بيىل - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل. قاۋىمداستىقتىڭ 1992 جىلى الماتى قالاسىندا ەلباسىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن وتكەن الەم قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىندا قۇرىلعانى بارشاعا ءمالىم. بۇل قۇرىلتايدا قاۋىمداستىقتىڭ تورالقا توراعاسى بولىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىراۋىزدان سايلانعان ەدى. 1992 جىلدان بەرى الەمنىڭ 45 ەلىندە تاراپ كەتكەن قازاق بالاسىن جيناپ، ولارمەن ادەبي-مادەني بايلانىس ورناتىپ، شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسىن اتاجۇرتپەن قاۋىشتىرۋدا ايتارلىقتاي ەڭبەك سىڭىرگەن قاۋىمداستىقتىڭ تورالقا توراعاسىنىڭ ءى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- تالعات اسىلۇلى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى دۇنيەگە كەلگەلى جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. وسى 20 جىلدا اتقارعان ەڭبەكتەرىڭىزدى ءبىر شولىپ وتسەڭىز...
- دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءوزى قۇرىلعاننان بەرگى جيىرما جىل ىشىندە سىرت جەرلەردەگى قازاق دياسپوراسىمەن تۇراقتى بايلانىس جاسايتىن ەلىمىزدەگى ەڭ نەگىزگى ۇيىمعا اينالدى. قازىرگى كەزدە بۇكىل جۇرتشىلىق قاۋىمداستىقتى شەتەل قازاقتارىنىڭ مادەني-رۋحاني، وقۋ-ءبىلىم، انا ءتىلى، ەكونوميكالىق جاعدايى جانە دەموگرافيالىق ءوسىپ-ءونۋى جونىندەگى بۇكىل مالىمەتتەردى ءبىر ورتاعا جيناقتاپ، جۇيەگە ءتۇسىرىپ وتىرعان ۇيىم رەتىندە جاقسى بىلەدى. سونداي-اق، قاۋىمداستىق الىستاعى اعايىنداردىڭ ۇلتتىق-رۋحاني جانە كوشى-قون جونىندەگى مۇڭ-مۇقتاجدارى مەن ءوتىنىش-تىلەكتەرىن قازاقستان ۇكىمەتىنە، باسقا دا ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزىپ، ولاردىڭ شەشىلۋىنە ىقپال جاساپ وتىرۋعا دا ايرىقشا كوڭىل بولەدى. سوعان وراي، شەتەلدەگى قانداستارىمىز دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىن وزدەرىنىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعى سانايدى. اتاجۇرتقا كەلىپ الماتىعا ات باسىن تىرەگەن اعايىندارىمىز ءبىرىنشى كەزەكتە قاۋىمداستىققا كىرىپ شىعادى. جاڭالىقتارىن ايتادى، بىرلەسىپ ىستەيتىن جۇمىستار جونىندەگى ۇسىنىستارى مەن وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى. قاۋىمداستىقتىڭ مۇنداي دارەجەگە جەتۋى ەلباسىنىڭ تىكەلەي قولداۋى مەن قامقورلىعىنىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى دە داۋسىز. ياعني دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءوز جۇمىسىن تورالقا توراعاسى رەتىندە پرەزيدەنتىمىزدىڭ بەلگىلەپ بەرگەن باعىت-باعدارى مەن مىندەت-تاپسىرمالارىنا سۇيەنىپ جۇزەگە اسىرادى. بۇل جۇمىستاردىڭ اراسىندا الەم قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ الار ورنى ەرەكشە.
بۇل رەتتە 1992 جىلى وتكەن تۇڭعىش قۇرىلتاي تۋرالى ايرىقشا ايتا كەتكەنىمىز ءجون. جەر جۇزىندەگى بۇكىل قازاقتىڭ باسىن قوساتىن مۇنداي جيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەدى. سوعان وراي كەزىندە العاشقى قۇرىلتاي ويداعىداي ءوز دارەجەسىندە ءوتىپ، العا قويعان ماقساتىن تولىق ورىنداي الا ما دەگەن ماسەلە جۇرتتىڭ كوبىن ويلاندىرعانى دا، الاڭداتقانى دا داۋسىز ەدى. بىراق كەزىندەگى جان-جاقتى دايىندىق پەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ويداعىداي بولۋىنىڭ ناتيجەسىندە الەم قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش باس قوسۋى كەڭ اۋقىمدى، جان-جاقتى تارتىمدى باعدارلاما بويىنشا تابىسپەن وتكىزىلدى.
قۇرىلتايدا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ حالقىمىزدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى جۇرەك تەبىرەنتەرلىك بايانداما جاسادى. سوعان وراي بۇل باس قوسۋ قازاق ەلىنىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىنىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى بولدى. تۇڭعىش قۇرىلتاي شەتەلدەگى سان ميلليون قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن بارىنشا ارتتىرا ءتۇستى.
سونداي-اق، العاشقى قۇرىلتاي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدەگى قازاقتارعا مادەني-رۋحاني، وقۋ-ءبىلىم سالاسىنان قولداۋ كورسەتۋدىڭ نەگىزى باعىت-باعدارى مەن باستى مىندەتتەرىن دە ناقتىلاپ، كوشى-قوننىڭ قولعا الىنباي كەلە جاتقان كوپتەگەن ماسەلەلەرىنىڭ وڭ شەشىمىن تابۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى.
مىنە، وسىدان كەيىن دە ەلىمىزدە الەم قازاقتارىنىڭ تاعى ءۇش قۇرىلتايى ءوتتى. بۇل قۇرىلتايلاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولدى. مىسالى 2002 جىلى تۇركىستان قالاسىندا وتكەن قۇرىلتاي، نەگىزىنەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەل­سىزدىك العان ون جىل ىشىندەگى قول جەتكىزگەن تابىستارىن سارالاپ-ساراپتاۋعا ارنالدى. سونداي-اق، بۇل جيىندا جالپى قازاق حالقىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني، وقۋ-ءبىلىم سالاسىنداعى ءوسىپ-وركەندەۋى جونىندەگى ماڭىزدى اڭگىمەلەر قوزعالدى. انا ءتىلى مەن دەموگرافيا، كوشى-قون ماسەلەلەرى دە نازاردان تىس قالعان جوق.
ەكىنشى قۇرىلتاي ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني استاناسى سانالاتىن قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىندا وتكىزىلگەندىكتەن بۇرىنعى تاريحىمىزدى ەسكە الىپ، ۇلى تۇلعالارىمىزعا قۇرمەت كورسەتۋگە دە ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

الەم قازاقتارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى 2005 جىلى رەسپۋبليكامىزدىڭ جاڭا ەلورداسى - استانا قالاسىندا ءوتتى. بۇل باسقوسۋدىڭ بۇرىنعى قۇرىلتايلاردان ەڭ باستى ەرەكشەلىگى - بارىنشا ىسكەرلىك باعىتتا وتكىزىلۋىندە بولدى. سوعان وراي، سالتاناتتى ماجىلىستەن كەيىن ءتورت ماسەلە بويىنشا سەكتسيالىق ماجىلىستەر وتكىزىلدى. بۇل ماجىلىستەردە مادەنيەت، وقۋ-ءبىلىم، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جانە كوشى-قون سالالارى بويىنشا شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تالقىلاندى.
تۇركىستان مەن استانا قالالارىندا وتكەن ەكى قۇرىلتايدا دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقاسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ارنايى بايانداما جاسادى. ەلباسى بۇل باياندامالارىندا شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا قاتىستى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى ورتاعا سالىپ، وسىعان وراي قازاقستان تاراپىنان جاسالۋعا ءتيىس قولداۋ-قامقورلىقتاردىڭ ءبارىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ناقتىلاپ بەردى.
سونداي-اق، ەلباسى بۇل قۇرىلتايلاردا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جۇمىسىنا وڭ باعاسىن بەرىپ، ونىڭ قىزمەت اۋقىمىن كەڭەيتۋگە قاتىستى ناقتى تاپسىرمالار دا بەردى. بۇل جاعداي قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسىن ناتيجەلى جۇرگىزىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزدى.
ال ءتورتىنشى قۇرىلتاي 2011 جىلدىڭ 25-27 مامىر ارالىعىندا استانا قالاسىندا ءوتتى. قۇرىلتايعا الەمنىڭ 35 ەلىنەن 400-گە جۋىق رەسمي وكىلدەر كەلدى. قازاقستاننىڭ وزىنەن زيالى قاۋىم، قوعامدىق جانە ساياسي ۇيىمداردىڭ جەتەكشىلەرى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ۇكىمەت باسشىلارى، سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، ءتۇرلى مينيسترلىك پەن بارلىق وبلىستاردىڭ، استانا، الماتى قالالارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. بۇل قۇرىلتايدا جاستار ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى. سوعان وراي، شەتەلدەن كەلگەن قوناقتاردىڭ الپىس پايىزىن جاستار قۇرادى.
ءتورتىنشى قۇرىلتايدا ءبىرىنشى كەزەك­تە­ شە­تەل­دەگى قازاق دياسپوراسى مەن ورال­مان­دار­دىڭ ەڭ مۇقتاج ماسەلەلەرى جان-جاقتى ايتىلدى. بۇل رەتتە ءۇش ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - كوشى-قون، ەكىنشىسى - وقۋ-ءبىلىم، ءۇشىنشىسى - مادەني-رۋحاني جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماسەلەلەرى. قۇرىلتايدى وتكىزۋ بارىسىندا وسى جوسپار-باعدارلاما تولىعىمەن جۇزەگە استى. قۇرىلتايدا قازاق دياسپوراسى مەن ورالماندار ماسەلەسىنە ارنالىپ 9 مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋمەن 7 جەردە دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىستەرى وتكىزىلدى. باسقوسۋعا ىشكى ىستەر، سىرتقى ىستەر، ءبىلىم جانە عىلىم، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، بايلانىس جانە اقپارات، اۋىل شارۋاشىلىعى، سپورت جانە تۋريزم، ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا مينيسترلىكتەرىنىڭ باسشىلارى قاتىستى. دوڭگەلەك ۇستەل كەزىندە الىس-جاقىننان كەلگەن اعايىندار كوكەيدە جۇرگەن بۇكىل ماسەلەلەرىن ورتاعا سالىپ، ىشتەرىندەگى شەرىن تۇگەل اقتارىپ، كەڭ وتىرىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇردى.
قۇرىلتاي باعدارلاماسى بويىنشا ارنايى حالىقارالىق فۋتبول ءتۋرنيرى وتكىزىلدى. رەسەي، وزبەكستان، قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا، قازاقستان جانە ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەن كىلەڭ قازاقتاردان تۇراتىن 8 كوماندانىڭ جاسىل الاڭعا شىعىپ جارىس وتكىزۋى حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن ۇلكەن وقيعا بولدى.
قر پرەزيدەنتتىك مادەني ورتالىقتا قازاق دياسپوراسى مەن ورالمان جاستاردىڭ اراسىندا قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ كورمەسى اشىلىپ، جىر ءمۇشايراسى ۇيىمداستىرىلدى. وعان ءانشى مەن بيشىلەر ونەردەن شاشۋ شاشتى. بۇل سالتانات جاستاردىڭ دۋماندى ءان-بي كەشىمەن جالعاستى.
بۇل قۇرىلتايدا دا ەلباسى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن اعايىنداردىڭ الدىندا ارنايى بايانداما جاساپ، شەتەلدەردەگى قازاق دياس­پوراسى مەن ورالماندارعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرىن ايقىنداپ، بۇل جونىندە الدا تۇرعان 5 مىندەتتەردى بەلگىلەپ بەردى. ول مىندەتتەردىڭ ءبىرىنشىسى - كوشى-قونعا قاتىستى ەدى. ەلباسى كوشى-قونداعى 20 جىل ىشىندە قول جەتكىزگەن يگى ىستەر مەن جەتىستىكتەرگە جان-جاقتى تالداۋ جاساي كەلە، قانداستارىمىزدى وتانعا ورالتۋ جۇمىسىن ودان ءارى جۇيەلەپ، جەتىلدىرە بەرۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى.
قۇرىلتايدا ەلباسىنىڭ شەتەلدەگى اعايىن­دارعا قولداۋ كورسەتۋ جونىندەگى العا قويعان ەكىنشى مىندەتى - وقۋ-ءبىلىم ماسەلەسى بولدى. بۇل رەتتە پرەزيدەنت: «ءبىز الەمدەگى بارشا قازاق جاستارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا ءتيىستى جاعداي جاساۋىمىز كەرەك... وسىعان بايلانىستى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قانداستارىمىزعا بولىنەتىن گرانتتىق كۆوتانى ناقتىلاپ، جاستارمەن جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋدى تاپسىرامىن»، - دەدى.
ەلباسىنىڭ قازاق دياسپوراسىنا قامقورلىق جاساۋ جونىندەگى العا قويعان ءۇشىنشى مىندەتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بايلانىستى بولدى. بۇل جونىندە پرەزيدەنت: «ءبىز شەتتەگى قانداستاردىڭ قازاقستاننان جان-جاقتى حابار الىپ تۇرۋىنا كومەكتەسەمىز»، - دەپ اتاپ كورسەتىپ، بۇل جونىندە ءتيىستى ورىندارعا ناقتى تاپسىرمالار دا بەردى.
قۇرىلتاي وتىسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ەلباسىنىڭ وسى جيىندا بەلگىلەگەن مىندەتتەرىنىڭ نەگىزىندە الداعى ۋاقىتتا شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنا قولداۋ كورسەتۋگە بايلانىستى جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس ءىس-شارالاردىڭ جوسپارىن جاساپ، بەكىتتى. بۇل جوسپاردا قازاق دياسپوراسى مەن ورالماندارعا قاتىستى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر قامتىلىپ، ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن مەكەمەلەردىڭ مىندەتتەرى ناقتى كورسەتىلدى.
- سونىمەن قاتار، قاۋىمداستىق الەم­نىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە قازاقتاردىڭ كىشى قۇرىلتايلارىن وتكىزىپ كەلەدى. بۇل قۇرىلتايلاردىڭ قازاق وركەنيەتىنە بەرەرى نە دەپ ويلايسىز؟
- بۇل - الىستاعى اعايىندارمەن تۇراقتى بايلانىس جاساپ، ولارعا قولداۋ-قامقورلىق جاساۋدىڭ جانە ءبىر ءتيىمدى جولى. قازاقتار تۇراتىن شەتەلدەردە كىشى قۇرىلتايلار، باسقا دا ءتۇرلى باسقوسۋلار، مادەني ءىس-شارالار وسى جيىرما جىل ىشىندە تالاي وتكىزىلدى. مۇنداي باس قوسۋلار قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسايدى. ويتكەنى قازاق قاي جەردە جۇرسە دە، قاي ەلدە تۇرسا دا ءوزىنىڭ انا ءتىلىن، ۇلتتىق مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن ساقتاي بىلۋگە ءتيىس. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سىرتتاعى قازاقتار اراسىندا سوڭعى ۋاقىتتا ءبىراز كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ قالىپتاسىپ وتىرعانى دا انىق. ياعني ولاردىڭ جاس تولقىنىنىڭ انا تىلىنەن الىستاپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنەن اجىراي باستاعانى بايقالادى. بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟.. وسى تۇرعىدان كەلگەندە كىشى قۇرىلتاي سياقتى باسقوسۋلاردىڭ ماڭىزى ايرىقشا. ياعني سىرت جەرلەردەگى اعايىنداردىڭ ۇلتتىق-رۋحاني ماسەلەلەرى ەڭ الدىمەن وسىنداي جيىنداردا جان-جاقتى تالقىلانىپ، ورتاعا قويىلۋعا ءتيىس. قازىرگى كەزدە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوبىندە قازاق مادەني ورتالىقتارى قۇرىلىپ، ويداعىداي جۇمىس ىستەۋدە. قاۋىمداستىق وسى ورتالىقتارمەن بىرلەسىپ، جىل سايىن ءبىر رەت ەۋروپا قازاقتارىنىڭ سپورت جانە مادەني مەرەكەلەرىن ۇيىمداستىرادى.
مۇنداي كىشى قۇرىلتايلاردىڭ ءبىرى بيىل ەۋروپانىڭ تەرىسكەيىندەگى دانيا ەلىنىڭ اارحۋس قالاسىندا ءوتتى. بۇل كىشى قۇرىلتايعا قازاقستاننان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم­داس­تىعىنىڭ اتىنان ارنايى دەلەگاتسيا بارىپ­ قاتىستى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا پارلامەنت ءما­جىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ورازكۇل اسانعازى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ جانە باسقا دا قوعام قايراتكەرلەرى مەن ونەر جۇلدىزدارى بولدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

كىشى قۇرىلتايدىڭ ويداعىداي وتۋىنە قازاقستاننىڭ دانياداعى ەلشىلىگى دە ۇلكەن ۇلەس قوستى. قۇرىلتاي كەزىندە قازاقستاننان بارعان دەلەگاتسيانى قازاقستاننىڭ گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى مەن دانيا كورولدىگىندەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى نۇرلان ونجانوۆ قابىلداپ، قازاقستاننىڭ ەۋروپا قازاقتارىمەن بايلانىسىن ودان ءارى نىعايتا بەرۋ جونىندە ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.
قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇنداي كىشى قۇرىل­تاي­لارى تاجىكستان، رەسەي، موڭعوليا، تۇركيا سي­ياقتى ەلدەردە دە وتكىزىلىپ كەلەدى.
سونداي-اق، قاۋىمداستىق شەتەلدەردە كىشى قۇرىلتايلاردان دا باسقا ءتۇرلى مادەني شارالار وتكىزۋگە دە ايرىقشا كوڭىل بولەدى.
بۇلاردىڭ اراسىندا، قاۋىمداستىق، اسىرەسە، شەتەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ قازاقستاندا وقىپ، ءبىلىم الۋىنا بايلانىستى دا كوپ جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل رەتتە، قاۋىمداستىق شەتەلدىك قازاق جاستارىنا ارنالعان دايىندىق كۋرستارىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي اتسالىستى. سوعان وراي، قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن باسقا دا جوعارى وقۋ ورىندارىندا بىرنەشە دايىندىق كۋرستارى جۇمىس ىستەيدى.
قاۋىمداستىق ەتنيكالىق كوشى-قون تۋرالى ءتۇرلى دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىستەرىن وتكىزىپ، بۇل سالانىڭ قازىرگى جاعدايى مەن بولاشاعى تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە ۇنەمى ماسەلە كوتەرىپ كەلەدى.
- مەنىڭ بىلۋىمشە، شەتەلدە قازاق مادەني ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. سولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىرا كەتسەڭىز...
- قاۋىمداستىق ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىس­تارىن قر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ىشكى ساياسات بولىمىمەن، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى جانە ونىڭ ءتىل كوميتەتى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگىزەدى.
قاۋىمداستىق شەتەلدىك قازاقتارمەن بايلانىستى سول ەلدەردەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرىمەن جانە قازاق مادەني ورتالىقتارىمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرادى. قازىر قازاقتار كوپ تۇراتىن ەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە زاڭدى تۇردە قۇرىلىپ، ادىلەت مەكەمەلەرىنەن تىركەۋدەن وتكەن قازاق مادەني ورتالىقتارى بار. مىسالى، تۇركيا، گەرمانيا، فرانتسيا، اۆستريا سياقتى ەلدەردە مۇنداي ورتالىقتار ەجەلدەن جۇمىس ىستەيدى. وزبەكستانداعى قازاق مادەني ورتالىعى دا جەمىستى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ول ەلدىڭ كوپتەگەن وبلىستارى مەن قاراقالپاقستاندا رەسپۋبليكالىق قازاق ۇلتتىق مادەني ورتالىعىنىڭ بولىمشەلەرى كۇرىلعان. رەسەيدىڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ سياقتى ۇلكەن قالالارىنان باستاپ، استراحان، ورىنبور، ومبى، سامارا، ساراتوۆ، چەليابى، تۇمەن وبلىستارى مەن سوناۋ الىستاعى ساحا رەسپۋبليكاسىندا دا قازاق مادەني ورتالىقتارى بار. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە دە قازاق مادەني ورتالىقتارى شاڭىراق كوتەرە باستادى.­ قاۋىمداستىق وسى مادەني ورتالىقتارمەن تىكەلەي بايلانىسىپ، بىرلەسكەن باعدارلامالار نەگىزىندە كوپتەگەن شارالاردى ىسكە اسىرىپ كەلەدى. مىسالى، ول ەلدەردە قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ مەرەكەلەرى وتكىزىلەدى، جەرگىلىكتى قازاق ونەر ۇجىمدارىنا ۇلتتىق كيىم مەن مۋزىكالىق اسپاپتار جونىنەن كومەكتەسۋ دە جۇزەگە اسىرىلادى.
قاۋىمداستىق موڭعوليا سياقتى ەلدەردە ءوز بولىمشەسىن اشىپ، ونداعى قازاقتارمەن بايلانىستى سول بولىمشە ارقىلى جۇرگىزۋدە.
كەيبىر ەلدەردە قاۋىمداستىق ول ەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىستى جەكە تۇلعالار، جەكە مادەنيەت وشاقتارى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدا.
شەتەلدەگى اعايىندارمەن تىكەلەي بايلانىس­تى بارىنشا جاقسارتىپ، ءتيىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ پاۆلودار، اتىراۋ، وڭتۇستىك قازاقستان، الماتى سياقتى شەكارالاس وبلىس­تارى مەن استانا قالاسىندا قاۋىمداستىقتىڭ بولىمشەلەرى اشىلعان. بۇل بولىمشەلەر وزدەرىنە جاقىن، كورشىلەس ەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋ ىسىمەن اينالىسادى.
- سوڭعى جىلدارى قازاق كوشى-قونى قاڭتارىلدى. ونىڭ قايتا جولعا قويىلۋى ءۇشىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قانداي يگى شارالارعا مۇرىندىق بولۋدا؟
- قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىسىنىڭ ەڭ باستى ءبىر باعىتى -كوشى-قون ماسەلەسى. ارينە، كوشى-قون جۇمىستارىنىڭ الدە دە ويلاساتىن، جان-جاقتى قولعا الىپ، جۇيەلى تۇردە شەشەتىن ماسەلەلەرى از ەمەس. قاۋىمداستىق بۇل جۇمىستارعا دا ءوز ۇلەسىن قوسۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ماقالاسىندا: «الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى «كەيىنگە» قالدىرۋعا بولمايدى. ال بۇل، ءوز كەزەگىندە، جاھاندىق داۋ­ىل­دارعا قارسى تۇرا الۋ ءۇشىن جاھاندىق تۇ­راق­سىزدىق جاعدايىندا، جاڭا عاسىر جاع­دايىندا، قازاقستان قوعامى قانداي بولۋى كەرەك دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپتى تالاپ ەتەدى. ءبىزدىڭ جۇزەگە اسىرىلماعان رەزەرۆ­تەرىمىز بەن مۇمكىندىكتەرىمىز نەدە؟ الەۋ­مەت­تىك ساياسات ورنىقتى، جاسامپاز بولۋى ءۇشىن تاعى نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇگىن وتكەن ءجۇز جىلدىقتىڭ 60-شى جىلدارىندا كەڭىنەن تارالعان تۇ­تىنۋ­شى­لىق قوعام تۇجىرىمداماسىنىڭ ەلەسى ايقىن سەزىلەدى.
تۇتىنۋدىڭ بۇل يدەولوگياسى ءبۇل­دىرۋشى بولعانىنا بۇگىن بۇكىل الەم ەرەكشە كوز جەتكىزىپ وتىر. ول الەمنىڭ دامى­عان ەلدەرىندە جاپپاي الەۋمەتتىك ما­سىل­دىق تۋىنداتتى جانە جاھاندىق داع­دارىستىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى» دەگەن ەدى. سول سەكىلدى كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ دا ماسەلەسىن بۇدان بىلاي «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020» باعدارلاماسى ارقىلى شەشكەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى كوشى-قون ماسەلەسى ەمەس. دەگەنمەن شەتەلدەگى قازاقتاردى قازاقستانمەن ناقتىراق تانىستىرۋ ماقساتىندا اقپاراتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قولعا الۋدامىز.
قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى جۇمىستارىنىڭ ءبىرى - شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنا اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتۋ. بۇل جۇمىستىڭ مۇمكىندىگى مەن بولاشاعى وتە ۇلكەن. ويتكەنى بەس ميلليوننان استام قازاق دياسپوراسىنىڭ توقسان پايىزعا جۋىق بولىگى ەلىمىزبەن شەكارالاس مەملەكەتتەردە ورنالاسقان. شەكاراعا جاقىن بولعاندىقتان ول ەلدەرگە قازاقستاننىڭ راديو جانە تەلەحابارلارىن جەتكىزۋ بارىنشا وڭاي. بۇل ەلدەرگە قازاقستاننىڭ گازەت-جۋرنالدارى مەن كىتاپ­تا­رىن تاراتۋدىڭ دا مۇمكىندىگى مول. سونداي-اق، قازىر بۇل جونىندە ارنايى ۆەب-پورتال اشۋ دا قولعا الىندى.
ياعني قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اق­پا­راتتىق كەڭىستىگىن الدەقايدا كەڭەيتىپ، اۋدي­تورياسىن ۇلعايتۋدىڭ ءتيىمدى ءبىر جولى - شەتەلدەگى وتانداستارعا ارنالعان راديو جانە تەلەحابارلار مەن ءتۇرلى باسىلىمداردى كوبەيتۋ. ەلىمىزدە بۇعان تولىق مۇمكىندىك بار. وسىعان وراي، قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان «التىن بەسىك» جۋرنالى مەن «تۋعان ءتىل» الماناعى دا جارىق كورىپ، شەتەلدەردەگى اعايىندارعا تاراتىلادى. بۇل باسىلىمداردىڭ جارىق كورۋىنە قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتى مەن ءتىل كوميتەتى ناقتى قولداۋ جاساۋدا.
ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ءوسىپ-وركەندەۋىندە ەلباسىنىڭ جىل سايىنعى ءداستۇرلى جولداۋىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. جولداۋدى بارشا قازاقستاندىقتارمەن بىرگە شەتەلدەگى اعايىندار دا ايرىقشا ىنتا-ىقىلاسپەن اسىعا كۇتەدى. سوعان وراي، قاۋىمداستىق ەلباسىنىڭ جولداۋىن شەتەلدەگى وتانداستارعا جەتكىزىپ، جان-جاقتى ناسيحاتتاۋعا دا ايرىقشا نازار اۋدارادى. قازىر قاۋىمداستىق جولداۋدى تۇرىك، موڭعول تىلدەرىنە اۋدارىپ، ونىڭ توتە جازۋمەن شىعاتىن نۇسقاسىن دايىنداپ، الىستاعى اعايىنداعا جەتكىزىپ ءجۇر.
قاۋىمداستىق شەتەلدەگى قازاق دياس­پو­راسىنىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى جونىندە ارنايى ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋدى دا قولعا الىپ كەلەدى. وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە «وزبەكستانداعى قازاقتار»، «قىتايداعى قازاقتار»، «رەسەيدەگى قازاقتار» دەگەن مونوگرافيالىق جيناقتار جارىق كوردى.
جالپى، قاۋىمداستىق شەتەلدەگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن جيناپ، جارىققا شىعارىپ ناسيحاتتاۋعا ايرىقشا نازار اۋدارادى.
قاۋىمداستىق شەتەل قازاقتارىمەن بايلانىس جاساۋ جونىندە ءتۇرلى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىستەرىن ۇيىمداستىرادى.
قاۋىمداستىق كوپ جىلدان بەرى تۇركىستان قالاسى اكىمدىگىمەن بىرلەسىپ شەتەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ جونىندە ءتۇرلى ءىس-شارالاردى تۇراقتى وتكىزىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى - «تۇركىستاندى اڭساۋ» اتتى مادەني-ەتنوگرافيالىق ورالماندار فەستيۆالى. بۇل فەستيۆالگە قازاقستاننىڭ بارشا وبلىستارىنا ورنالاسقان ورالماندار، سونداي-اق، وزبەكستان، قىرعىزستان، قىتاي، موڭعوليا مەملەكەتتەرىنەن ارنايى كەلگەن ونەرپازدار قاتىسادى.
شەتەلدەگى قازاقتار جاس ۇرپاققا انا ءتىلىن ۇيرەتۋگە وتە قۇشتار. سوعان وراي، ارنايى مۇعالىم جىبەرۋ تۋرالى دا ءجيى ءوتىنىش ايتادى. بىراق قازىر زامان وزگەردى. بۇگىنگى تاڭدا ءتىل ۇيرەنۋدى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن دە وڭاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. سوعان وراي قاۋىمداستىق شەتەل قازاقتارىنا ارناپ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ كومپيۋتەرلىك باعدارلاماسىن جاسادى. سونداي-اق، قاۋىمداستىقتىڭ «kazaktar.kz» ۆەبسايتى دا تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى.
الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردەگى قازاق مەكتەپتەرى مەن قازاق مادەني ورتالىقتارىن وقۋلىقتار جانە وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ، ولارعا ءتۇرلى كىتاپتار، جۋرنالدار تاسىمالداپ جەتكىزىپ بەرۋ دە تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلەدى.
شەتەلدەگى اعايىندار قازاق تىلىندەگى كىتاپتارعا دا وتە مۇقتاج. سوعان بايلانىستى، قاۋىمداستىق شەتەلدەگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋمەن عانا شەكتەلمەي، ولارعا قازاقستاندا جارىق كورگەن ءتۇرلى كىتاپتاردى جىبەرىپ تۇرۋدى دا تۇراقتى جۇزەگە اسىرۋدا.

شەتەلدەگى قازاق بالالارىن قازاقستاندا وتەتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جونىندەگى كونكۋرستارعا قاتىستىرۋ، "بالداۋرەن" ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنا اكەلىپ تىنىقتىرۋ دا جىلداعى جوسپار بويىنشا جۇرگىزىلەدى.

اڭگىمەلەسكەن
ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى