جاقىندا م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اقپاراتتىق-اناليتيكالىق ورتالىعى ءوز سايتىندا قازاق تاريحىنا قاتىسى بار ءبىر قىزىق ماتەريالدى جاريا ەتتى. ول –  «1918–20 جج. بەيمالىم قازاق حاندىعى. تۇركىستانداعى ازامات سوعىسى تاريحىنا (ارحيۆ)» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن حاتتاما. رەسەي سوۆەتتىك فەدەراتسياسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسى (رۆس، ارك) تاشكەنتتە 1919 جىلعى 14 شىلدەدە وتكىزگەن وتىرىستىڭ حاتتاماسى.

وسىناۋ تۇركرەسپۋبليكا ارك-ءنىڭ  كەشكى ساعات 17-دە باستالعان وتىرىسىنىڭ № 62 حاتتاماسىندا سىبىردەگى كولچاك ەزگىسىنەن قاشقان قازاقتار – دىنمۇحامەد ءادىلوۆ پەن بايسەيىت ءادىلوۆتىڭ بايانداماسى  («دوكلاد كيرگيز، بەجاۆشيح يز سيبيري وت يگا كولچاكا توۆ. ديل-مۋحامەدا اديلەۆا ي باي-سەيد اديلەۆا») تىڭدالعانى ايتىلعان ەكەن.

بۇل اعالى-ءىنىلى ەكى ازاماتتىڭ رەۆوليۋتسيا جىلدارىنداعى ءىس-ارەكەتى جايىندا ساكەن سەيفۋلليننىڭ ايگىلى «تار جول، تايعاق كەشۋ» مەمۋارىندا ەداۋىر اسەرلى جازىلعانى ءمالىم.

بايسەيىت ءادىلوۆ اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن كۇرت ورىستەگەن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا ساكەنمەن بىرگە اتcالىستى. دالا ءۋالاياتىنىڭ استاناسى ومبى قالاسىندا اقپان رەۆوليۋتسياسى دۇمپۋىمەن شاقىرىلعان اقمولا وبلىسى قازاقتارىنىڭ العاشقى سەزىندە وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتى قۇرىلعان، سوندا ونىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. ودان سوڭ اقمولا وڭىرىندە سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋشىلار قاتارىندا بولدى. اقمولاداعى العاشقى جۇمىسشى، شارۋا، سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ – سوۆدەپتىڭ مۇشەسى، ۇيەزدىك ميليتسيا باستىعى بوپ ىستەدى. اقتار توڭكەرىس جاساپ ۇيەزدەگى سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتقاندا، ساكەنمەن جانە وزگە دە سوۆدەپ مۇشەلەرىمەن بىرگە اباقتى ازابىن شەكتى. اقتاردىڭ  تۇرمەسىنەن 1918 جىلدىڭ كۇزىندە قاشىپ شىققان-تىن.

ال ونىڭ باۋىرى دىنمۇحامەد سول جىلدىڭ اياعىنا قاراي ومبىداعى كوممۋنيستەر كولچاكقا قارسى ۇيىمداستىرعان كوتەرىلىسكە قاتىسقانى ءۇشىن قۋعىننان سەسكەنىپ، اقتاردان تىعىلعان. قالادان جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ قۇجاتىمەن جاسىرىن قاشىپ شىعىپ، جاستاردىڭ «بىرلىك» ۇيىمىندا تابىسقان دوسى ءابدىراحمان بايدىلدينمەن بىرگە ونىڭ قىزىلجار جاقتاعى اۋىلىنا كەتكەن. سوندا كوكتەمگە دەيىن  جۇرۋگە ءماجبۇر بولعان دا، اقىرى، 1919 جىلدىڭ ورتاسىندا تاشكەنتكە جەتكەن. جوعارىدا اتالعان قۇجاتتان اڭعارىلاتىنداي، ونىڭ تاشكەنتتەگى عۇمىرى رەسپۋبليكا اسكەريرەۆكومىنىڭ ماجىلىسىندە بايانداما جاساۋدان باستالعان بولىپ شىقتى...

حاتتاماعا قاراعاندا – وتىرىسقا ساليكوۆ، كراسيۋكوۆ، فەدەرمەسسەر، ۆوستروسابلين، شيشكوۆ، گلينيانوۆ جانە چەپۋرنوۆ قاتىسقان. جيىنعا ساليكوۆ توراعالىق ەتىپ، حاتشىسى  كيسلوۆ بولعان. وتىرىس حاتتاماسىن جاريالاۋعا ازىرلەگەن ماسكەۋلىك ۆالەريا ۆيتالەۆنا اندرەەۆا ولاردىڭ ءبىرازى جايىندا انىقتاما بەرىپتى.

ماسەلەن، ۆوستروسابلين الەكساندر پاۆلوۆيچ (1857–1921) دۆورياندار قاتارىنان ەكەن. 1877 جىلى الەكساندر اسكەري ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، قىزمەتىن كەرچ قامالى ارتيللەرياسىندا باستاعان دا، 1905–1910 جىلدارى وچاكوۆ جانە سەۆاستوپول  قامالدىق ارتيللەريالارىندا جالعاستىرعان. 1910 جىلدان كۋشكا قامالىنىڭ كومەندانتى، وسى قىزمەتى كەزىندە  گەنەرال-لەيتەنانت شەنىن العان. ول 1917 جىلى سوۆەت وكىمەتى جاعىنا شىعىپ، قامالدى اقتاردان قورعاۋعا باسشىلىق جاسادى. سولداتتار ونى «قامال اسكەري كەڭەسىنىڭ توراعاسى» لاۋازىمىنا سايلادى. سوسىن ول قىزىل ارميانىڭ تاشكەنتتىك كومانديرلەر كۋرسىنىڭ تۇڭعىش كومانديرى بولدى. اسكەري مامان رەتىندە 1919 جىلدىڭ قاڭتارىنان تۇركرەسپۋبليكا ارك-ءنىڭ (رۆس)  مۇشەسى بوپ ىستەگەن. 1920 جىلعى تامىزدا جاسالعان قاستاندىق سالدارىنان اۋىر جاراقاتتانىپ، ۇزاماي قايتىس بولعان.

ال سەۆاستوپولدىق ەۆرەي فەدەرمەسسەر ناۋم ياكوۆلەۆيچ (1886–1959) 1905 جىلى «كنياز پوتەمكين-تاۆريچەسكي» جانە «وچاكوۆ» برونەنوسەتستەرىندەگى كوتەرىلىس ىشىندە بولعان كورىنەدى. 1-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى. 1917 جىلى تاڭداپ سايلانۋ جولىمەن ديۆيزيالىق كوميتەتتىڭ توراعاسى جانە ديۆيزيا باستىعى بولعان. 1918 جىلدان  اۋەلى تاشكەنت سوۆەتىنىڭ، ودان تۇركىستان اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق شتابىنىڭ، 1919 جىلدان تۇركرەسپۋبليكا ارك-ءنىڭ مۇشەسى. سوسىن شارۋاشىلىق جۇمىستارىندا ىستەگەن، 1937 جىلى رەپرەسسيالانىپ، 1954 جىلى اقتالعان. زەينەتكە شىققاننان سوڭ سامارقاندا تۇرعان.

وسى ەكەۋىنەن باسقا وتىرىس مۇشەلەرى جايىندا انىقتاما بەرىلمەپتى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان تر ارك-ءنىڭ 1919 جىلعى  14 شىلدەدە بولعان ماجىلىسىنە توراعالىق ەتۋشىنىڭ ءومىربايانىن انىقتاۋعا تىرىستىق. ويتكەنى ول جوعارىدا اتالعان ەكەۋمەن بىرگە باياندامانى تالقىلاۋعا كوبىرەك قاتىسقان-تىن.

دەرەكتى ينتەرنەت ارقىلى  ورىنبور ومىرباياندىق ەنتسيكلوپەدياسىنان تاپتىق. سونداعى انىقتاماعا قاراعاندا،  «جۇمىسشى، اسكەري جانە قوعام قايراتكەرى» ساليكوۆ دميتري پاۆلوۆيچ (1886–1972)  ورىنبور گۋبەرنياسى ياپرينتسەۆو سەلوسىنىڭ تۋماسى ەكەن.  1906–1917 جىلدارى ورىنبور–تاشكەنت تەمىرجولىندا سلەسار بولىپ ىستەپتى. رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى ءۇشىن تۇتقىنعا دا ءتۇسىپتى. 1917 جىلى ورىنبور سوۆدەپى اتكومىنا سايلانعان. 1919–1922 جىلدارى تۇركرەسپۋبليكا قاتىناس جولدارى حالكومىنىڭ ورىنباسارى، اسكەريرەۆكوم توراعاسى بولعان ەكەن. اتالمىش وتىرىستى ارك توراعاسى رەتىندە ءوزى باسقارعان بولىپ شىقتى. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (واك) جانە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى (حكك) مۇشەسى، ودان كەيىن قازاق واك مۇشەسى دە بولىپتى.

حاتتامانى جاريالاۋعا ازىرلەگەن ۆ. اندرەەۆا بايانداماشى تۋرالى دا ماعلۇمات بەرگەن كورىنەدى. ەندى سوعان كوڭىل اۋدارايىق...

تر ارك-ءنىڭ وتىرىسىندا بايانداما جاساعان «ءادىلوۆ دىنمۇحامەد ابۋباكىرۇلى (1900–1930)» (وسى جەردەگى قاتەلىكتى اتاي كەتەيىك: ابۋباكىر دىنمۇحامەدتىڭ اكەسى ەمەس، اعاسى، بايسەيىتتىڭ ءىنىسى. اكەسى – ءادىل، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» ونىڭ 1918 جىلى اقمولاعا اقتار تۇرمەسىندەگى ۇلكەن ۇلى بايسەيىتكە كەلىپ جۇرگەنىندە جۇقپالى ىندەتتەن قايتىس بولعانى ايتىلعان، ياعني دۇرىسى – دىنمۇحامەد ءادىلۇلى). مىنە، وسى ءادىلوۆ دىنمۇحامەد ءادىلۇلى «سىرداريا وبلىسىنىڭ سارىسۋ ۇيەزىندەگى № 3 اۋىلدا تۋعان. ورتا ءجۇزدىڭ قازاعى (مۇندا دا ءسال اعاتتىق بار، بالەندەي قاتە دەۋگە دە كەلمەس، شاماسى، ءومىر سۇرگەن اۋماعىنا بايلانىستى سولاي ۇيعارىلعان بولار، ءىس جۇزىندە اتا تەگى كىشى جۇزدەن). ماسكەۋ قالاسىندا 1930 جىلعى ساۋىردە اتىلعان» دەپ كورسەتكەن.

بۇدان ءارى: «اكەسى (جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي – اعاسى) – ابۋباكىر ءادىلوۆ (1882 ج.ت.), 1929 ج. 10 قاڭتاردا تۇتقىنعا الىنىپ، 1930 ج. 4 ساۋىردە 10 جىل يتل-گە (ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە) جىبەرۋگە ۇكىم ەتىلگەن» دەگەن دەرەك بەرەدى دە، ودان ءارى قاراي دىنمۇحامەدتىڭ ومىردەرەگىن جالعاستىرىپ جازادى.

حاتتاماعا قوسا بەرىلگەن سول انىقتامادا دىنمۇحامەد ءادىلوۆ: «اقمولا باستاۋىش ۋچيليششەسىن (1913 ج.), ومبى گيمنازياسىن (1918 ج.) بىتىرگەن. تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىندە (1919–20 جج.) وقىدى. وقۋشىلاردىڭ «بىرلىك» ۇيىمى مۇشەسى، ومبى ق. (1914–17 جج.); اقمولا ۇيەزدىك قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، «جاس قازاق» اتتى قازاق جاستارى ۇيىمىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، ومبى ق. (1917 ج.); «الاش» پارتياسى كوميتەتتەرىنىڭ مۇشەسى جانە اكتيۆيسى (1917–18)» بولعان دەپ جازىلعان.

سودان سوڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا: «قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاشكەنت ق.، جەتىسۋ گۋبونو (دۇرىسىندا – وبلونو، وبلىستىق حالىق اعارتۋ ءبولىمى) مەڭگەرۋشىسى (1918–20 جج.)» قىزمەتتەرىندە ىستەگەنى، سوسىن قازاق ولكەسىندە «سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى (1920 ج.)» بولىپ، قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ العاشقى قۇرىلتايشى سەزىندە سوۆەتتىك اۆتونوميا جاريا ەتىلىپ، قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا: «قازاق اسسر نكۆد (ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ) القا مۇشەسى جانە ۆريد. ناركوما (حالكوم ىستەرىن ۋاقىتشا اتقارۋشى) (1920–21 جج.); قاسسر نكۆد ءبولىم مەڭگەرۋشىسى» بولعانىن ايتقان.

وسىدان كەيىن «سىبرەۆكوم جانىنداعى قازواك تولىق وكىلەتتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى، ومبى ق. (1921 ج.)» بولدى دەيدى. دۇرىسىندا بۇل قىزمەتتە اعاسى بايسەيىت ءادىلوۆ ىستەگەن (بايسەيىت تە، دىنمۇحامەد تە قۇرىلتايشى سەزدە قازواك مۇشەسى بوپ سايلانعان), ىڭعايى، مالىمەتتەردى جيناۋشى ەكەۋىنىڭ فاميليالارى ءبىر بولعاندىقتان، قىزمەتتەرىن ءدال اجىراتا الماي قالسا كەرەك. بۇلاردان سوڭ دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ ەسكى قازاقستانداعى سوڭعى لاۋازىمى: «تۇركىستان اسسر-ءنىڭ سىرداريا وبلىسى مەن اۋليەاتا ۇيەزىندەگى  قازواك وكىلى (1921–23 جج.)» بولعانى كەلتىرىلەدى.

سوسىن تاعى دا تۇركىستاندا: «قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، ديرەكتورى، تاسسر اعارتۋ حالكوماتىندا، سىرداريا وبلاتكومىندا، تاشكەنت گۋبسوتىندا» ىستەگەنى، ودان كەيىن جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلعان ۇلكەن قازاقستاندا بولعان شاعى ايتىلادى: «قاسسر  اعارتۋ حالكوماتىندا جەتەكشىلىك جۇمىستاردا (1923–25 جج.); قازاق ۇلتتىق تەاترىنىڭ ديرەكتورى، قىزىلوردا ق. (1925–28 جج.) (دۇرىسىندا ۇلت تەاترىن قۇرعان بۇل لاۋازىمىندا دىنشە ءادىلوۆ العاشقى ءبىر تەاترلىق ماۋسىم بويى عانا ىستەگەن).

انىقتاما سوڭىندا: «1928 ج. جەلتوقساندا سسرو وگپۋ تۇتقىنداعان. تەرگەۋدە قازاقستان مەن تۇركىستاندا تارماقتانعان انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق استىرتىن قىزمەت بولعانى جايىندا كولەمدى كورسەتۋلەر بەردى. 1930 ج. 4 ساۋىردە  سسرو وگپۋ القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى جازانىڭ جوعارعى شاراسىن (ۆمن) قولدانۋعا ۇكىم ەتتى. 1988 ج. 14 قاراشادا اقتالعان» دەپ كورسەتكەن. بۇعان، نەگە ەكەنىن، ۇكىمنىڭ پروكۋراتۋرا تاراپىنان راستالۋىن كۇتپەستەن (پروكۋراتۋرا بەكىتپەگەندىكتەن، العاشقى شەشىمىن وگپۋ القاسى 1931 جىلعى 8 قاڭتاردا قايتا قاراپ، جازانىڭ جوعارعى شاراسىنا كەسىلگەندەردى كونتسلاگەرگە جىبەرۋمەن الماستىرعان), مادەنيەت قايراتكەرى دىنمۇحامەد ءادىلوۆتى 1930 جىلعى 21 ساۋىردە – پرولەتاريات كوسەمىنىڭ الپىس جىلدىق يۋبيلەيى قارساڭىندا – جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ادەبيەتشى ءابدىراحمان ءبايدىلدين، جۋرناليست  احمەتسافا يۋسۋپوۆپەن بىرگە اتىپ، ۆاگانكوۆو قورىمىنا كومىپ تاستاعانىن قوسىپ قويايىق.

ەندى حاتتاما مازمۇنىنا كوشەيىك. ءادىلوۆ رۆس وتىرىسىنداعى بايانداماسىندا «ءوزىن سىبىردەگى جوعارعى بيلىك، ءسىبىردىڭ عانا ەمەس، ءتىپتى بۇكىلروسسيالىق جوعارعى بيلىك» دەپ اتايتىن كولچاكتىن ۇكىمەتى باقىلاپ تۇرعان اۋماقتاعى قازاق حالقىنىڭ جاعدايىنا قىسقاشا توقتالادى. كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۇيەزدەرىندە «ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋعا ۇمتىلعان قازاقتاردىڭ ارەكەتتەرىن كولچاكتىڭ ءسىبىر ۇكىمەتى تاس-تالقان ەتتى» دەپ ءبىر ءتۇيىپ، شۋ وزەنىنىڭ ارعى جاعىنداعى قازاقتاردىڭ اراسىنا اق جاساقتارى كەلىپ ءتۇرلى زورلىق كورسەتىپ جۇرگەنىن مىسالدار كەلتىرىپ اڭگىمەلەيدى. سونداعى «جۇگەنسىزدىكتەردى توقتاتۋ ءۇشىن العاشقى كەزگە جاساق، سوسىن نەعۇرلىم قۋاتتىراق اسكەري كۇش جىبەرىلسە» دەگەن تىلەگىن بىلدىرەدى.

باياندامانى تىڭداپ بولعان سوڭ، وتىرىسقا توراعالىق ەتۋشى ودان «الدەقانداي اسكەري دايىندىعىڭىز بار ما» دەپ سۇرايدى.  بايانداماشى ءوزىنىڭ «سوۆەت وكىمەتى كەزىندە ەرىكتى تۇردە 2-ءشى ومبى پارتيزان وتريادىنا جازىلىپ»، قيىر شىعىستاعى ازامات سوعىسىنا اقتارمەن شايقاستارعا قاتىسقانىن  ايان ەتەدى. سوسىن تاعى ءبىر اسكەريرەۆكوم مۇشەسىنىڭ بايكال سىرتى مايدانىنداعى قىزىل اسكەرلەر كومانداشىسى بولعان سەرگەي لازومەن قاشان اجىراسقاندارى جايىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.

تۇركرەسپۋبليكا ارك-ءنىڭ توراعاسى ساليكوۆ بايانداما جاساعان ادىلوۆتەن ءسوز بوپ تۇرعان حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيى قانداي ەكەنىن سۇرايدى. «ەگەر ءبىز مۇسىلمان بولىستارىنا جاساق جىبەرەيىك دەگەن قورىتىندىعا كەلسەك، بۇل ءتيىمدى بولا قويار ما ەكەن... – دەگەن كۇدىگىن ەستىرتەدى، – بىراق ەگەر جەرگىلىكتى مۇسىلمانداردان جاساق قۇرىپ، ولارعا جاقسى نۇسقاۋشىلار بەرسەك... – دەگەن ويىن دا بىلدىرە كەلە، – جاساق ول جەردە ازىق-تۇلىكتەن قينالماس پا ەكەن» دەپ، ءادىلوۆ جولداستان وسى تاراپتاعى پىكىرىن سۇرايدى. بايانداماشى ءادىلوۆ جولداس «حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيى تومەن» دەيدى. بىراق قازاقتاردىڭ ساياساتقا، قوعامدىق پىكىرگە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنىن، جالپى قوعامدىق ماسەلەلەرگە ەلەڭدەپ تۇراتىنىن باسا ايتادى.  «قازاقتار وزدەرىنىڭ اقتارمەن جولى ءبىر ەمەس ەكەنىنە سەنىمدى، – دەپ حابارلايدى. – ەگەر قارۋ-جاراق پەن نۇسقاۋشى بەرىلسە، ولار جاساققا ىقىلاستانا كىرەدى». ەگەر اسكەريرەۆكەڭەس ول جاققا جاساق جۇمساۋعا كەلىسسە، ءادىلوۆتىڭ ويىنشا، تارتىپكە باعىندىرىلعان، قاتارىنا كىرەتىن مۇسىلماندارعا ۇلگى بولاتىن جاقسى جاساق جىبەرىلسە وڭدى بولار ەدى. ەندى ازىق-تۇلىك ماسەلەسىنە كەلسەك، دەيدى ول، اۋىلدار جاعىندا بۇل جەتىمسىزدەۋ، اسىرەسە نان جوقتىڭ قاسى، ال ەتتى ەل اراسىنان جەتكىلىكتى مولشەردە ساتىپ الۋعا بولادى...

اسكەريرەۆكوم مۇشەسى ۆوستروسابلين ەلدى مەكەندەر اراسىنداعى قاشىقتىقتار تۋرالى، جاساققا كىرۋى مۇمكىن قازاقتاردىڭ مولشەرى جايىندا سۇراقتار قويادى. وعان دا بايانداماشى ناقتى تسيفرلار كەلتىرىپ، «بەس بولىستا 5 مىڭ ءتۇتىن بارىن، بولىستىق كوميسسارلار جانىندا جيىلۋ بەكەتىن قۇرىپ، سولاردان مىڭ قارالى جىگىت جيناۋعا بولارىن»، سونداي-اق دالا توسىندەگى قۇدىقتاردى، توبەلەردى، شوپتەسىن جەرلەردى اتاپ تولىق جاۋاپ بەرەدى. سول بولىستاردا جىلقى كوپ پە دەگەن ساۋالعا «1917 جىلى مال كوپ قىرىلدى، سوندا دا اتتار قازىر دە جەتكىلىكتى، تۇيەلەر كوپ» دەيدى. سوسىن: «ول جاقتا حاندىق قالاي قۇرىلدى، وعان قانشا بولىس قارادى؟» دەگەن اسكەريرەۆكوم مۇشەسى فەدەرمەسسەردىڭ ساۋالىنا مىنانداي جاۋاپ بەردى: «بۇدان ەكى جىل بۇرىن وندا شۋ بويىنداعى 18 بولىس قارايتىن حاندىق قۇرىلعان-دى، بىراق ول بەيتاراپ بولاتىن. حاندىقتىڭ باستاماشىسى «ءۇش ءجۇز» سوتسياليستىك پارتياسىندا ىستەيتىن اسانقوجا بەكحوجين ەدى». ەش تاراپقا دا يەك ارتپاي، ءوزىن بەيتاراپ ۇستاعان بۇل حاندىقتىڭ العا قويعان ماقساتى  قازاق حالقىن تىنىشتاندىرىپ، تالان-تاراجدى توقتاتۋ  بولاتىن. سوڭعى كەزدەرى اتباسار ۇيەزىندە اق كازاكتار پايدا بولىپ، ۇزىنقۇلاققا قاراعاندا، حاندى سوندا اكەتكەن  سياقتى، ودان ارعى تاعدىرى ادىلوۆكە بەيمالىم...

فەدەرمەسسەردىڭ: «قازاقتاردىڭ ءوز ارالارىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بار ما، ولار اقتار كەلگەندە بىرىگە الدى ما؟» دەگەن سۇراعىنا «ءوز ىشتەرىندە كيكىلجىڭ جوق» دەپ جاۋاپ قاتتى. دەگەنمەن بارىمتا ورىن الىپ تۇراتىنىن، ونى جەرگىلىكتى بي شەشىپ وتىراتىنىن ايتىپ، شۋ جانە قۇرشۋ بولىستارىنىڭ ءوزارا تاتۋ ەكەنىنە، قاجەتتىلىك تۋعاندا وزدەرىن وزدەرى قورعاۋ ءۇشىن تەز بىرىگە الاتىنىنا سەندىردى. ساليكوۆ «كولچاك ۇكىمەتى مۇسىلمان حالقىن موبيليزاتسيالاۋعا تىرىستى ما؟» دەپ سۇرادى. ءادىلوۆ كولچاكقا دەيىنگى ۇكىمەتتىڭ الاش-وردانى تاراتىپ جىبەرگەنىن، كولچاكتىڭ قازاقتاردى بولشەۆيزمگە قارسى بىرىكتىرۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرعانىن ايتتى، بىراق ول ەشتەڭە ىستەي المادى دەدى. ودان كەيىن «كولچاك قانشا قىسىم جاساعانمەن، ءماجبۇرلى موبيليزاتسيا جاساۋ ورىن العان جوق» دەي كەلە، ايتسە دە ەسىل وزەنى بويىندا، اتباساردا ەرىكسىز موبيليزاتسيا جۇرگىزىلگەنىن اڭگىمەلەدى: 500 ادامعا دەيىن جيناپ الىنعان، بىراق ولاردىڭ ءبارى ىشتەي، ءادىلوۆتىڭ بىلۋىنشە، اق كازاكتارعا قارسى كوڭىل-كۇيدە ءجۇر...

...تۇركرەسپۋبليكا اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسى «بايانداماشى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جولداسقا وسى اۋىلدار مەن ولاردىڭ كوشى-قوندارىنىڭ سىزباسىن بارلىق قۇدىقتار مەن بۇلاقتاردى كورسەتە وتىرىپ جاساۋ جانە ونى رەۆۆوەنسوۆەتكە تاپسىرۋ ۇسىنىلسىن» (رەسەي مەملەكەتتىك اسكەري ءارحيۆى، 25859-ق.، 1-تىزبە، 18-ءىس، 81–82-بب.) دەپ قاۋلى الدى...

رەسپۋبليكا اسكەريرەۆكەڭەسىنىڭ توراعاسى (پرەدرەۆۆوەنسوۆەتا رەسپۋبليكي د. ساليكوۆ) اتالمىش وتىرىستان كەيىن ۆتسيك پەن رسفسر اسكەريرەۆكەڭەسىنە  ساۋال سالىپ، ورىنبور ايماعىنداعى جاعدايدى بىلۋگە تىرىسقانىنا جانە وزدەرىنىڭ شالقاردى الۋعا مۇمكىندىكتەرى بارلىعىن ايتىپ، وسى مايدانعا قاتىستى نۇسقاۋ بەرۋىن  سۇراۋىنا (سوۆەت ارمياسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، 25859-ق.، 1-تىزبە، 25-ءىس،  25-پ. ) قاراعاندا، ءادىلوۆتىڭ بايانداماسىنا وراي قابىلدانعان قاۋلى مەن ونىڭ ورىندالۋى رۆس ارەكەتتەرىندە بەلگىلى دارەجەدە ەسكەرىلگەن بولۋى ىقتيمال...

ال ەل ىشىندەگى اعايىن-تۋعانى، جولداس-جورالارى  – مۇقىش، قالالارداعى زامانداستارى – دىنشە دەپ اتاپ كەتكەن دىنمۇحامەد ءادىلوۆ تىزبەسى جوعارىدا كەلتىرىلگەن جۇمىستارىنىڭ ءبىرىن اتقارىپ جۇرگەنىندە سوۆەت وكىمەتى جالاۋلاتقان ادىلەتتىلىكتى جاقتاۋ ارقىلى وزىنە سول سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى ىشىنەن قاتەرلى جاۋ تاۋىپ الدى. تاعدىرىن قاسىرەتتى يىرىمگە  يتەرگەن وقيعا قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تۇركرەسپۋبليكاداعى سىرداريا وبلىسى مەن اۋليەاتا ۇيەزى بويىنشا وكىلى  رەتىندەگى قىزمەت بابىمەن شۋ بويىنداعى ەل ىشىندە جۇرگەنىندە، 1922 جىلدىڭ سوڭى، 1923 جىلدىڭ باسىندا، ورىن العان-دى...

اقمولا ۇيەزىنەن ۇيەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى رەتىندە سالىق جيناۋ جەلەۋىمەن شۋ بويىنداعى اۋىلدارعا كەلىپ، قىستاپ قالعان ءبىر ۇلكەن توپ ءىس جۇزىندە سونداعى حالىققا سوۆەت وكىمەتى اتىنان زورلىق كورسەتىپ، تۇرعىنداردى احلاقي قورلاپ جۇرگەن. اشىنعان جۇرت ەلگە ءتۇرلى قيانات جاساۋىن دوعارماعان جالعان ميليتسيونەرلەردىڭ باسشىلارىن وزدەرى قاتتى قادىرلەيتىن قازاتكوم مۇشەسى بايسەيىت ءادىلوۆ پەن جەرگىلىكتى بولىس باسقارۋشىسى مادىبەك كەنشىموۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن تۇتقىنعا الادى.  جينالىستارىندا ولاردى ءبىر اۋىزدان ءولىم جازاسىنا كەسەدى. سول جەرگە ارنايى شاقىرىلعان مۇقىش ءادىلوۆ اۋداندىق ميليتسيا ءبولىمىنىڭ كۇشىمەن حالىق ۇكىمىن ورىنداۋدى ۇيىمداستىرادى...

«قارانوعان–شالا وقيعاسى» اتالىپ ەل ىشىنە كەڭ تارالعان، اڭىزعا، جىرعا اينالىپ كەتكەن وسى ءجايت سودان بەس-التى جىل وتكەندە، بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانى تۇسىندا، «ءادىلوۆ بانداسى» تۇرىندە جاڭعىرتىلادى دا، 1922–1923 جىلعى قىستا زورلىقشىلاردى جازالاۋعا الدەقانداي قاتىسى  بولدى-اۋ دەگەن ون التى قاراپايىم اۋىل ادامى اباقتىعا جابىلادى. ءسويتىپ احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىندى زيالىلار ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن «الاش ءىسى» اتالاتىن قىلمىستىق ىسكە تارتىلىپ، «الاشورداشىلار ارقا سۇيەگەن الىس سارىسۋ اۋدانىنداعى ءادىلوۆ بانداسىنىڭ مۇشەلەرى» دەگەن ايىپپەن رەپرەسسيالانادى. «باندانى ۇيىمداستىرۋشى» دەلىنگەن بايسەيىت ءادىلوۆ ءۇيىن قورشاعان قارۋلى جاساق تۇتقىنداۋعا ارەكەتتەنگەندە 1928 جىلعى جەلتوقساندا وققا ۇشقان-تىن. ال وزگە «بانديتتەردەن» دىنمۇحامەد ءادىلوۆ پەن مادىبەك كەنشىموۆ وگپۋ القاسىنىڭ ۇكىمىمەن 1930 جىلعى 4 ساۋىردە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، قالعاندارى ءتۇرلى مەرزىمگە كونتسلاگەرلەرگە ايدالدى.

ايرىقشا اتاپ ايتاتىن ءبىر ءجايت بار: ءادىلدىڭ جەتى بالاسى ىشىندە بايسەيىت پەن دىنمۇحامەد اتىلدى، ابۋباكىر، ءابۋالى، اسقار كوپ جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلدى. دەنساۋلىعىنا جانە تىم جاستىعىنا بايلانىستى سوتقا تارتىلماعان قالعان ەكەۋى دە قيلى قىسپاق سالدارىنان ۇزاق ءومىر سۇرە المادى. تەرگەۋشىلەر «كۇيەۋلەرىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلە تۇرا، زاڭ ورگانىنان جاسىردى» دەگەن جالامەن ادىلوۆتەردىڭ ايەلدەرىن دە ءىستى ەتتى. نە كەرەك،  جەتى اعايىندى ءادىل ۇرپاقتارىنىڭ توز-توزى شىعارىلدى، كۇللى اۋلەتتىڭ  شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىرىلدى. جاڭعىز ولار ەمەس، رەپرەسسيالانعانداردىڭ بارلىعىنىڭ وتباستارى بىتىراپ، شاماسى جەتكەن جاقتارعا بوسىپ كەتتى...

سوۆەت وداعىنىڭ بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنىڭ (وگپۋ-ءدىڭ) قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى (پپ وگپۋ) رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا جۇرگىزگەن «الاش ءىسى»  ماتەريالدارىن زەرتتەپ وقي كەلە، تەرگەۋشىلەردىڭ جاساندى تۇردە تەرگىشتەگەن قيسىنسىز دەرەكتەردى العا قويعان ماقساتقا قاراي بۇرمالاپ، تۇتقىندارعا جالعان كىنا تاعۋ ارقىلى ساياسي تۇرعىدا ايىپتاۋعا اپارعانىنا كوزىمىز جەتتى. رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ءبارىنىڭ جازىقسىز سوتتالعانى بۇگىندە بارشاعا ءمالىم. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى قازاق زيالىلارىنىڭ اتالعان قىلمىستىق ءىسىن 1988 جىلدان باستاپ قايتا قاراپ، قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان، جازالانعانداردى تۇگەل اقتاعان بولاتىن.

قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسىرىلگەندەردى تولىق رەابيليتاتسيالاۋ ماسەلەسى بويىنشا پرەزيدەنت ارنايى قۇرعان بۇگىنگى مەملەكەتتىك كوميسسيا وسى ورايداعى ماڭىزدى مىندەتى قاتارىنا سول زاماندا جاساندى ايىپ تاعىپ جازالاۋدى جۇزەگە اسىرعانداردىڭ ىسىنە باعا بەرۋ قاجەتتىگىن دە ويلاستىرسا ءجون بولار ەدى. شىنداپ كەلگەندە، كۇللى رەپرەسسيالىق شارالاردىڭ نەگىزگى سەبەبى ۇلت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيتىن بيلىك ءتۇرىنىڭ قازاق قوعامىنا سىرتتان اكەلىنىپ، ەرىكسىز تاڭىلۋىندا جاتقان. ەندى وسىنى اشىق ايتىپ، ءادىل قورىتىندى شىعاراتىن شاقتىڭ دا تۋعانى انىق...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا
قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى.

Abai.kz