كۇشتى بولعانىنا سەنەمىن». بۇل اتاقتى نورۆەگ ساياحاتشىسى، عالىم تۋر حەيەردالدىڭ 2001 جىلى استانا قالاسىندا وتكەن «ەجەلگى تۇركى وركەنيەتى: جازبا ەسكەرتكىشتەر» حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسياسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا جولداعان ءسوزى. دۇنيە ءجۇزى مويىنداعان عالىمنىڭ جىلدار بويى جاساعان زەرتتەۋلەرىنە نەگىزدەلگەن بۇل پىكىرى بابالارىمىزدىڭ جوعارىدا ايتىلعان ۇستانىمىنىڭ دۇرىس ەكەنىن، قان ارالاسپاۋ تەك جالپى دەنساۋلىق قانا ەمەس سونىمەن قاتار ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دەڭگەيىن، سول ارقىلى حالىق بولىپ دامۋ بارىسىن قامتاماسىز ەتەتىنىن ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ سول كەزدەرى سانالى تۇردە پايىمداپ ىسكە اسىرا العانىن دالەلدەيدى.

ارينە ەل بولعان سوڭ ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر بولماي تۇرمايدى، ءىشىنارا بابالار اماناتىن دۇرىس ورىنداماۋشىلىق تا بەلەس الىپ، رۋعا ءبولۋدى لاۋازىمعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، ياكي جەر داۋى كەزىندە ساياساتقا اينالدىرعاندار دا بولعان. ءوزى مەكەندەگەن جازىق دالاداي كەڭ حالىقتىڭ وسى ءبىر بۋىنسىز جەرىن ءوز مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا پايدالانا بىلگەن كورشى مەملەكەتتەر دە بولدى. سولاردىڭ ءبىرى رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋ بارىسىندا جۇزدەر مەن رۋلاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ءادىسىن كەڭىنەن قولداندى.

قازاقتاردىڭ رۋعا ءبولىنۋىنىڭ جاعىمسىز جاقتارى قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنان ورىن العانى بەلگىلى. مىسالى قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن جيناپ 1925 جىلى باسىلعان «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» دەگەن كىتابىندا الەكساندر زاتاەۆيچتىڭ: «...وبىكنوۆەننو كازاحي پريزنايۋت تولكو ناپەۆى ي مەلودي سۆوەگو رودا، اۋلا ي ۆولوستي، وتريتساتەلنو ي داجە ۆراجدەبنو وتنوسياس ك پروچيم (قازاقتار ادەتتە تەك وزدەرىنىڭ رۋى، اۋىلى مەن بولىسىنىڭ اندەرى مەن اۋەندەرىن مويىندايدى دا باسقالاردىكىن جاۋىنىكىندەي جاقتىرمايدى - ب.و.)» دەپ جازعانى وسىنىڭ دالەلى.          «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن دانالىقتى ۇمىتقان قازاقتاردى ماڭگۇرت، روبوت-حالىق ەتۋ ءۇشىن بارىن سالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلارى وزدەرىنىڭ مايشەلپەك جاعدايىن ۇزاعىراق ساقتاۋ ءۇشىن، ءبىر قولىمەن حالىقتار دوستىعىنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتكەنسىپ، ەكىنشى قولىمەن ەلگە ىرىتكى سالۋمەن بارىنشا اينالىستى. تاريحتى وزدەرىنىڭ ساياساتىنا ىڭعايلاپ جازىپ، سونىڭ ارقاسىندا تەك جالعىز ورىس حالقىن ۇلى حالىق ەتىپ كورسەتىپ وتىردى. ال سول حالىقتىڭ ءاردايىم بولىنگىسى كەلىپ تۇراتىنىن تىپتەن دە اۋىزعا العان جوق. مىسالى: شىڭعىس حان رەسەيدى باسىپ الۋى كەزىندە ورىس كنيازدەرى ءبىر-بىرىنە بولىسۋدىڭ ورنىنا شىڭعىس حاننىڭ اسكەري كومەگى ارقاسىندا ءبىرىنىڭ جۇرتىن ءبىرى قىرىپ نەبىر جاۋىزدىق ىلاڭىن سالعانى تۋرالى ءلام-ليم دەپ اۋىز اشپادى. ەسەسىنە كەمشىلىكتەردى كەرەگىنشە باسقا حالىقتاردان تاۋىپ وتىردى. سولاردىڭ قاتارىندا قازبا بايلىقتارى مول ۇلانعايىر جەرى بار قازاقتارعا باسا نازار اۋدارىلدى. سوندىقتان «سەندەر جۇزگە، رۋعا بولىنەسىڭدەر» دەگەن كىنا قازاقتارعا كەشىرىلمەس كۇنا رەتىندە تاعىلۋ ناتيجەسىندە تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ساناسىنا جىلدار بويى قۇيىلىپ، ماسكەۋدە وتىرعان باسشىلار بۇل ىسىندە دە ءبىرشاما ناتيجەگە قول جەتكىزدى.

وسىلايشا قازاقتاردىڭ سەنگىشتىگىن پايدالانۋعا كەلگەندە ماسكەۋ كرەمىلىندە وتىرعان بولگىشتەر ءوز مۇددەلەرىنە وڭاي قول جەتكىزە ءبىلدى. باسشىلىق ورىندارعا تاعايىنداۋ كەزدە ۇمىتكەردى جۇزگە، رۋ جاعىنان ابدەن تەكسەرىستەن وتكىزەتىن. سوندىقتان نەبىر ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى زور ازاماتتار «بيوگرافياسى كەلگەنمەن گەوگرافياسى كەلمەي» جارتى جولدا شاڭ قاۋىپ قالا بەرەتىن. بۇعان ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ گ.كولبين ورنىنان تۇسكەن سوڭ ونىڭ قاعازدارى اراسىنان قازاقستانداعى بيىك لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ ءجۇزى مەن رۋى جازىلعان ءتىزىم تاۋىپ العانى دالەل.

بىراق، ءبولىنۋدىڭ دە ءبولىنۋى بار ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. جالپى رۋعا ءبولىنۋدىڭ پايدا بولۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى اتا-بابالارىمىزدىڭ تابيعاتقا بۇگىنگى وقىعان، ءبىلىمدى ۇرپاقتارىنان جاقىن بولعانىندا. سوناۋ ىقىلىم زاماندا تۋىستىعى  جاعىنان جاقىن ادامداردىڭ قانى ارالاسقانىنىڭ قانداي قايعى-قاسىرەتتەر اكەلەتىنىن كورىپ-ءبىلىپ  ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ رۋعا ءبولىنۋدى ادەت-عۇرىپقا اينالدىرعان.

ۇلت دەنساۋلىعى قان تازالىعىنان باستاۋ الادى. مەديتسينا عىلىمىنىڭ دالەلدەگەنىندەي كەلەر ۇرپاق دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى ءۇشىن ءار ازامات پەن ازاماتشا الىس جەردەن جار تاڭداعانى لازىم. ال بۇگىنگىدەي ۇشاق، ماشينا سياقتى كولىك بولماعان كەزدە الىستان جار تاڭداۋ ارينە قيىننىڭ قيىنى ەدى. سوندىقتان بۇرىنعىلار ۇل مەن قىزدارىنان باسقا رۋدان قوساق تاڭداۋلارىن تالاپ ەتكەن.

«قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە» اتتى كىتابىندا عالىم حالەل ارعىنباەۆ قازاق حالقىنىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ سەبەبىن بىلايشا تۇسىندىرەدى: «بىرىنىشىدەن: قانداستىق جاقىندىق نەكەلەسكەن ۋاقىتتا ۇرپاقتىڭ بولماۋىنا، ياكي از بولۋىنا، ونىڭ ازىپ، ءتاۋىر قاسيەتتەردەن جۇرداي بولۋى دا مۇمكىن; ەكىنشىدەن، تۋىستىق قاتىناس ىدىراپ، ولاردىڭ اراسىندا ادەپسىزدىكتەر كوبەيگەن بولار ەدى». بۇلاي بولماۋىن ەل ۇلكەندەرى قاتاڭ تۇردە قاداعالاپ وتىرعان. مىسالى، قازاقتىڭ «جەتى جارعى» زاڭى بويىنشا ءبىر رۋدىڭ جاستارى كوڭىل قوساتىن بولسا ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان.

«ءحVىى - ءحVىىى عاسىرلاردا قىز الىسپايتىن اتالاس ادامداردىڭ ءتارتىپ بۇزعاندارى قاتال جازالاناتىن، ءتىپتى ونداي ادامدار ەلدەن قۋىلعان. ال، جاقىن تۋىستار ءتارتىپ بۇزسا، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعان» دەي كەلە ح.ارعىنباەۆ ءوز ويىن مىناداي تاريحي دەرەكپەن ناقتىلايدى: «...توبىقتى ەلىندە بولعان بولعان قالقامان مامىر ۋاقيعاسىن مىسالعا الايىق. ەكى ونەرلى جاس نەمەرە-شوبەرە تۋىستار بولسا كەرەك. بىراق ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن ءسۇيىپ، ءبىر تۇندە مامىردى قالقامان الىپ قاشادى. مۇنى ەستىگەن مامىردىڭ اعاسى كوكەناي ەكەۋىندە ولتىرەم دەپ اشۋ شاقىرادى. ءبىراز ۋاقىت بۇلار جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، قولعا تۇسپەيدى. ۋ-شۋ باسىلىپ، ەل ءىشى تىنىشتالعان ۋاقىتتا اتا-انا، اعا -ىنىسىنەن كەشىرىم سۇراپ، ريزالىعىن الىپ بۇدان بىلاي اشىق ءومىر سۇرمەك بولعان مامىر اۋىلىنا اتتانادى.

اۋىل شەتىنە جەتە بەرگەندە، اعاسى كوكەناي قارىنداسىن ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. قارىنداسىمدى ءولتىرىپ دەگەنىمە جەتتىم، ەندى قالقاماندى ولتىرمەي تىنبايمىن دەپ جار سالادى. ەل ادامدارى اقىلداسىپ ساداق كەزەنگەن كوكەنايدىڭ الدىنان، قالقامان جۇيرىك اتپەن شاۋىپ ءوتسىن دە، ءبىر اتقاندا تيگىزىپ ولتىرسە قالقامان قۇنسىز بولسىن، ال ءتىرى قالسا داۋ وسىمەن ءبىتسىن دەپتى. كوكەناي دا، قالقامان دا بۇعان كونىپ، شاۋىپ وتكەن قالقامانعا وق تيمەي ەردىڭ الدىڭعى قاسىن سىندىرىپتى». وسىدان كەيىن قالقامان باسقا جاققا كوشىپ كەتىپتى.

قان تازالىعىن ساقتاۋ ءتارتىبىن بۇزعاندارعا حالىق ارقاشان جيرەنىشپەن قارايتىن بولعان. «باسقا قىز جەتپەگەندەي ءوز تۋىسىن العان بالەنشەدەن ساقتاسىن» دەپ جيرەنەتىن بولعان. وسىلايشا بابابالارىمىز قان قۇرامىنىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورىنىن بۇگىنگىدەي دامىعان زەرتحانالارى بولماسا دا ءتان تازالىعىنا، بۇكىل ەل دەنساۋلىعىنا ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءمان بەرىپ قوعام دەنساۋلىعىن دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلگەن.

تۋىس ادامداردىڭ قان ارالاسۋىنىڭ ادام بالاسىنا جات قىلىق ەكەنى قۇراننىڭ «نيسا» سۇرەسىندە دە جازىلعان.

كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ورىس تىلىندە شىققان «جاس جۇبايلارعا كەڭەستەر» اتتى كىتاپتا وسى ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. وندا جاقىن اعايىنداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قىز الىسۋ ءداستۇرىنىڭ قايبىر حالىقتارعا زياندىق تيگىزەتىنى جازىلعان. ناقتى مىسال رەتىندە كەيبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوبىنەسە تولىق دەنەلى بولۋىنىڭ سىرى جاقىن ادامداردىڭ قاندارى ارالاسۋىندا ەكەنىن ءارى بۇل جاعىمسىز ادەت بۇل ۇلتتاردى نەبىر ايىقپاس ناۋقاستارعا دۋشار ەتەتىنى جازىلعان.

وسى ءبىر كەرتارتپا ادەتتىڭ زياندىعىن راستايتىن مىسالدار ادامزات تاريحىندا دا بارشىلىق. مىسالى، كوپشىلىك كوبىنە-كوپ ۇلى وركەنيەت سانايتىن ەگيپەتتە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جاقىن تۋىس ادامداردىڭ ۇيلەنۋ ءداستۇرى بولعانى بەلگىلى. وسى ەلدىڭ پتولومەي فاراوندار اۋلەتىنىڭ سوڭعى حانشايىمى، ادامزات تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى كلەوپاترا 18 جاسىندا اتا-بابالارىنىڭ ادەت-عۇرپىنا باعىنىپ ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىنە تۇرمىسقا شىققان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا بۇل اۋلەتتىڭ جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتۋىنە تۋىس ادامداردىڭ قان ارالاسۋى بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان.

ادام قانىنىڭ قۇپيالارى وتە ءبىر زەر سالا كوڭىل اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. مىسالى نەمىس ۇلتىنىڭ بەس بىردەي وكىلى - اقىندار شيللەر مەن گەلدەرلين، فيلوسوفتار شەللينگ پەن گەگەل جانە فيزيك ماكس پلانك ءوزارا تۋىستاس ەكەن. ون بەسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن يوگانن ۆانت سولاردىڭ ورتاق باباسى. چارلز ءدارۆيننىڭ نەمەرەسى فرەنسيس اتاقتى فيزيك، ال اتاسى ەرازم دارا تۇلعالى اتاقتى دارىگەر بولعانى بەلگىلى. اپالى-ءسىڭلىلى ولگا مەن ەۆدوكيا ترۋبەتسكايالاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ورىس حالقىنىڭ ەڭ اتاقتى جازۋشىسى لەۆ تولستوي بولسا، ەكىنشىسى سول حالىقتىڭ بەتكە ۇستار ەڭ اتاقتى اقىنى الەكساندر پۋشكين ەكەنى دە دالەلدەنگەن.

ادام قانىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءتۇرلى توپقا بولىنەتىنى وتكەن عاسىردا 1906 جىلى ەۋروپادا، 1910 جىلى اقش-تا اشىلدى. ال، 1914 جىلى ادام قانى توپتارىنىڭ كەزدەسۋ شارتتارى ءارتۇرلى ەكەندىگى انىقتالدى، ياعني ءار حالىقتا قاننىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنىڭ كەزدەسۋ شارتتارى باسىم بولىپ كەلەدى. عالىمدار بارلىق حالىقتاردىڭ قان توپتارىن زەرتتەپ، جەر شارىنىڭ قاي بولىگىندە قانداي توپتاعى قان باسىم كەزدەسەتىنىن ايقىنداپ گەنەوگرافيالىق كارتا جاساعان. مۇنىڭ ءوزى حالىقتاردىڭ باسىنان وتكەن ميگراتسياسىن، جاۋلاپ الۋشىلىقتى، ساۋدا قاتىناسىن، قىز الىسۋ داستۇرلەرىن دە كورسەتىپ بەرەدى.

بەلگىلى انتروپولوگ عالىم ورازاق ىسماعۇلۇلى بىلاي دەيدى: «قازاقتاردىڭ قانىنا بايلانىستى جۇرگىزىلگەن ۇزاق جىلدارعى زەرتتەۋلەرىمنىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ بيولوگيالىق ورتاقتىعى، گەنەتيكالىق جاعىنان بىرتۇتاستىعى ايقىندالدى. قازاق حالقى ءبىر گەنوفونعا جاتادى. دەمەك، حالىقتىڭ باسىنان وتكەن بيولوگيالىق تاريحى بار دەگەن ءسوز. قازاقستاننىڭ ەرتەدەگى جانە قازىرگى انتروپولوگيالىق تيپتەرىن سالىستىرۋ ءۇش مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتىڭ بەرىك گەنەتيكالىق بايلانىسىن بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى». عالىم اعامىزدىڭ وسى سوزدەرى بابالارىمىزدىڭ ساناسىنىڭ سوناۋ ەرتە زاماندا-اق وتە بيىك بولعانىن راستايدى.

قازاقتار بالانىڭ اكە-شەشەسىنە ۇقساۋىنا، نەمەسە تۋعان-تۋىسقاندارىنا، ناعاشىلارىنا تارتۋىنا ارقاشان ۇلكەن ءمان بەرگەن. «قانى تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى دا تەگىن ەمەس. ۇرپاقتان ۇرپاققا قان ارقىلى جالعاسىن تاۋىپ وتىراتىن دەنساۋلىق دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ بولاشاعىنىڭ كەپىلى. دەنساۋلىقپەن قاتار حالىقتىڭ قابىلەتتىلىك دەڭگەيى ءوز كورىنىسىن تاۋىپ وتىرادى.

كىمدە-كىمنىڭ دەنساۋلىعى مەن قابىلەتتىلىگى تۋىستارىنا بايلانىستى بولاتىنى راس. بالالاردىڭ اكە-شەشەسىنە ۇكساۋى زاڭدى. بىراق ءتۇر ۇقساۋى مەن كابىلەت ۇقساۋى ەكى بولەك نارسە. اكە جاعىنان بولا ما، الدە انا جاعىنان بولا ما بۇل تىلسىم قۇپيا.

قازاقتىڭ اتاقتى كۇيشىسى قۇرمانعازى ءارى كۇشتى بولۋىمەن قاتار مەرگەن دە بولعان. ال كۇيشىنىڭ اكە-شەشەسى ساعىرباي مەن القا كەدەي ادامدار بولعانى بەلگىلى. اكەسى بۇكىل ءومىرىن بايدىڭ جالشىلىعىندا وتكىزگەن جۋاس-مومىن كىسى بولىپتى. ال اناسىنىڭ اعالارى توكپە اقىن، اڭىراعان ءانشى، بارماعىنان بال تامعان كۇيشى، توپتان وزىپ جۇلدە العان پالۋان بولعان. كۇيشىنىڭ اناسى القا ماتىعۇلقىزى توي-جيىنداردا تالاي رەت كولاڭ  شاشىن ءتۇيىپ، ءجىپ بەلبەۋ بۋىنىپ، ەكى بىلەكتى سىبانىپ، توي-استاردا كۇرەسكە شىعىپ تالايلاردى جەڭگەن كۇش يەسى بولعان.

قورلان كىزعا عاشىق بولىپ ءان شىعارعان اتاقتى ەستايدىڭ اكەسى بەركىمبايدىڭ ايتا قالارلىقتاي داۋلەتى بولماعان، ءارى ەكى اياعى جوق عارىپ جان ەكەن. ال اناسى قۇليپا مەن ناعاشىسى بايتۇلىم اۋىل اراسىندا عانا ەمەس، كەزىندە بۇكىل كەرەكۋ وڭىرىنە اتتارى ايگىلى انشىلەر بولعان.

اتاقتى داۋلەتكەرەي كۇيشىنىڭ اكەسى شىعاي تورە اۋقاتتى ادام بولعان. بىراق ەل باسقارۋ ونەرىنە جەتىك بولعانمەن ءان ايتىپ، كۇي تارتپاعان كىسى. ەسەسىنە داۋلەتكەرەيدىڭ ۇلى سالاۋاتگەرەي دە شەبەر كۇيشى بولعان. ۇلى كۇيشىنىڭ پەرزەنتىن كورىپ كۇيىن ەستىگەن دينا نۇپەيىسوۆا ونىڭ اسقان ورىنداۋشىلىق دارىنىن تامسانا ايتقان. داۋلەتكەرەيدىڭ تۋعان جيەنى ناۋشا بوكەيحانوۆتىڭ دا كازاق كۇي ونەرى تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە.

ءانشى-كومپوزيتور كەنەن ازەربايۇلىنىڭ اكەسى كوزگە تۇسە بەرمەيتىن شارۋاقور جان بولعان، ال شەشەسى ۇلدار ۇلكەن ءانشى بولعان كىسى. ساۋساقتارى قۇلاگەردەي جۇيرىك كۇيشى دينانىڭ اكەسى كەنجە پالۋان، ءارى دومبىراشى بولعان. كۇيشى سەيتەكتىڭ اتاسى بايشورا جيىن- تويدا ولەڭ ايتقان. ابايدىڭ شەشەسى ۇلجاننىڭ ءسىڭلىسى مالعارا شەبەر دومبىراشى بولعاندىقتان، كەلىن بولىپ تۇسكەندە كوپشىلىكتىڭ سۇراۋىمەن شىمىلدىقتىڭ ىشىندە وتىرىپ «سىلقىلداق» دەگەن كۇيدى تارتىپ بەرگەن. قوبىزشى ىقىلاستىڭ اكەسى دۇكەن قوبىزشى بولعان. سىبىزعىشى سارمالايدىڭ اكەسى سادىق تا شەبەر سىبىزعىشى بولعان.

مىسالى، مۇسا اتتى ەكى تاريحي تۇلعا بار. سولاردىڭ بىرەۋى:

شورماننىڭ مۇستافاسى اتىمدى الىپ،

اتاندىم سول سەبەپتى جاياۋ مۇسا، - دەپ ءان دە شىعارعانى بەلگىلى. سول اتاقتى ازاماتتاردىڭ ءبىرى مۇستافا شورمانۇلىنىڭ ۇرپاعى، عالىم قانىش ساتباەۆتىڭ جيەنى، ەلىمىزدىڭ دۇنيە جۇزىنە تانىتار بەلگىسىنە اينالعان التىن ادامدى الەمگە تانىتقان ارحەولوگ كەمەل اقىشۇلى. ال بەلگىلى اقيىق اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ حالىق كومپوزيتورى جاياۋ مۇسانىڭ ۇرپاعى.

قالامى ۇشقىر مۇحامەدجان سەراليننىڭ اكەسى سەرالى ءبىرتۋار اقىن بولعان. بوكەي حاننىڭ ءبىر ۇرپاعى عابدول تۋعان حالقىنىڭ ءسوز ونەرىنىڭ بىلگىرى ءارى مىقتى دومبىراشى بولعان. بۇگىندە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ زاڭعار جازۋشى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆءتىڭ پەرزەنتى. كۇمىس كومەي ءانشى الىبەك دىنىشەۆ بەلگىلى انشىلەر اعايىندى ريشاد پەن ءمۇسىلىم ابدۋلليندەردىڭ جيەنى. وسى انشىلەردىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى قازىردە تانىمال «ميۋزيكولا» دۋەتىنىڭ ءانشىسى كارينا ابدۋللينا. كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆتىڭ قىزى عازيزا دا قازاق مۋزىكاسىنا ءوزىنىڭ قوماقتى ۇلەسىن قوسقان كومپوزيتور بولدى.

ال اتاقتى ءبىرجان سال قوجاعۇلۇلىنىڭ ارعى اتاسى بەرتىستەن: اقشۋاق، ايشۋاق. جانشۋاق، قوجامقۇل، قوجاعۇل دەگەن بەس ۇل تۋعان. بىراق اتاقتى ساز زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانوۆتىڭ ايتۋىنشا «سوزدەن كەستە توگەتىن اقىندىق، جانىڭدى جايلايتىن جىبەك ءۇن، ايىزىڭدى كاندىراتىن ءان، دارىندى ورىنداۋشىلىق - ءارىسى بەرتىس، بەرىسى قوجاعۇل تۇقىمىندا بولماعان». سونداي-اق اقان سەرى اتانىپ كەتكەن اقجىگىت قورامساۇلىنىڭ پەرزەنتتەرى: ايشا، مۇحامبەت، رامازان، ايبەرگەن اراسىنان شىققان جالعىز ونەر يەسى. قورامسانىڭ اقاننان باسقا بالالارى كوپتىڭ ءبىرى بولىپ ءومىر كەشكەن. داۋىلپاز اقىندار مۇقاعالي مەن تولەگەنءنىڭ جانە باسقا ەلگە تانىمال كوپتەگەن تۇلعالاردىڭ پەرزەنتتەرى دە قاراپايىم ماماندىق يەلەرى. جانە مۇنداي مىسالدار ومىردە وتە كوپ.

وسى جانە باسقا دا مالىمەتتەر قان ارالاسۋىنا نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايتىنىن دالەلدەيدى. بىراق كەيبىردە رۋعا بولۋشىلىك بۇكىل ەل ماقتانىش ەتەتىن تۇلعالار تاراپىنان دا شىعىپ جاتاتىنى وكىنىشتى. بۇعان دا مىسالدار جەتەرلىك. قۇرمەتتى وقىرمان، قازاقتا «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەگەن ءسوز بار سوندىقتان، ەندى ەلىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارى دەپ تانىلعان ادامداردىڭ رۋعا ءبولىنۋ ادەتى تۋرالى ومىردە بولعان جايلاردى جازعانىما وكپەلەي قويماسسىز.

«كۇندەستىكتىڭ ءتۇرىن، كورە الماۋشىلىقتىڭ ءتۇرىن وزگەرتتىك. اۋەلى ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ الىپ كۇندەيمىز، ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ الىپ كورە المايمىز. پالەن ءجۇزدىڭ جاقسىسىن ايتقىمىز كەلمەي تۇرادى، ءبىز ودان كەم ەمەسپىز دەيمىز. ...مىنە، وسى بولىنۋشىلىك وزىمىزدەن باستالادى دا، امالسىزدان بولىنەسىڭ سوسىن». بۇل سوزدەردىڭ يەسى ساكەن ءجۇنىسوۆ, («ادەبيەت ايدىنى» گازەتى،24.02.2005. 7-بەت).

امالى تاۋسىلعا اقىن اعامىز جۇبان مولداعاليەۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارعان كەزدە ەكىنشى حاتشىلىققا قانشاما ادام ۇمىتتەنگەنىن بىلە تۇرىپ جۇزگە كىرمەيتىن قالتاي مۇحامەدجانوۆتى تاڭداعان ەكەن. مۇنىسى كوپ ادامعا ۇناماپتى دا. سەبەبى، ارقانىڭ ازاماتىن اكەلسە وڭتۇستىككە، وڭتۇستىكتىڭ ازاماتىن اكەلسە - ارقانىڭ قازاقتارىن رەنجىتىپ الامىن دەپ ويلاسا كەرەك، دەيدى سول وقيعانىڭ كۋاگەرى قادىر مىرزا-ءالى.  بۇل سوزگە سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. سەبەبى: «قازاقتى ءبىر-بىرىنە الاكوز عىپ قويعىسى، ءبۇتىن ىرگەمىزگە بۇلىك كىرگىزگىسى كەلەتىن تاعى ءبىر ىرىتكى ول - رۋشىلدىق. بۇل - ءبىزدىڭ قوعامىمىزدى، ويدى دا بويدى دا بىلدىرمەي الىپ بارا جاتقان دەرتتى قۇبىلىس. بۇگىندە رۋ دەسەك، وزگەنى بىلاي قويعاندا، الگى «پروگرەسسيۆتى قازاقتار - ماڭگۇرتتەردىڭ» ءوزى ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءتىلىن بىلمەيدى، بىراق رۋىن بىلەدى» دەيدى اقىن تەمىرحان مەدەتبەك, («اق جول قازاقستان» گازەتى. 18 اقپان، 2005. 13-بەت). «بىزدە رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، بالەن باتىرعا، بالەن اۋليەگە ەسكەرتكىش قويۋعا قۇمار». بۇل بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءسوزى، («الاش ايناسى» گازەتى، 3.10.2009. 6-بەت).

سونىمەن رۋشىلدىق كوررۋپتسيا سياقتى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ورنىعىپ العان. «ادەبيەت دەگەن ونەر وتە قاسيەتتى بولعاندىقتان، مۇندا «كوررۋپتسيا» دا بار. ماسەلەن، وتىرىك ماقتاۋ رەتسەنزيالارى. رۋشىلدىق، جەرشىلدىك، سونداي-اق سىيلىق الۋدا دا ادىلەتسىزدىك بايقالىپ قالىپ جاتادى». بۇنى ايتقان جازۋشى جۇمابەك شاشتايۇلى («ايقىن» گازەتى، 4 قاڭتار 2009 جىل. 8-بەت).

قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى رۋعا بولىنگەن سوڭ باسقالارعا نە جورىق؟! وسىنداي ءبىر وقيعا مەنىڭ اكەم عالىم ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋىنا بايلانىستى. مەنىڭ اكەمنىڭ ماڭدايىنا زاڭعار جازۋشى، ەنتسيكلوپەديست عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوڭعى اسپيرانتى بولۋ جازىلىپتى. بۇل جونىندە اكەم كۇندەلىگىندە: «نەتكەن باقىت! مەنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى تاڭداپ الدى!» دەگەن سوزدەر جازعان. بىراق ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ قايتىس بولعان سوڭ كۇنگەي اقىندارى مايلىقوجا، مۇسابەك، نۇرالى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە ارنالعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋى نەبىر قيىندىققا ۇشىراعان اكەمنىڭ 2000 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان «مەن بىلگەن مۇقاڭ» ەستەلىك ماقالاسىندا مىناداي ءبىر وقيعانى بايانداعانى بار: «...مەنىڭ سانسىراي ساندالۋىم باستالدى. بۇل جاعداي اتتاي ءبىر جىل ۋاقىتىمدى بوسقا سارىپ ەتتى. ايتپاقشى، الگى قورىتىندىدان كەيىن اكادەميانىڭ ەكى بىردەي عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەسى - ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى مەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەستەرىنىڭ بىرىككەن جيىلىس شاقىرىلىپ، ديسسەرتاتسيا سوندا تالقىعا ءتۇستى. مۇندا ەندى عابەڭ - عابيت مۇسىرەپوۆ اعام كەس-كەستەدى. جانە ول كىسىنىڭ ءسوز باستاۋ اۋانى مەنى ايران-اسىر ەتتى. ول كىسى اي-شاي جوق، سالعان جەردەن: «مەن ءوزىم قوجا دەگەن حالىقتى جەك كورەتىن كىسىمىن» دەپ سالعاندا ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى بايقاماي دا قالدىم». كىمنىڭ بولسا دا ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ اعىن اق، قاراسىن قارا دەپ قارايتىن اكەم ع.مۇسىرەپوۆتىڭ بۇنىسىنا كەشىرىممەن قاراعان. ءالى ەسىمدە جەتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە اكەم ءاسىلحان وسپانۇلى مەن انام ورازكۇل ەكەۋى بىردە اپكەلەرىم، اعا-ىنىلەرىمدى جيناپ مەنى تۋعان كۇنىممەن قۇتتىقتاپ جازۋشىنىڭ «قازاق سولداتى» اتتى كىتابىن سىيعا تارتقان ەدى. اكەم عابيت مۇسىرەپوۆتى سول ءبىر كەزدەگى ءسوزى ءۇشىن جەك كورىپ كەتسە ماعان ونىڭ كىتابىن سىيلاماس ەدى عوي. مەكتەپ بىتىرەردە سول كىتاپ تۋرالى «مەنىڭ سۇيىكتى كىتابىم» اتتى شىعارما جازىپ «بەس» دەگەن جوعارى باعا العانىم ءدال بۇگىنگىدەي ەسىمدە.

ع.مۇسىرەپوۆتىڭ رۋعا بولىنگەنى تۋرالى وسى وقيعانى بىلسەم دە ونشا كوڭىل اۋدارعان جوق ەدىم. بىراق عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ كەزىندە شىنىندا دا وسىنداي كەرتارتپالىققا شىنداپ ۇرىنعانىنا قادىر مىرزا-ءالى «ءيىرىم» اتتى ەستەلىك كىتابىندا: «ونىڭ جاعىمسىز وبرازدارى، نەگىزىنەن قوجالار مەن تورەلەر. ولاردى اياماعان. ىزا-كەگىنىڭ ءبارىن سولارعا توككەن»، دەپ جازعانىن وقىعاندا ءتۇسىندىم.

كەنەن ءازىربايۇلىنىڭ قىزى تورتكەن اپكەمىز ءوزىنىڭ «كەنەن اتا» اتتى كىتابىندا ەستە قالعان مىناداي ءبىر وقيعاسىن باياندايدى:  1963 جىلدىڭ جازى ەدى. نۇرعيسا اعا (ن.تىلەنديەۆ - كومپوزيتور), قاسىندا ايگىلى كومپوزيتور، مارقۇم باقىتجان بايقاداموۆ بار، اتاما سالەم بەرە كەلىپتى. اتام قايتامىز دەگەندەرىنە قاراماي: «باقىتجان بالامنىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ وتىرعانى وسى، ءدام تاتپاي كەتۋ دەگەن ۇيات بولادى»، - دەپ  جىبەرمەدى. وڭشەڭ ونەر ادامدارىنىڭ اڭگىمەلەرى جاراسىپ، تاماشا وتىرىس بولدى. اتام ءان ايتىپ، كومپوزيتور ىنىلەرىنە ارناپ ولەڭ شىعارىپ، يگى تىلەكتەرىن ارناپ، اعالىق باتاسىن بەردى. باقىتجان اعا قاتتى رازى بولىپ كەتتى بىلەم: «وسى ءبارىمىز جامبىل اتانىڭ ونەرىنە ءسوزسىز باس يەمىز، ال شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، سول كىسىمەن بىردەي ناعىز اسپانعا كوتەرەتىن ادامنىڭ ءبىرى كەنەن اعا عوي. ءارى ءاندى ولەڭمەن شىعاراسىز، ونى دومبىرامەنوزىڭىز سۇيەمەلدەپ، ءوزىڭىزورىندايسىز. داۋسىڭىز قانداي اسقاق»، - دەگەنى سول ەدى، نۇرعيسا اعانىڭ قانى باسىنا شاپشىپ ءبىر-اق شىقپاسى بار ما؟!  ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «سەن نەگە جامبىلعا ءتىل تيگىزەسىڭ، ءا؟ جامبىل شاپىراشتى دەگەن باتىر ەلدەن شىققان، مەنىڭ تۋىسىم. ول جەتىسۋ اقىندارىنىڭ اتاسى. ونى تەرەڭ ءبىلۋ ءۇشىن ولەڭدەرىن ءتۇسىنىپ وقۋ كەرەك... - دەپ داۋىس كوتەرىپ، شاتاق شىعارماق بولدى. اتام نۇرعيساعا ۇرسىپ، ارەڭ باستى. باقىتجان اعا ىڭعايسىزدانىپ، اتامنان قايتا-قايتا كەشىرىم سۇراپ، مازاسىزداندى دا قالدى. سونداعى اتامنىڭ ەكەۋىنە: «شىراقتارىم، ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەتىن وسى ءبولىنىس. جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋدى قويماساق، ەل بولىپ، قازاق بولىپ جەتىسپەيمىز. باسقالارعا كۇلكى-مازاق بولىپ، توز-توزىمىز شىعىپ كەتۋىمىز مۇمكىن»، - دەگەنى  ەسىمدە».

كەنەن اتامىزدىڭ ايتقانى دۇرىس. اقىننىڭ پىكىرىن قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلى ازاماتى وزبەكالى جانىبەكۇلى دا: «سوڭعى جىلدارى ءبىز تاعى ءبىر قاسىرەتكە تاپ بولدىق. ول قازىر بەلەڭ الا باستاعان حانداردى دا، بيلەردى دە ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ اتا-اتاعا، رۋ-رۋعا، تايپاعا ءبولىپ جىكتەستىرە باستاعان سىرقاتپەن بايلانىستى» دەگەن سوزدەرىمەن قۇپتايدى («تۇركىستان» گازەتى، 10 قاراشا، 2001, 7-بەت).

عۇلاما عالىم، ءبىلىمدار ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى: قازاقتىڭ جەتى اتانى قولداۋى - وتە جاقسى زاڭ. مۇنى قازىرگى نەكە زاڭىنا كىرگىزۋ كەرەك. مۇنداي «جازىلماعان» زاڭ الەمدە جوق. وڭتۇستىك كورەيانىڭ عالىمدارى دۇنيەجۇزىندەگى حالىقتاردىڭ قانىنىڭ قۇرامىن تەكسەرىپتى. وسىندا قازاقتىڭ قىرىق ءۇش رۋىنىڭ قانىن تەكسەرگەندە، الگى قىرىق ءۇش رۋدىڭ قانى ءبىر اكەنىڭ قانىنداي بولىپ شىققان. سوندا ەڭ تازا قان، قازاقتىڭ قانى دەپ تاۋىپتى. بۇل - جەتى اتانىڭ قاسيەتى. - دەيدى.

سوندىقتان دا بۇگىنگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ رۋعا ءبولىنۋىن تەك حالىق دەنساۋلىعىن جۇيەلى تۇردە باسقارۋ قۇرالىنىڭ كورىنىسى دەپ قابىلداپ، ءارى تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاسالعان بيىك سانالى ءىس-شارا ەكەنىن سانالى تۇردە قابىلداۋ قاجەت.

وتانىمىز قازاقستاننىڭ الەمنىڭ باسقا مەملەكەتتەرى قاتارىندا شاڭىراعى بيىك بولسىن دەگەن ءار ازامات، مەملەكەت قۇندىلىقتارىنىڭ ەڭ باستى بايلىعى سانالاتىن حالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن رۋىن، دالىرەك ايتساق ەڭ كەم دەگەندە جەتى اتاسىن ءبىلۋى كەرەك. جاستاردى تاربيەلەۋ بارىسىندا بولاشاق ومىرلىك قوساعىن وزگە رۋدان تاڭداۋ كەرەك ەكەنىن جاستايىنان جۇيەلى تۇردە ءتۇسىندىرىپ، ءاردايىم ناسيحاتتاۋ ءوزىن سانالى سانايتىن قوعامنىڭ ءار مۇشەسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قوساتىن بىردەن-ءبىر ماڭىزى زور ۇلەس ەكەنىن ءتۇسىنۋى قاجەت. بۇل ماسەلە مەملەكەت باسشىلىعى تاراپىنان دا قولداۋ تاۋىپ اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كوپشىلىككە جۇيەلى تۇردە ءتۇسىندىرىلىپ وتىرسا قۇبا قۇپ.

قازىرگى تاڭدا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ وركەنيەتى بيىك بولۋ ءۇشىن العا قويعان ماقساتتارىنىڭ ءبىرى كاسىبي مەملەكەت قۇرۋ ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. سوندىقتان ەل باسقارۋ، باسقا دا مەملەكەتتىك ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ەشكىمدى رۋىنا، جۇزىنە قاراپ بولەكتەمەي، تەك ۇلتجاندىعى، ازاماتتىعى، پارساتتىلىعى جانە ىسكەرلىگى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق دەڭگەيىن ەسەپكە الا وتىرىپ قىزمەتكە تارتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت.

ەسكەرتپە:

ماقالا جازۋ بارىسىندا ا.جۇبانوۆتىڭ «عاسىرلار پەرنەسى»، «زامانا بۇلبۇلدارى»، ا.زاتاەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 1000 ءانى»، ب.سوقپاقبايۇلىنىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»، قادىر مىرزا-ءالىنىڭ «ءيىرىم»، تورتكەن كەنەنقىزىنىڭ «كەنەن اتا»، «مۇراگەر ءاسىلحان وسپانۇلى»، قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «ەتنوگرافپەن اڭگىمە»، حالەل ارعىنباەۆتىڭ «قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە» تاعى باسقا دا كىتاپتار مەن گازەت-جۋرنالداردا جارىق كورگەن دەرەكتەر پايدالانىلدى.

"Abai.kz"