قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
وسى وقيعادان سوڭ جورتۋىلعا ءبىزدى شىعارمادى. اتىز جۇمىسىنا دا شىعارماي، جاز، كۇز بويىنا «زور سەكىرىپ» ءجۇرىپ تاپقان قۇرىلىس ماتەريالدارىن جاپقىشتاپ-تىققىشتاپ جاسىرۋ جۇمىسىنا سالدى. ويتەتىنى، جوق ىزدەۋشىلەر كوبەيىپتى. جالاڭاش «جيانگەرلەردىڭ» ۇستاعان ۇرىسىن، كيىمدى، زناك-تاڭبالى «جيانگەرلەر» دە ەستىگەن كورىنەدى. قارا قاقپاعا ءار ءتۇرلى، ءار سيىقتى ادامدار كەلىپ كيمەلەپ، كەي ءبىر «ۇياتسىزدارى» ءتىپتى تۇرمە باسقارماسىنا دەيىن باسا كوكتەپ كىرىپ ءجۇردى. ال، باستىقتارىمىز سولاردىڭ ءوشىن بىزدەن ۇيتكەن باستى ايەلدەردەن العانداي تەبىتىپ، تىنىشتىق بەرگەندى قويدى. لاپاس استىنا ءۇيىلىپ، قالىڭ جابىلعان يزبەس پەن تسەمەنتتى دە تۇكپىردىڭ تۇكپىرىنە تاسىتتى.
باسقارمامىزدىڭ جازىعىمىز بەلگىلى عوي، تسەمەنت پەن اپپاق يزۆەستىڭ نەندەي قىلمىستارى بارىن تۇسىنبەي، وزىمە ىڭعاي سۇيكەنە جۇرەتىن بولعان شولعىنشى كەلىنشەكتەن سۇراپ تا بىلە المادىم. ول، تەك، تسەمەنت زاۆوتى مەن يزۆەس قىمدانىنان دا جوق ىزدەۋشى كەلىپ جۇرگەنىن كورگەن ەكەن...
لاۋجياۋ كۇن سايىن كوبەيە ءتۇستى. ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزگە ءبىرىمىزدى جاتقىزسا دا سيماعاندىقتان تۇرمە اۋلاسىنا شاتىر تىكتىرىپ جاتقىزىپ ەدى. اۋلاعا شاتىر سيماي بارا جاتقاندا «دۇڭ گوبي»، «شي گوبي» دەپ اتاپ، جۇڭعار شولىنەن جاڭادان اشقان جازا مايداندارىنا ءبولىپ-ءبولىپ ايدادى. قىس ءتۇسىپ كەتسە دە ول قۇمدى ساحارادان وزدەرىنە باسپانا قازدىرىپ جاتقىزۋ قيىن ەمەس سياقتى.
ءىىى
وسى وقيعادان سوڭ جورتۋىلعا ءبىزدى شىعارمادى. اتىز جۇمىسىنا دا شىعارماي، جاز، كۇز بويىنا «زور سەكىرىپ» ءجۇرىپ تاپقان قۇرىلىس ماتەريالدارىن جاپقىشتاپ-تىققىشتاپ جاسىرۋ جۇمىسىنا سالدى. ويتەتىنى، جوق ىزدەۋشىلەر كوبەيىپتى. جالاڭاش «جيانگەرلەردىڭ» ۇستاعان ۇرىسىن، كيىمدى، زناك-تاڭبالى «جيانگەرلەر» دە ەستىگەن كورىنەدى. قارا قاقپاعا ءار ءتۇرلى، ءار سيىقتى ادامدار كەلىپ كيمەلەپ، كەي ءبىر «ۇياتسىزدارى» ءتىپتى تۇرمە باسقارماسىنا دەيىن باسا كوكتەپ كىرىپ ءجۇردى. ال، باستىقتارىمىز سولاردىڭ ءوشىن بىزدەن ۇيتكەن باستى ايەلدەردەن العانداي تەبىتىپ، تىنىشتىق بەرگەندى قويدى. لاپاس استىنا ءۇيىلىپ، قالىڭ جابىلعان يزبەس پەن تسەمەنتتى دە تۇكپىردىڭ تۇكپىرىنە تاسىتتى.
باسقارمامىزدىڭ جازىعىمىز بەلگىلى عوي، تسەمەنت پەن اپپاق يزۆەستىڭ نەندەي قىلمىستارى بارىن تۇسىنبەي، وزىمە ىڭعاي سۇيكەنە جۇرەتىن بولعان شولعىنشى كەلىنشەكتەن سۇراپ تا بىلە المادىم. ول، تەك، تسەمەنت زاۆوتى مەن يزۆەس قىمدانىنان دا جوق ىزدەۋشى كەلىپ جۇرگەنىن كورگەن ەكەن...
لاۋجياۋ كۇن سايىن كوبەيە ءتۇستى. ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزگە ءبىرىمىزدى جاتقىزسا دا سيماعاندىقتان تۇرمە اۋلاسىنا شاتىر تىكتىرىپ جاتقىزىپ ەدى. اۋلاعا شاتىر سيماي بارا جاتقاندا «دۇڭ گوبي»، «شي گوبي» دەپ اتاپ، جۇڭعار شولىنەن جاڭادان اشقان جازا مايداندارىنا ءبولىپ-ءبولىپ ايدادى. قىس ءتۇسىپ كەتسە دە ول قۇمدى ساحارادان وزدەرىنە باسپانا قازدىرىپ جاتقىزۋ قيىن ەمەس سياقتى.
ۇرىمجىدە قار قالىڭ جاۋعانىمەن قالعانىمىزعا دا جۇمىس تاۋىپ «تاربيەلەۋ» قيىن بولمادى. مەكەمە - قوعام ورىندارىنان ءۇي كوتەرىپ الىپ سالدىردى. ۇيگە مۇقتاج ورىنداردىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارى جەتپەسە دە اقشاسى جەتسە بولعانى عوي، «قامقورلىق ەتىپ» جازداعى جوعالعاندارىن وزدەرىنە قىستا ساتىپ، ءۇي جاساپ بەرە بەرەتىن بولىپپىز. ءوز ەتتەرىن وزدەرىنە ساتىپ جەگىزۋدەن شەبەر «زور سەكىرۋ» بار ما!
ونداي كوشە جۇمىسىنا شىعا الماي، تۇرمە دارەتحاناسىنداعى قازىنانى اتىزعا تاسىپ جۇرگەن بىزگە «ۇلكەن جەكسەمبى» بولا قالدى ءبىر كۇنى. كورىسۋگە الدىمەن مەن شاقىرىلدىم. جۇگىرىپ بارسام، ماقپال دا، كۇلان دا ەمەس، كونە ءتۇبىت ءسالى جامىلعان، مول پالتەلى كەمپىر قارسى ءجۇردى ماعان. امانداسسام دا اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالىپپىن.
- قازىر بىرەۋى كەلىپ سۇراي قالسا، شاۋەشەكتەن كەلگەن اپەكەم» دەي سالىڭىز!- دەپ، امانداسۋ بەينەسىمەن كۇبىرلەدى. ۇڭىلە ءتۇستىم. ورتا جاستاعى ءاجىمدى اقسۇر ايەل. «كەمپىر» دەي المايتىن سەبەبىم، وتتى قارا كوزى ويناقشي قاراپ جاساۋرادى. - تانىلام با ەكەن؟- دەپ كۇبىرلەدى كۇلىمسىرەگەنىنەن ءۇنى دە تانىلدى.
- گۇلنيسا!... كوزىڭ مەن داۋسىڭنان ارەڭ تانىدىم! مۇنىڭ نە؟ - سىرتقا سىر بەرگىم كەلمەسە دە تاڭدانىسپەن ۇدىرەيە قاراپپىن.
- تاڭدانىس بىلدىرمەي، كۇلىمدەي قاراپ تىڭداڭىز! - بۇل رەجيسسورلىعىنا سۇينە كۇلىمسىرەدىم. - ماقپال مەن اسقارىڭىز امان. تۇرمىستارىندا باسقالارداي قيىنشىلىق جوق. اجىراسپايمىن دەگەن قالپىندا وڭشىل قالپاعىمەن قالىپتى. پارمەن جىليتىن جاڭا ۇيگە ءتۇسىپتى. مۇعالىمدىك قىزمەتىن ىستەپ ءجۇر. ۇيىنە ءوزىم كىرگەنىم جوق. قاسىنداعى ءبىر قىزمەتتەس ايەلدەن سۇراپ ءبىلدىم. ول مەنىڭ دوسىم، قاستىق قىلمايدى. كۇلان اپاي دا سولاي، امان! اكەلگەن بۇل حابارىمدا جاڭساقتىق جوق، راس. ولارعا الاڭ بولماڭىز!
- راحمەت!... بىراق، ءوزىڭنىڭ مىنا ءجۇرىسىڭ قاتەرلى عوي، قولعا تۇسەسىڭ عوي ءبىر كۇنى!
- مەنەن دە الاڭ بولماڭىز، قورعاۋشىلارىم - تىلەكتەستەرىم بار!... تەك، وسىلاي ءارتۇرلى فورمادا جۇرمەسەم بولماي قالدى. جاسىرىن، ىزىمە تۇسۋشىلەر بار!
- قايدا، نە كاسىپپەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىڭ؟
- بۇرىنعى كاسىبىمدەمىن قالپاقتى مىقتاپ كيگىزگەن. تەك، وسىنداي قاۋىپتىرەك ساپارعا شىعارىمدا عانا وزگەرىپ الامىن. ال، امان بولىڭىز، ورايىن تاۋىپ كەلىپ تۇرامىن، مەنىڭ تەز قايتىپ بارۋىم كەرەك! تەگىندە سوۆەتكە شىعىپ كەتكىڭىز كەلسە، جول تابىلادى. ماقپال نە دەر ەكەن ويلاستىرا ءجۇرىڭىز! ول جاق ءسىزدى ءسوزسىز قابىلدايتىندىعىن ەستىدىم. سۇراستىرىپ جۇرگەندەر دە بار!- دەدى دە قولىنداعى سۋمكاسىن بەرىپ، قولىمدى قاتتى قىستى دا شىعا جونەلدى. - امان كورىسەرمىز!
سوڭعى ءسوزى قاتتى ويلاندىرىپ كەتتى: «ارالارىنان قىل وتپەيتىن، سوتسياليستىك ەكى ەل، ءبىرى دۇسپانعا شىعارعان ادامدى ءبىرى دوس كورىپ وزىنە تارتپاۋشى ەدى عوي؟» -باسىمدى قاسي ويلاندىم. - «ە... ءبا..سە، بۇل ءجۇندىبايدىڭ[1] وسىنشالىق سوقىر تاۋەكەلمەن باسەكە جاريالاپ «سەكىرگەن» سەكىرىسى ارقانداي دوسقا دا سەكەم الدىرماي ما!... ساكەڭ[2] بۇل دوسىنىڭ پالەندەي ادال ينتەرناتسيوناليزمشى دوس بولا المايتىندىعىن بىلگەن ەكەن عوي، دۇرىس!... بۇل ناۋقاندى قالپاق كيگىزىپ، قاس جاۋعا اينالدىرعاندارىنىڭ ناعىز كوممۋنيستەر ەكەندىگىن دە بىلگەنى!... مىنا قىز مۇنداعى سوۆەت ەلشىلىگىمەن بايلانىسا قويعان با، قالاي؟... انىقتاپ سۇراپ - ءبىلۋىم قاجەت ەكەن!
ءدۇيجاڭ سارى ءبىزدى اتىرەتتى سونىڭ ەرتەڭىنە كوشىرە جونەلدى. بىزگە دە ءبىر كوتەرمە قۇرىلىس جۇمىسىن تاۋىپ دەمالدىرعان ەكەن. قالانىڭ ىشكەرى جاعىنداعى بيىك داۋالدى ءبىر اۋلانىڭ ورتاسىنا ءۇش شاتىر تىكتىردى دە ءتورت بۇرىشىنا قۇرالدى ءتورت كۇزەت تۇرعىزا قويدى.
كونەرگەن بەس-التى اۋىز ءۇيدى بۇزىپ، ورنىنا تەرەڭ ىرگەلىك قازۋدان باستالدى جۇمىسىمىز. تاسپەن كۇيدىرىلگەن كىرپىش بۇرىن تاسىلىپ بولعان ەكەن. ءوز تۇرمەمىزدەن تاسىلاتىن ماتەريالدار ءدۇيجاڭنىڭ ءوز سەنىمدىلەرىنە تاپسىرىلىپتى. ءسويتىپ، سىرتقا شىعىپ-كىرىپ تۇرۋ ورايىنان مۇلدە ايىرىلىپپىز. ەڭ قيىنى قايدا كەتكەنىمىزدى سىرتتان ەشكىمنىڭ بىلمەي قالۋىندا بولدى. ىزدەۋشىلەرگە تابىلماي، جاپ-جاقىن جەردە تۇرىپ-اق كورىسۋدەن قالدىق. نەشە رەت حات جازساق تا جاۋاپ جوق. ءوز سەميامداعى ساعىنىشتىلارىم عانا ەمەس، ەندى گۇلنيسا دا قاتتى ساعىندىردى.
كۇن جىلىعان سايىن توبەمىزدەن ءۇمىت قۇسى ۇشىپ جۇرگەندەي اسپانعا تەلمىرە تۇستىك. بىراق، ماڭىنان جىل قۇسى دا وتپەيتىن قورا ەكەن. ايتەۋىر ءۇي قالانىپ بولىپ، تسەمەنت سىلاقتان باسقا جۇمىسىمىز جەڭىلدەي باستادى. ءبىر كۇنى كەشكى ۇيرەنۋ ۋاقىتىندا ءدۇيجاڭ سارى شاتىرىمىزعا كىرىپ كەلدى دە ءتىزىم بويىنشا مەنەن باستاپ، قۇيىنسوققان، توقتى باسيت بار، ون شاقتىمىزدىڭ اتىمىزدى شاقىردى. «ورىن-كورپەلەرىڭدى بۋىڭدار!» دەدى جالعىز-اق. سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇرا بۋىنىپ-تۇيىندىك تە جۇرگەلى تۇرعان اۆتوموبيلگە لەزدە شىعىپ تا ۇلگەردىك.
ءوز تۇرمەمىزگە قۋانا جەتىپ، بۇرىنعى اتىرەتىمىزدەگى بوساعان ءبىر جاتاقتىڭ ساكىسىنە شىعا قۇلادىق. قىس بويى سىزدى جەردە جاتىپ، وسى ساكىنى دە ساعىنىپ قالىپپىز. ال، ماقپال مەن اسقارعا دەگەن ساعىنىشىم دا شەك بار ما. ول ەكەۋىنە قوسىپ ساعىناتىندارىم ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. جۇرەك دەگەنىڭ ءبىر كوكىرەگىمە مىڭ بولىپ قامالعانداي، ءتىپتى سيىسپاي تىرەسىپ-سىرەسىپ، سىزداپ-قوزداپ، تىنشىمدى الا بەردى. ەندى سولاردىڭ كورىنگەنىن شوپىلدەتىپ سۇيە بەرۋدى اڭساعاندايمىن. گۇلنيسا عوي ءوز الدىنا لاپىلداعان ءبىر وت، ەڭ جاناشىر جاقىنىمنىڭ ءبىرى سول بولمادى ما!... ال، كۇلاش ەكەۋىمىزدىڭ جۇرەگىمىز 44-ءشى جىلدان بەرى قوسىلىپ كەتكەن جۇرەك. دەنەمىز جاقىنداسىپ كورمەسە دە ول ەكەۋى جايشىلىقتا دا جابىسىپ، ايمالاسىپ جاتقانداي سەزىلەتىن. ەندى مىنە، كورىسكەن جەردە-اق ەرنىمىز دە جابىسا تۇسەتىندەي!... وسىلاي الا ءبورتىپ، ءتۇن بويى ۇيىقتاي الماي اۋناقشىپ شىقتىم. قاتتى زارىققان تۇتقىن قۇس، ارمان كەرنەگەن قاناتىن الەمگە تۇتاس جايعىسى كەلەدى ەكەن.
تاڭەرتەڭىنە كۇرەڭ مومى مەن ونىڭ «سورپاسىن» قوسىپ قىلعىپ العانىمىزدان سوڭ ءامىر بويىنشا بۋىنشاق-تۇيىنشەگىمىزدى قول اربامەن سۇيرەپ، كوكازىق باقشاسىنا كوشتىك. سونداعى ءۇش اۋىز ءۇيدىڭ بىرەۋى بىزگە ءتيدى. مۇندا تىم شاھار ايقايشىل بولسا دا اعاش كەرەۋەت بار. تالاس-تارتىس، بۇيىرلەسۋ-تەبىسۋ جوق، ءبىر ادامعا دەربەس بىردەن عوي. مەنىڭ كەرەۋەت ساعىنعانىما دا قانشا بولدى دەسەڭشى!... «كەلگەندە اسقارىمدى وسى شاقىرلاۋىق كەرەۋەتىمە اكەلىپ ويناتامىن!... ماقپالىمدى دا وسىنىڭ كەنەرەسىندە قۇشاقتاپ ءبىر وتىرىپ كورسەم!... ول قانداي قۇشتار ماعان، قوشقارداي ءبىر ۇلدىڭ ءبىلىمدى اناسى بولعاندا دا بالاشا ەركەلەپ جابىساتىن عوي!...
بىراق، بۇل ءۇمىتىم ورىندالماي بارا جاتتى. ەگىس جۇمىسى «زور سەكىرۋ» بويىنشا كۇندىز-ءتۇنى جۇگىرتكەندىكتەن «ۇلكەن جەكسەنبى» قۇيرىعىن قىسىپ تاعى قالدى. ونىڭ ۇستىنە، باسقا كورىسۋشىلەر ءار تۇستان كورىنىپ قايتىپ جۇرسە دە مەنىڭ ەشكىمىم كورىنبەي قويدى. مۇندا كەلگەنىمدى ەستىمەي جاتىر ما، قىس بويى ىزدەپ تابا الماعان سوڭ الىس ءبىر جاققا اكەتتى دەپ تورىققانى ما، ءيا، ءوز جاعدايلارىندا ءبىر وزگەرىس بولدى ما، حابار الا الماي تاعى دا سۇمىرەيدىم. پوشتا ارقىلى حات جولداسام دا جاۋاپ كەلمەي قويدى. جارقىراپ جاز كەلدى، كوڭىلىمە سوندا دا جىلۋ جەتەر ەمەس، تىتىرەي بەردىم.
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن شاقىرۋشى كەلىپ، مەنى تۇرمەگە اكەتتى. ءتالىم-تاربيە گانسىسى شاقىرتىپتى. بولمەسىنە كىرىپ، ستولىنىڭ الدىنا تۇرا قالدىم.
- ءجا، سەنى، ءوز دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن دە قولايلى ءبىر مىندەتكە قوسۋدى ويلاستىرىپ ءجۇرمىز. اشىپ ايتۋ كەرەك، قازىر ءىشىپ-جەم جاقتارىڭ وتە ناشار. ال، اسحانانىڭ وزىندە ىستەۋشىلەردىڭ تۇرمىسى جاقسىراق. قازىرشە سونىڭ ەسەپ-قيسابىنا كومەكتەسىپ، ودان بوس ۋاقىتتارىڭدا ءساي تازالاۋىنا كومەكتەسىپ قانا تۇرساڭ بولعانى. كەيىنىرەك دەربەس زاپحوزدىق مىندەتكە كوتەرمەكشىمىز. وندا تۇرمىسىڭ بۇتىندەي جاقسارادى. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
لاۋجياۋ ورنىنا كەلگەنىمە ون ءتورت اي بولىپ قالسا دا قايتارۋدان تيتتەي ءۇمىت كورسەتپەگەنىنە قىنجىلعانىممەن لاج جوق قوي، بۇل قامقورلىعىنا دا رازى بولا تۇرعىم كەلدى.
- ارينە قارسى ەمەسپىن، ىستەي تۇرايىن!؟
- ال ەندى ولاي بولسا، وعان دايىندىق شارت تولتىرۋ قاجەت. سەنىڭ قابىلەتىڭدى ءبىز تولىق بىلەمىز. قانداي زور قىزمەتتى دە اتقارا الاتىن، دەگەنباي ينتەلليگەنتتىڭ ءوزى بولاتىنسىڭ. ارقانداي ادامنىڭ جۇزىنە قاراپ قانا ىشىندەگىسىن بىلەتىندىگىڭە ءشۇبامىز جوق. سونداي قابىلەت يەسى بولا تۇرا قازىرگە دەيىن ماڭايىڭداعى لاۋجياۋلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ماسەلەسىن اشكەرەلەمەي كەلەسىڭ. الدىمەن وسى پوزيتسياڭدى وزگەرت!
- ماڭايىمنان سەزگەن - بىلگەن قاتەلىك - كەمشىلىكتىڭ ەشقايسىسىن جاسىرعان ەمەسپىن گانسى! نانباساڭىز، گرۋپپامىزدىڭ جيىن ەستەلىك داپتەرىن قاراپ كورىڭىز، ءار كۇنى كورگەنىمدى سول كۇنىڭ كەشىندەگى ۇيرەنۋ جيىنىندا ورتاعا قويىپ، تويتارۋ، تۇزەتۋ ايتىپ كەلەمىن!
- باسشىلىققا جاقىنداسۋ دەگەندى بىلەمىسىڭ؟... وسىندا كەلىپ بىزگە بىرەر لاۋجياۋدىڭ ماسەلەسىن جەتكىزىپ، جول-جورىق العان جەرىڭ بار ما!
- گانسى، مەن بىرەۋدىڭ سىرتىنان سويلەۋدەن، عايبات-وسەك ايتۋدان قاتتى نامىستاناتىن اداممىن. ارقانداي ادامنىڭ بەتىنە ايتۋعا عانا ادەتتەنگەنمىن. ماسەلەن، ءار اپتالىق تۇرمىس تەكسەرۋ جيىندارىندا دا كەلمەگەن ادامداردىڭ ۇستىندەگى پىكىرىمدى ساقتاپ قويىپ، ءوزى كەلگەن سوڭ عانا سويلەپ ءجۇرمىن. قالاي دا اركىمنىڭ ءىسىن ءوز الدىندا ايتۋىم قاجەت. سوندىقتان ماسەلەلەردى جيىندا عانا اشكەرەلەيمىن!
گانسىنىڭ كوزى دە، ءسوزى دە بادىرايا ءتۇستى.
- كۇمانىڭ بولسا دا، راس بولسا دا باسشىلىققا كەلىپ مالىمدەپ، وزگەرتۋگە - تاربيەلەۋگە كومەكتەسۋ، ءسويتىپ، ساياسي ماسەلەمەن قاشۋدىڭ الدىن الۋ قاجەت ەمەس پە؟
- قانداي ماسەلەسى بولسا دا مەن ارقانداي ادامنىڭ ءوز كوزىنىڭ الدىندا سويلەۋگە بورىشتىمىن. تاربيەلەپ - وزگەرتۋگە دە، ماسەلە انىقتاۋعا، مويىنداتۋعا دا، ليبراليزمگە سوققى بەرۋگە دە، جالاقور - پالەقورلىقتىڭ قاراڭعى بازارىن جويىپ، شىنشىلدىققا تاربيەلەۋدىڭ دە ەڭ ۇتىمدى جولى وسى دەپ بىلەمىن. ال، قازىر ماعان كورىنىپ جۇرگەن ماسەلە، ۇرلىقتار عانا،- بۇل سوزگە كەلگەندە كۇلىپ جىبەرە جازدادىم. - لاۋجياۋلاردىڭ ۇرلىقتارى ۇساق-تۇيەك. سوندا دا جيىنعا سالىپ تۇزەتىپ ءجۇرمىن. مۇنداي ماسەلەلەردى سىزدەرگە كەلىپ مالىمدەپ قۇلاقتارىڭىزدى توزدىرعىم كەلمەيدى. «مامەت بۇگىن ءبىر جارىم ءسابىز جەپ قويدى، سامەت ەكى لوبى جەپ قويدى» دەپ سىبىرلاسام، سىزگە دە وزىمە دە نامىس ەمەس پە!
- بۋرجۋازيالىق يدەيا دەگەن وسى!- دەپ گانسى ستولدى شارت ەتكىزدى. - سەنىڭ «ۇجدان»، «نامىس» دەگەندەرىڭنىڭ بارلىعىن بۋرجۋازيانىڭ جۇرتىندا قالعان قوقىر-قوقسىعى!...
- گانسى، نە دەسەڭىز دە مەن ءوز بويىمداعى شىندىقتى ايتىپ تۇرمىن. تاعى ايتايىن، مەن باسقالاردان كورگەن-بىلگەن ماسەلەلەردى ءوز الدىلارىندا ايتىپ تۇزەتپەي، جىميىپ كەلىپ سىزگە عانا سىبىرلاسام، «وسەكشى» دەيتىن قاراكۇيەدەن بەتىم قالاي ساقتالماق. ادامدىعىم - ادالدىعىم قايدا قالار ەدى!... ماسەلە اشكەرەلەۋدەگى ماقسات، «اۋرۋدى ەمدەپ ادامدى قۇتقارۋ» ەمەس پە!
- بار، بار، كەت!- دەپ گانسى قولىن ەكى سەرمەدى. شىعىپ جۇرە بەرىپ ەدىم. ەرە شىعىپ سوڭىما بىرەۋدى سالىپ قايتاردى.
«بەتىمدى كۇيەلەپ، ەندى جاسوس بولسام-اۋ ساعان!»-وزىمە-ءوزىم كۇبىرلەي قايتتىم. -«سەندەرگە ماقۇلبەك پەن قۇلجان سىندى اپاتتار عانا قاجەت! «اۋرۋدى جويىپ، ادامدى قۇتقارامىز» دەپ سيقىرسىماي-اق قويىڭدار ەندى!... ار-ۇجداندى جويىپ، اۋرۋ ىندەتتى، قۇلشىلىق دەرتتى قۇتقارۋشى بولعاندىقتارىڭ عانا راس!»
ەرتەڭىنە لوپنورعا وتىز شاقتى لاۋجياۋ ايدالاتىن سىبىر جەتىپ كەلدى دە ءبىزدىڭ گرۋپپادان توقتى ءباسيتتى تۇرمەگە قايتارىپ اكەتتى. بۇدان قالعانى ءتۇس كورگەن سياقتى سەزىلدى ماعان. باسىمدى شايقاي ءجۇرىپ «وياندىم» دا وتكەن كەشتەگى گانسىعا بىلدىرگەن پوزيتسيام ساقشى نازاراتىنا جەتكەن سوڭ شاقىرىلاتىندىعىمدى سەزدىم. حات جازعانىممەن سەمياما جەتپەي قولعا تۇسەتىندىگى بەلگىلى بولعان. «لوپنورعا مەنىڭ دە ايدالاتىندىعىم ءسوزسىز. كورىسۋگە كەلگەن ادامدارعا حابارلاي جۇرىڭدەر!» دەپ قۇيىنسوققاننان باستاپ، قالعاندارىنىڭ بارىنە ەسكەرتە ءجۇردىم. شاقىرتۋ ىمىرت جابىلا جەتتى ماعان. بىرەۋ عانا ەمەس، ەكى قۇرالدى ساقشى كەلىپ جۇگىمدى قول اربامەن سۇيرەتكىزىپ اكەتتى.
تاڭ اتا تىزىلگەن وتىز ادامنىڭ سوڭىنا وتىز ءبىرىنشى بولىپ تىزىلە قالعانىمدا ون شاقتى ۇيتكەن باس جالت-جالت قاراستى ماعان. يىقتارىن قىمىرلاتىپ، كوتەرىلىسە كۇبىرلەستى. ولاردىڭ جايراڭداسىپ-قۋانىسىپ قالعانىن سەزدىم. بىلتىر كۇزدەگى شولعىنشى كەلىنشەگىم ۇلكەن ومىراۋىن قايدا سوعارىن بىلمەي قالعانداي كەرىلىپ، قۇشاعىن جايا قارادى. توقتى ءباسيت كۇلىمسىرەپ، كوزىن قىسىپ-قىسىپ قالدى.
لوپنورعا ءبىزدى اكەتۋگە كەلگەن ساقشى دا وتىز شاقتى ەكەن. اۋزى كەرە قارىس، جىلميعان اقسۇر باستىعى الدىمىزعا كەلىپ، ءبىزدى قانداي «جانناتقا» اپاراتىندىعىن تۇسىندىرۋگە كىرىستى. ەڭ الدىمەن بالىقتىڭ مولشىلىعىن ايتقاندا ءوزىنىڭ دە سىلەكەيى شۇبىرىپ بارىپ جيىلدى. جۇتىنىپ تامسانىپ الىپ، لوپنوردا مالدىڭ كوپتىگىن دە كوسىپ جىبەردى. «جايلاۋ ەمەس پە، مالىمىز سەمىز، ەت جەيتىن اۋىز از. بۇكىل ەگىنشىلىك مايدانىمىزدىڭ ادامى ءۇش مىڭعا دا جەتپەيدى. بارلىق بايلىقتى سولار عانا پايدالانادى»- وسى سوزىمە قارايعان جۇرەگىمىزدى جالعاپ، اۋزى-مۇرنىمىزدى مايلاپ جىبەردى دە اۆتوموبيلگە تيەپ الا جونەلدى.
ەكى بۇيىرىمدەگى ەكى بۇيرەك سۋرىلىپ قالىپ بارا جاتقانىنا جۇرەك-باۋىرىم قوسا سۋىرىلىپ، ءبىر ءتۇرلى قينالىستى حالگە ءتۇستىم. وزەن ارناسىنىڭ كۇنشىعىس جاعاسىنداعى جولعا شىقتىق. وسى تۇتەك قالاداعى بارلىق قيماسىم مىنا ءۇش قابات ءۇيدىڭ ار جاق قارسىسىندا عانا قالىپ بارادى عوي، اتتەڭ ەركىندىك، ەكى ءجۇز مەتر قاسىنان عانا ءوتىپ بارامىن!... جايناعان انالى-بالالى ءتورت كوزدەن توگىلگەن جاس تۇپ-تۋرا جۇرەگىمە قۇيىلعانداي، تىنىسىمدى تارىلتىپ بارادى. جالتاقتاپ قاراي بەردىم سول جاققا. ەگىلىپ، سولقىلداپ تۇرعان ەكەۋىنىڭ ارت جاعىنان اق شاشىن جايىپ سالىپ شەشەم كورىنە قالدى. «قوش انا، باقىل بول اناشىم - اقىل-پاراساتىم، اياۋلىم!» دەپ كۇڭىرەنىپ جىبەرە جازدادىم. مول قوڭىر كوزىلدىرىگىمدى كيە سالىپ، ءۇنسىز بۇلاقتاتتىم مەن دە. باسە، باياعىدا ايرىلىسارىمىزدا ۇلكەن اجەم كوزىمە تولتىرا قۇيىپ بەرگەن مول كوز جاسى مەندە دە بار ەمەس پە ەدى. مىنە، تابان 28 جىل ىركىپ، ءوز ەڭبەگىممەن شالقارعا اينالدىرعان سول كولىمدى ەندى اعىتتىم.
«قۇلىنىم، كۇشىگىم دەپ كوتەرىپ وسىرگەن اكەڭە تىرلىگىڭدى دە بىلدىرە الماي، قولىڭنان ءبىر ۋىس توپىراق تا سالا الماي قالىپ ەدىڭ عوي، كۇنىم-اۋ!»-دەپ بوزدايدى شەشەم، - «قايدا باراسىڭ، تىم بولماسا مەنىڭ بەتىمدى جاۋىپ كەتسەڭشى!»- دەيدى. بيگەلدى، بيعازى، بيعادىل، بيعايشا... ءبارى جىلايدى، ءبارى داۋىستاپ شاقىرادى. «اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي!» دەپ اسقارىم شىرقىرايدى، - «مەن ءالى كىشكەنەمىن عوي، ىزدەپ تابا المايمىن عوي، اكە، اكە!... ساعىندىم عوي، كەلسەڭشى، كەلسەڭشى!»- دەيدى. مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى اياپ، ماقپالىم عانا ءۇنسىز ەگىلەدى، جاسىرىپ توگەدى كوز جاسىن. ءيا، «بىزگە الاڭ بولما، ءوز دەنساۋلىعىڭدى عانا ويلا!» دەپ جۇتىنىپ-جۇتىنىپ ارەڭ ايتا الدى. «دەنساۋلىعىڭنان باسقانى ويلاما!» دەپ كۇلان ساق ەتە تۇسكەندەي بولدى. توقتاتا قويدىم ىستىق بۇلاقتى.
- ەندىگى مۇڭ-زارىم كوزىمنەن ەمەس، ويىمنان-سانامنان اعىتىلدى: «وسىنشالىق نە جازىعىم بار ەدى بۇل دۇنيەگە!... بار قىلمىسىم، ءوز حالقىمنىڭ سانا كوزىن اشۋعا، ساۋاتتاندىرۋعا تالپىنۋىم عانا ما!.. ادام بالاسىنا ور قازباي، جاسوس بولماي قويعانىم عانا ما!... ەي، اتىن وزگەرتكەن گومەنداڭ، ونىڭ تابانىن جالاپ جاتقان كۇشىكتەرى سەندەردە تىڭداپ قوي، مەن سەندەرگە شاعىم ارىز ايتىپ وتىرعانىم جوق، اقىل-ساناسى ويانعان ادامزاتقا شەرتىپ وتىرعان مۇڭىم!... ەندى كور، بۇل مۇڭدار مىرشقا اينالىپ، وق بولىپ اتىلادى. سەندەرگە!.. حالىقتىڭ جاۋدىرعان قارعىسى، جەر انانىڭ الىپ شاپالاعى بولىپ ۇساتادى جاعىڭدى!»
لوپنوردىڭ «بالىق سورپاسى» قۋاتتاندىرعانداي، ساپارلاستارىم بىلاي شىعا بەرە عازالى مەن ناحشاسىن تۇس-تۇسىنا قويا بەردى. «دەنساۋلىق-دەنساۋلىق!» دەپ قويىپ، مەن دە زورلاپ سەرگۋگە بەكىندىم.
- جاقسىلاپ ءبىر جىلاپ الدىڭىز-اۋ دەيمىن!- دەپ قالدى ءبىر بۇيىرىمدە وتىرعان كەكسە سارى تاتار ايەل. - كوز جاسى ادامنىڭ قاسىرەتىن جۇمسارتىپ تىنىسىن كەڭىتەدى. رۋحاني كۇش حاسىل قىلادى. شول ءۇشىن جىلاپ السىن دەپ كۇتىپ وتىردىم. شولاي بولسا دا ءوزىڭىزدى بەكىتىپ الا قويدىڭىز. ەندى ءسويلايىن! قايتا جىگەرلەنىپ الىپ، «وسىنشالىق نە جازىعىم بار ەدى؟» دەپ قالدىڭىز عوي، ءوز باشىڭىزعا وسى ءسوزىڭىز گانا جاراسپاي قالدى، ءسىزنىڭ جازىعىڭىز كوپ ءالى!- دەپ كۇلىمسىرەگەنىندە نازارلاي قارادىم جۇزىنە.
ەكى-ءۇش رەت سىرتىنان عانا كورىنگەن مىنا پىستە تۇمسىق، كوك كوز «ابىزتاي»[3] قاراپايىم ايەل ەمەس ەكەندىگىن ەندى بايقاتتى.
- ءيا، ايتىڭىز، ايتىڭىز، جازىعىمدى بىلسەم جىلايمىن با!- دەپ مەن دە كۇلىمسىرەدىم. اۆتوموبيل داۋانشى جولىمەن زاۋلاپ بارادى. جول تەگىس ەكەن.
- ءسىز تۋرالى ءبىراز ساۋاتىم بار، بيعابىل ءافاندى. جازىعىڭىز، اق-قارانى تولىق ايىرا الاتىن ءبىلىم يەسى بولىپ قالعاندىعىڭىزدا. مۇنداي حۇكۇمات سىزدەي كوزى بار ەلەمەنتتەردى قاسقىر دەپ بىلەدى. ءسىز قاسقىر بولىپ جەي قويماساڭىز دا قىلمىسسىزدىعىڭىزدى دالەلدەپ، سوقىر اۋليەنىڭ كوزىنە ءتۇرتتىڭىز. ءوزىن قۇدايمىن دەپ جاريالاپ وتىرعاندا بۇل قىلىعىڭىزدىڭ قانشالىق قىلمىس بولاتىندىعىن ءتۇشىنۋىڭىز كەرەك!
- جالا جابا كورمەڭىز، مەن ۇكىمەتتىڭ ونداي ايىبىن ادەيىلەپ بەتىنە ءبىر باسقان ەمەسپىن!
جاڭا «جالاقورىم» كۇلىپ جىبەرگەندە جۇزىندەگى تاياز ءاجىم مولايىپ، بادىرايا ءتۇستى. كۇلە سويلەدى.
- ايتتىم عوي، ءوز جازىعىڭىزدى ءالى بىلمەيدى ەكانسىز!... كۇراش ۋاقىتىندا ءوزىڭىزدى اقتاعان بولىپ، تازلارىنىڭ مالاقايىن تالاي رەت جۇلىپ العاندىعىڭىزدى ەشتكانبىز. ھا-ھا-ھا...ا... باشقالاردى سۇيىندىراتىن تالاي قيىن جاۋاپتارىڭىز بولعان!
- وندا قايدا ەدىڭىز؟
- سايدامەن بىرگە تۇرمەدە جاتقانمىن، ءبارىن ەستىپ جاتقانبىز.
- ونىڭ قاسىنا قايدان كەلىپ، قالاي جاتىپ ءجۇرسىز؟... ات-ءجونىڭىزدى دە ەندى سۇراۋىما تۋرا كەلدى!
- ەسىمىم ءلاتيپا، ء(لالا), ەرىمنىڭ ەسىمى سايدوللا. ىلەلىكپىز.... ءبىز شاڭحايدان ۇستالىپ كەلگان سوڭ وشىنداعى تۇرمەدە بولدىق. ۇستىمىزگە ءسايدا دا بالداقپەن كەلىپ قوسىلعان. ول تەنتەك قىز قورلاۋمەن قيناۋعا شىداماي، تەرەزەدەن سەكىرىپ ءبىر جىلىنشىگىن سىندىرىپ العان ەكان. تاڭىلىپ ءبىراز ءتاۋىر بولعان سوڭ ماعان اكەلىپ قوسىپ قويعان. مەنىڭ ءبىراز ەمشىلىگىم بار... ءتىس دوحتورى بولعانمىن.
- باسە، كوز جاسىنىڭ ءرولىن جاقسى بىلەدى ەكەنسىز.... ءجا، شاڭحايعا قالاي بارىپ قالىپ جۇرسىزدەر؟
- ءبىز تۇركيا گراجدانىمىز. تۋىسقاندارىمىزدىڭ ءبارى شوندا. شولاردان شاقىرۋ قاعاز دا كەلگەن. پاراحوتپەن كەتۋ ءۇشىن شاڭحايعا بارعانبىز. تولىق ءراسميات ءوتاپ، جولحاتپەن، بارلىق قاعيداسىمەن بارساق تا وڭشىلارعا قارسى ارەكەت باستالىسىمەن ءبىزدى دە قولعا الىپ، وشىندا اكەلدى. «شەت ەلگە بايلانعان شپيون» دەي ما، «شەت ەلگە كاپيتال الىپ قاشۋشى» دەي ما، ايتەۋىر تەكسەرىپ-تەكسەرىپ، مەنى لاۋجياۋ ەتىپ وسىندا جىبەردى دە ەرىمدى الىپ قالدى. سوتتايتىن ۇقسايدى.
- سوتتاۋعا لايىق قىلمىس شىقتى ما، ءيا، اكەتىپ بارا جاتقان كاپيتالدارىڭىز كوپ پە ەدى؟
- نە قىلمىس بولماق. پالەندەي كاپيتال دا جوق، تەك كۇمان. بۇلار جازالاعىسى كەلگەندە زاڭىن بۇكتەپ قويىپ، قارا سىرمەن سىرلاي بەرمەي مە!... مەن شاعىنسام، ءتىپتى قينالامىن. ەرىم تۇرمەدە. ءبىر بالام قۇلجادا، ءبىرى شاڭحايدا، ءبىرى اۆستراليادا، ءۇي مۇلكىمىز بيجىندە پەشەتتەۋلى. مەن مىنە، تاكلاماكانعا كەتىپ بارامىن، بىت-شىت بولدىق!... ءبىزدىڭ حالقىمىزعا قاراعاندا ءسىزدىڭ حاسىرەت، جاي عانا عوي، جانە جاسسىزدار!
- بالا-شاعاممەن كورىستىرمەگەنىنە كوپ بولىپ ەدى. ايەلىم دە قالپاقتى، رەجيمدە. مەنىڭ قايدا كەتكەنىمدى بىلمەگەن كۇيىندە قالدى. شاۋەشەكتەگى شەشەم قارتايعان. ال، ەڭ جامانى، مەنىڭ حاتىمدى جۇرگىزبەيدى. ناحاقتىعىمىزدى ءبىلىپ وتىرىپ-اق ادەيى وسىلاي اداستىرىپ، توزدىرىپ جىبەرمەك!
- سوتسياليزم دەگەن ەڭ قاتەرلى اپات بولدى عوي!
- ولاي دەي كورمەڭىز، ءسوتسياليزمنىڭ ءوز تابيعاتىندا، ءوز يدەيالوگياسىندا تيتتەي دە اپاتتىق-ارامدىق جوق. مۇنداي مالا ماتانشىلىقتىڭ بارلىعى بۇرمالاۋشىلار مەن بۇزعىنشىلاردىڭ ءىسى! سۋدى لايلاپ بالىق اۋلاۋشى سۇمداردىڭ بىرلەسىپ العاندىعىنان بولىپ وتىر. بۇل جاۋلار باسقا، سوتسياليزم باسقا!.. ءسىز سولشىل سوتسيال شوۋنيزم مەن سوتسيال يمپەرياليزمدى سوتسياليزم دەگەن وسى عانا دەپ ياناتتاۋىڭىز مۇمكىن!...
- بۇل، ماعان ىشانا قويماعاندىعىڭىزدان ايتىپ وتىرعانىڭىز عوي،- دەپ ءلاتيپا تاعى دا كۇلىپ جىبەردى. - ءسىز، ەركىن مۇتاپاككۇردىڭ ادامىسىز. قۇلدىق-مۇريدەلىك اڭنان قۇتىلىپ بولعان كىشىسىز. ەركىندىك پەن اقيقي دەموكراتيانىڭ قايدا ەكەندىگىن تولىق ءبىلاسىز!
- مەنىڭ ەركىن ىزدەگەنىم راس. ادامزات تىرشىلىگىنىڭ مۇقتاجى سول ەكەۋىندە بولعاندىقتان بۇل جونىندە ءوز بەتىممەن تالاپتانىپ، ءتاپ-ءتاۋىر ءبىلىم العانىم دا راس. سول بىلگەندەرىمنىڭ ىشىندە مەنىڭ تاڭداپ تاپقانىم، ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم مەن تاريحي ماتەرياليزم عانا. الدىڭعىسى، كەيىنگىسىنىڭ اناسى عوي. مەن سونىڭ عانا ءمۇريتىمىن. بۇعان باعىنىسسىز پالەندەي ەركىندىك پەن پالەندەي دەموكراتيا بار دەگەننىڭ بارىنە قارسىمىن. ءبارى دە كوز بوياۋشى، سۇم ساياساتتىڭ جەمىسى. ءبارى دە جالعان. ءبارى دە تار شەڭبەردەگى تاپتىق بۇيىمدار!... ءوزىنىڭ تابيعي بابىمەن، تاريحي شارتىمەن جۇرگىزسە، جالپىعا تەڭ - كولەمى كەڭ جاقسىلىق سوتسياليزمنەن عانا تابىلادى.
- ءسىز راسىندا وشىلاي عاناسىز با؟- دەپ اڭىرا قارادى ءلاتيپا.
- «وسىلاي عانا» ەمەس، ءدال وسىلايمىن، جاساندىلىعى جوق، تابيعي قىزىلمىن.
- ءسىزدىڭ كوپشىلىك ەستىپ-ءبىلىپ جۇرگەن پىكىرلەرىڭىزگە قاراپ، سويلاسۋگا، ءوز ويىمدى كەڭىتۋگە قۇمار ەدىم... تاڭدانباي-اق قويىڭىز، راسىندا شولاي ەدىم، ەندى ايتىساتىن بولدىم، ايىپ ەتپەڭىز، جولدىڭ قىسقارۋىنا دا، حاسىرەتىمىزدى ۇمىتا تۇرۋىمىزعا دا جاقسى!
ءسويتىپ، ءلاتيپا دەگەن بۇل كەكسە رەداكتسيون - ءوز تەورياسى جونىنەن جەتىلگەن، ناعىز پالە رەداكتسيون بولىپ شىقتى. ول تالاسپاعان امەريكا دەموكراتياسى، ول بىلمەيتىن تيتو ءسوتسياليزمى، ول شوقىنبايتىن كاپيتاليزم «زاڭشىلدىعى»، «ادىلەتى» بولماي شىقتى. ال ايتىس... تيتو سوتسياليزمىنەن باسقا كوز قاراسىنا مەن دە قاتتى ءتيىستىم. جالالاردىڭ ءوزىمدى جاۋعا اينالدىرىپ قويعانى بولماسا، قاس جاۋىپ بەتپە-بەت كەلە قالمادى ما!... ول ءتىپتى قاسارىسا ءتۇستى. ەكەۋىمىزدە بەتپاق ەكەنبىز. كورشى وتىرعاندىعىمىز ءۇشىن كورىنىستە كۇلە سوعىسقانىمىز بولماسا، ىشىمىزدەن شىنداپ-اق «اتوم بومبى» اتىلىپ جاتتى.
بۇل سوعىس، كەشكى قونالقى ورىنعا جەتە مالشا ماتالىپ ەكەۋىمىز ەكى قوراعا قامالعاندا تىنىستاپ، قۇزعىن سارىدە اۆتوموبيلىمىزبەن بىرگە قايتا وت الىپ كەلدى دە، ءۇشىنشى كۇنى ساسكەدە توسىننان توقتادى. توقتايىق دەپ ىمىراعا كەلۋ ارقىلى شارت بويىنشا توقتاعانى ەمەس، سوعىستىڭ ءوزى ۇركەتىن جەرگە جەتكەندە توقتاپتى. بورباس توپىراققا تۇنشىعىپ، ماشينامىز بىرىلداي قالعاندا بىلدىك، الدىمىز تىم ۇرەيلى ەكەن. «قۇس ۇشپاس، قۇلان جورتپاس قۇلا ءدۇزدىڭ» ءدال ءوزى!
ماشينانى بىرنەشە ساعات بىرىلداتىپ، شويقاڭداتىپ بارىپ، شەكسىز سوزىلعان تىربىق قامىستى ساپ-سارى ساحاراعا كىردىك. سارى قامىس كورىنگەنىمەن سۇپ-سۇر بورباس تاعى دا بىرىلداتا بەردى. اسپانى دا ساپ-سارى. شولدەن تالىقسىپ ءۇزىلىپ بارا جاتقان شاڭدى بەت كۇنى كوكجيەككە جىعىلا كەتكەندە توقتادى اۆتوموبيل. كۇن باتسا دا تىمىرىق ىستىق يەن بورباس ءالى دە سوزىلىپ جاتىر. ءتىزىم بويىنشا شاقىرىلىپ، «ەركەك مال» تۇگەل ءتۇسىرىلدى. ايىرىلىساتىندىعىمىزدى ەندى بىلدىك. ارىپتەس جاۋىم جىلاپ سويلەپ قوشتاستى.
- ءسىز بولماساڭىز، مىناداي ساپاردا شاشىم تۇگەل اعارىپ كەتەدى ەكەن، بيعابىل ءافاندى، راحمەت، امان بولىڭىز!
- مەنى قيالعا جۇلمالاتپاي، مىنا «جانناتقا» كۇرەس جىگەرىمەن ءبۇپ-ءبۇتىن جەتكىزگەن سىزگە كوپ راحمەت! - وسى سوزدەرمەن جىلاي كۇلىسىپ قول قىسىپ ايىرىلىستىق.
شولعىنشى كەلىنشەك ءتىپتى قاتتى قىستى قولىمدى.
- ءبىر مايداندارمىز عوي، كورىسىپ تۇرايىق!- دەپ ءۇمىت وتىن كوزىنەن ويناتا ايىرىلىستى. قايتا بىرىلداي جونەلگەن ءاۆتوموبيلدىڭ شاڭى كومە كەتتى ءبىزدى.
بۋىنشاق-تۇيىنشەگىمىزدى سول جەرگە ۇيگىزىپ قويىپ، جيىرمامىزدى ون «جەپاڭجۇن» كۇنشىعىسقا قاراي ايدادى. «بۇل جەر ءبىز بىلەدى، نارسەلەرىڭدى جەيدى. يت جوق، قاسقىر كەلە المايدى، الىس!»- دەپ ىرجىڭداسادى.
- ۇرى اكەتپەي مە؟- دەگەنىمە ءتىپتى كۇلىستى.
- بارلىق ۇرىنى ءبىز ۇرلايدى، مۇنى كىم ۇرلايدى، حا-ھا-ھا-ھا...ا...
سورعا تولارساقتاپ باتىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ايدالدىق. جاقىن ماڭنان مايدان تۇگىل بىرەر ءتىرى ماقۇلىقتىڭ دا دەرەگى بىلىنبەيدى. تىمىرسىق توزاڭ تۇمانعا بوككەن تىربىق قامىستى قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ بارامىز. ءبىر جازاڭ وزەكشەگە ەندى قۇلداي بەرگەنىمىزدە الدىمىزدا كەلە جاتقان توقتى باسيت ءسۇرىنىپ كەتكەندەي بولدى دا ىڭق ەتە ءتۇستى. توقتاي قالىپ قاراساق جىعىلعان جەرىنەن كورىنبەدى. ساقشىلار قارىق بولىپ كۇلە جونەلگەندە توقتى ءباسيتتىڭ زارلانعان ءۇنى جەر استىنان ەستىلدى.
- وي بەلىم، وي بەلىم!... ءاي اناڭنى س... تەپپە! تەپپە دەيمىن!...
- «ني ءسۇي؟»، «كىم بۇ؟»، «ءسۇي-ءسۇي-ءسۇي؟»[4]- دەپ «جەر استىنداعى عالام» دا ءارتۇرلى داۋىسپەن داۋرىعىسا جونەلدى. دەرەۋ شاقپاق شاعىلىپ، توقتى باسيتتىڭ ءتۇسىپ كەتكەن «قۇدىعىنان» جارىق جىلتىرادى، جەر ءۇيدىڭ تۇڭلىگى ەكەن. توقتى باسيت جەرمەن جەر بولىپ جاتقان سول تۇڭلىكتەن لوپ لاۋجياۋلارىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپتى.
ءدال جەلكەدەن قۇنجيىپ تۇرعان دوڭدە ۇيىقتاپ قالعان پوس، سول داۋىستان ويانىپ، مىلتىق زاتۆورىن زەكىرە شاقىلداتتى بىزگە. الدىڭعى جاعىمىزدان قولشىراقتى ساقشى جۇگىرىپ كەلىپ، ءبىزدى باستاپ قۇلداتىپ وزەككە ءتۇسىردى دە باسقا ءبىر جەر ءۇيدىڭ ەسىگىن نۇسقادى. وزەكتەن ساتىلاپ، تاعى دا تەرەڭدەتە قازىلعان كاريدورمەن تاعى دا قۇلداپ بارىپ كىردىك. تەرەڭ ۇڭگۇر ەكەن. توسەلگەن قامىس ۇستىنە قۇلاي-قۇلاي كەتتىك. توقتى باسيتتى ەكى ساقشى كوريدور باسپالداعىنان زارلاتا سۇيەمەلدەپ ءتۇسىردى دە تابالدىرىقتان ۇستىمىزگە قۇلاتا سالا جونەلدى.
مۇنداعى تىرشىلىك ءۇنى، تاڭەرتەڭگى جۇمىسقا شىعۋ قوڭىراۋى سوعىلعاندا ەستىلدى بىزگە. بىراق شىن تىرشىلىك ۇنىنە ۇقساماي، ولەۋسىرەپ، مەرتىككەن توقتى باسيتشە ىڭىرانىپ-ىڭىرسىپ، ىڭقىلداپ ەستىلدى. تۇرەگەلىپ، باسپالداقپەن ورلەپ بارىپ قاراسام، ءورت شالعان قۋ شىلىكتەي وڭشەڭ سيديعان كوتەرەم ارۋاقتى ءتىزىپ، قاقپالاپ ايداپ بارادى. جانىم تۇرشىگىپ كەتتى. شولاق كويلەك-شتاندارى بورشا-بورشا. شيدەي بىلەكتەرىندە ءبىر-ءبىر وراق. ىڭىرسىعاندارى، ىلەسە الماي سۇيرەلىپ بارا جاتقاندارى ەكەن. ازاتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرى ولاردىڭ وراقتارىن مويىندارىنا جىپپەن اسىپ قويىپ سۇيرەپ بارادى!..
بۇل جەردە ورما باستالىپ كەتكەنىن ەندى ۇقتىم. ەگىننىڭ دە «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەپ» ءبىر اي بۇرىن پىسقانى عوي. ءدان الىپ قۋرادى ما ەكەن، ءدان الماي-اق «پىسا» سالدى ما ەكەن؟... كۇرسىنە قايتىپ بارىپ قۇلادىم ورنىما. ۇرىمجىدەن الداپ ايداپ كەلگەن الگى جايناۋىز الدامشىنىڭ «ەت پەن بالىققا بوكتىرىپ» جۇرگەن لاۋجياۋلارى وسىلار بولدى. «قاقپالاۋمەن سۇيرەۋگە ەندى ءبىز دە تۇسەرمىز-اق» دەگەن قاۋىپكە تەرەڭدەپ باتا ءتۇستىم.
تومسىرايعان توزاڭ بەت، بىلشىق كوزدى كۇن مىنا مايداننىڭ لاۋجياۋلارىنشا سۇيرەلىپ ارەڭ كوتەرىلدى. كەشە تۇستەگى كورلادان جەگەن ءبىر-ءبىر زاعىرادان[5] سوڭ ءنار تاتپاعان ادامنىڭ كۇنى جىلجيما. ءتىسىمىزدى جاراعان بۋىرشا شاقىرلاتىپ جاتقانىمىزدا جولدا قالعان مۇلكىمىز كەلدى. ءتورت ات توڭقالاڭداتقان رەزەڭكە دوڭگەلەكتى قوس اياق اربا شارقايا ارباكەشتى ويبايلاتا جەتكەندە-اق كوردەن شىعا جۇگىرىپ، ءوزىمىز ءتۇسىرىپ الدىق.
«قۇداي بەرگەندە ءبارى دە وزدىگىنەن كەلەدى»، وزىمىزگە تانىس ساسىق سارى مومى مەن ونىڭ «سورپاسى» جەتىپ كەلدى. مىنا لاۋجياۋلاردىڭ دا ىشەگىن شۇباتىپ قويعان وسى» سۇرگى» ەكەنىن تۇسىنە كۇرسىنىستىك. بۇل، ءتىپتى ءشىرىپ، قۇرتتاپ كەتكەن «سۇرگى» ەكەن. قىزىل باس قۇرتتارىن ۋماش بەتىنەن قالقىپ تاستاي وتىرىپ قىلعىسىمىزبەن ءدۇيجاڭ الدىنا شاقىرىلدىق.
ۇيعىرشا شالا-شارپى قوسىپ سويلەيتىن كەكسە، ارىق سۇر لي فاميليالى ءدۇيجاڭ ەكەن. «لوپنور ساۋحۋ لاۋجياۋ مايداننىڭ ءبىرىنشى اتىرەتىنىڭ باستىعىمىن. اتىرەتىمىز تۇگەلىمەن حانزۋ لاۋجياۋلاردان قۇرالعان. كۇشى بار ۇلتتىق لاۋجياۋلاردان ءبىر گرۋپپا سۇراپ، مايدان باسشىلىعىنا قاقساپ ءجۇرىپ، سەندەردى ارەڭ الىپ قالدىق» دەپ ءتۇسىندىردى الدىمەن. تىزىمدەگى اتىمىزعا، تانىستىرۋداعى زاتىمىزعا قاراپ-قاراپ الىپ، تۇسكە دەيىن دەمالىس جاريالادى. ءتىپتى جارىلقاپ، ۇلكەن توعانعا بارىپ جۋىنىپ-تازارىپ قايتۋىمىزعا دا قامقورلىق ەتتى. بۇل كەڭشىلىگىنە تاڭدانا جونەلدىك. اسكەر قوسپاي، ءوزىمىزدى-وزىمىزگە تاپسىرىپ جىميدى.
توعانى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە، وسى وزەكشە ويپاڭنىڭ اياق جاعىمەن وتەدى ەكەن. ەگىندىگى كورىنبەدى. كادىمگىدەي زور كۇشپەن ءتۇپ-ءتۇزۋ قازىلعان ۇلكەن توعان بولعانىمەن سۋى «كادىمگىدەي» ەمەس، جاڭاعى ىشكەن قۇرتتى ۋماشىمىزدان قويۋىراق، ساپ-سارى لاي. مۇنىڭ قۇرتى ءتىپتى قورقىنىشتى كورىندى: دەنەگە جابىسىپ، شايناپ جەيدى ەكەن. ال، ماساسى ودان دا بەتەر، اش قاسقىرداي ءتيدى. تازارىپ قايتامىز دەپ بارىپ، باتپاققا اۋناپ بىلعانىپ قايتتىق.
توعان ماڭىنداعى ءىرى جىڭعىلدان تاڭداپ جۇلىپ، توقتى باسيتكە ەكى تاياق اكەلىپ ەدىم. قاتارىمىزداعى كوردە اعاش ارالاپ جاتقان ءبىر ۇستا حانزۋ شىعا كەلىپ، دەرەۋ بالداق قىپ جاساپ بەرە قويدى. توقتى باسيت ءوزىن قولتىقتاپ جۇرگىزەتىن بالا-شاعاسى كەلگەندەي قۋاندى بۇعان. العىسىنىڭ بارلىعىن ماعان جاۋدىرا كەلىپ، وسى قوس بالداقپەن كورلاعا جەتىپ الاتىندىعىن ايتتى. ءتىسىن، «وسىلاردىڭ ىزاسىنا...» دەپ شاقىرلاتادى. جولداعى سۋسىز بورباستان قازىرگى ىستىقتا كيىك تە وتە المايتىندىعىن ايتىپ، كۇتە تۇرۋعا ارەڭ كوندىردىم.
كورىمىزدەن تۇستەن كەيىن لي ءدۇيجاڭنىڭ ءوزى ايداپ شىقتى.
- قازىر داياۋجىڭ ۋاقىتى. جازدىق جيىن-تەرىم جۇمىسى بىتكەن سوڭ كوپ دەمالاسىڭدار!- دەپ ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولا ىرجيىپ وسيەتتەيدى. - جازدىق ءبيدايدى ورىپ ءبىتىرىپ، «ۇلكەن جەكسەنبىنى» تەزىرەك قولعا كەلتىرۋلەرىڭ قاجەت!
- بيداي ورۋ تۇگىل ءوزىم جۇرە المايمىن!- دەگەن توقتى باسيتقا وسى وسيەتىن ءتىپتى جادىراي قايتالاپ تۇسىندىرگەن ءدۇيجاڭ جىميىپ بارىپ، ءبىر مىقتىراق ءزامبىلدى سۇيرەپ اكەلدى. جىميا كەلىپ، توقتى ءباسيتتىڭ ءوزىنىڭ ءجىبىن سۇراپ الدى دا وراقتى موينىنا اسىپ بايلادى.
- داياۋجىڭ ۋاقىتىندا جۇمىسقا قاتىناسپاي بەكەر جاتۋعا بولا ما، سولاي ەمەس پە!- دەپ كۇلىمسىرەدى دە الىپتاي توقتىنى زامبىلگە وتىرعىزىپ، ەكى جىگىتكە كوتەرتە جونەلدى. - بۇگىن، مەيمانسىڭ، سولاي ەمەسپە، ەرتەڭ اياعىڭمەن جۇرمەسەڭ، ارقاڭمەن ءجۇرىپ باراسىڭ، ارينە سولاي بولادى!
«جۇپ-جۇمساق» لي ءدۇيجاڭنىڭ ءوزى ەرە ءجۇردى بىزگە. ماسا مەن قۇمىتى قۇجىناعان قالىڭ قامىستى وزەكتەن وتكىزىپ، قىراتپەن باستادى. ەگىندىك كورىنبەي، وزەكتىڭ ارجاق تاقىر قابىرعاسىندا شوڭقيىپ-شوڭقيىپ وتىرعان تاڭەرتەڭگى «ارۋاقتار» كورىندى.
- ەگىندىك قايدا؟- دەپ سۇرادىم. تاعى دا جىميا جاۋاپ قايتاردى لي ءدۇيجاڭ.
- وسى جاقتىڭ ءبارى ەگىن، انە ورىپ وتىرماي ما!... مىنە مىنا قامىستىڭ اراسى دا تۇگەل بيداي. ادامىمىز از بولىپ، شوپتەپ ۇلگەرە الماعاندىعىمىزدان قامىس باسىپ كەتتى. سوندا دا تۇگەل ورىپ الامىز. قىرمانعا بارعان سوڭ قامىستان ءوزى-اق ايرىلادى، سولاي ەمەس پە؟
شوشىنا قارادىم «ەگىندىكتەرىنە». كەڭ وزەكتەگى قالىڭ قامىس اراسىندا راسىندا دا بىرەن-ساران وسكەن بيداي بار ەكەن. ال، وزەكتىڭ جازىققا اينالىپ كەتكەن اياق جاعىنداعى بيداي دەگەنى، قۋراپ كەتكەن سەلەۋمەن جۋسان سياقتى. توپىراعى كورىنىپ جاتىر. وتىرعانداردىڭ وعان وراق سالىپ، قىمىرلاعان ەشبىرى كورىنبەيدى. جەكە-جەكە شوڭقيىپ، بيت تەرىپ وتىرعان كوپ مايمىل، كوز جەتەتىن وڭىرگە تۇگەل جايىلىپتى. تىم-تىرىس. «زور سەكىرىپ» قۋ دالانىڭ ءبارىن جىرتىپ، ۇرىق شاشقان دا، ءبىر تاقتاسىنان دا وندىرە الماي قالعان!..
- ەي، تەز ورىڭدار!- دەپ ايقايلادى ءدۇيجاڭ قابىرعالاپ وتىرعاندارعا. - داياۋجىڭ ۋاقىتىندا كىم بەرگەن دەمالىس، تەز ورىڭدار!
بۇل بۇيرىقتى كارى مايمىل قالىپتارى بۇزىلار ەمەس. ءدۇيجاڭنىڭ داۋىسىمەن ارجاق قىرات ۇستىنەن تۇرەگەلگەن ەكى سارى كيىمدى دە سول بۇيرىقتى دومالاتىپ، ەش ءبىرىن قوزعاي المادى. كادرلارىنا گرۋپپا باستىعىنشا جارەۋكە ءۇن قوسقان ەشكىم كورىنبەدى. تەگى ونداي پىسىقتارى دا ماعدىردان ايرىلعان سياقتى.
ءدۇيجاڭ ەندى ءبىزدى قۋزادى.
- ال، باستاڭدار، وسى وزەكتەگى «ءبيدايدى» اناۋ جاتاقتارىڭا دەيىن تاپ-تازا ورىپ، مىقتاپ باۋلاڭدار!
ءبىز قالىڭ وسكەن نار قامىسقا تيىسپەي، اراسىنداعى ماساق ءبيدايدى تەرىپ ورا جونەلىپ ەدىك، ءدۇيجاڭ جۇگىرىپ كەلىپ يىعىمىزدان ءبىر-بىردەن باسىپ وتىرعىزدا دا ءوزى دە وتىرا قالىپ ورىپ كورسەتتى. قامىستىڭ تۇبىنەن مىقتاپ ۇستاپ، ناقتاپ-ناقتاپ ون شاقتىسىن قىرىقتى دا.
- مىنە وسىلاي!- دەدى. - قامىستى تۇبىنەن قاتتى ۇستاپ ورماساڭدار بيداي جەرگە ءتۇسىپ قالادى. قامىستى ورماي قالدىرىپ كەتسەڭدەر، ونىڭ دالداسىندا بيداي دا ورىلماي قالادى!... ۇقتىڭدار ما؟ ءبىر ءتۇيىرىن جەردە قالدىرماۋ ءۇشىن وسىلاي ورۋ كەرەك! داياۋجىڭ، ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋى. سولاي ەمەس پە؟
- سولاي، سولاي!- دەسىپ، جاۋاپتى ىزالى كۇلكىمەن قايىرىپ ەدىك. «كىشپەيىلدىك» كورسەتىپ ءوزى دە يزەكتەي جىميدى. سول جىميىسىنا قاراپ قالىپپىن. «جەتى اعايىندى اپاتتىڭ داياۋجىڭنىڭ سوڭعى ەكىنشىسى - ءوزىڭىزسىز اۋ، ءا!» دەگەندەيمىن. «ۋىتىن داممسىزدىگىمەن سەزدىرمەي ءوتىپ، سەسپەي قاتىراتىن ناعىز قاتەرلى ۋ سياقتىسىڭ!»
لي ءدۇيجاڭ سول جىميعاننان جىميىپ بارىپ، زامبىلدە جاتقان توقتى ءباسيتتىڭ قاسىنا تۇرا قالدى دا اۋىرعان جەرىن سۇرادى. بەلىن، اتىلىپ كەتۋدەن ساقتانعانداي ەپپەن عانا اشىپ، سۇق ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ كوردى. ءبىزدى شاقىردى سونسوڭ. تۇندە قۇلاعاندا قاتتى بەردەمەگە تيگەن بەل ومىرتقا تالاۋراپ ءىسىپ تۇرعان بولاتىن. توقتىنى دومالاتا سالىپ، استىنداعى ءزامبىلدى توڭكەردى دە سونىڭ تومپاق سىرتىنا شالقالاتىپ جاتقىزۋعا بۇيىردى.
- بەلى بۇكىرەيىپ قالماۋ ءۇشىن وسىلاي تاڭىپ قويۋ كەرەك، سولاي ەمەسپە، ون مينۋتتا جازىلادى! مەن بىلەمىن، سولاي بولادى!
- «سولاي بولمايدى» ءدۇيجاڭ، ومىرتقاسى زاقىمدالعان بولسا ۋ شىعىپ كەتەدى!- دەگەنىمشە ءۇش-ءتورت جىگىتكە كوتەرتىپ، توڭكەرىلگەن زامبىلگە شالقالاتىپ جاتقىزدى دا، باسقىزىپ قويىپ، ءزامبىلدىڭ ەكى سابىنا ەكى شىنتاعىنان ءوزى تاڭدى. شىرقىراپ كەتتى توقتى باسيت. ەكى اياعىن ەكى جىگىتكە باستىرىپ قويىپ تاعى تاڭدى. تالىقسىپ كەتكەن الىپ جىگىتتەر تەر باسقان جۇزىنە قاراي الماي ءجۇرىپ كەتتىم. - مىنە، مىنە، ەندى جازىلدى حا-حا-حا-ھا...ا... مەن كورگەن، قازىر جازىلادى. مىنە، جىلامايتىن بولدى. قارنىن قانشا ماسا جەپ جاتسا دا بىلمەيدى، كوردىڭ بە، راقاتتانىپ ۇيىقتاپ كەتتى! سولاي بولادى، تەز جازىلادى!
ءدۇيجاڭ بىزدەن وقشاۋلانىپ، بەتكەيگە بارىپ وتىردى. ءتۇسىمىزدىڭ تۇگەل بۇزىلىپ كەتكەنىنەن سەكەم العان سياقتى. جان مىلتىعىن شىعارىپ، سۇرتكەن بولا وتىرىپ، تەز ورۋعا بۇيىردى. مەن، توقتى ءباسيتتىڭ جالاڭاشتانىپ قالعان قارنىنا قاپتاعان ماسانى ۇركىتىپ، شاپانىن جاپتىم دا لي ءدۇيجاڭنىڭ وزىنشە كۇلىمسىرەي تۇرەگەلىپ ءوتىنىش ايتتىم.
- ءدۇيجاڭ، مىنانى دوحتۇرحاناعا جىبەرىپ بەرىڭىز، بەلى جازىلسا، جۇمىسقا وتە مىقتى ازامات.
- دوحتورحاناعا، حا-حا-حا-ھا... ول اربامەن ءبىر كۇندە ارەڭ جەتەتىن جەردە! مەن ءوز قولىمداعى لاۋجياۋدىڭ ءبارىن وسىلاي ءوزىم ەمدەپ الامىن!
- ءوز قولىڭىزبەن «ەمدەپ»، ءبارىن ەڭبەك ىستەي المايتىن حالگە ءتۇسىرىپ قويىپسىز، انە وتىرعان وتىرىستارى! ءبىزدى دە سولاي وتىرعىزىپ قويساڭىز جۇمىستى كىم ىستەيدى، ويلاپ كورىڭىز!
- سەن كىم؟- دەپ ۇڭىلە قارادى ءدۇيجاڭ.
- مەن لاۋجياۋ، ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋگە كەلدىم. ەگەر دوعدىرعا ۋاقىتىندا قاراتىپ، تۇرمىسىمىزعا كوڭىل بولمەسەڭىز، مەن دە اناۋ وتىرعاندار سياقتى مەيمانىڭمىن!
- سولاي ما، كىم ۇيرەتتى مۇنى ساعان؟... ولاي بولسا سەن دە وسىلاي بايلاناسىڭ!
- وسىلاي بايلاي بەرسەڭ، ەشكىمگە جۇمىس ىستەتە المايسىڭ!... مايدان باسشىلىعىنا ەكى ءجۇز لاۋجياۋىڭنىڭ وسى وتىرعان وتىرىسىنىڭ سەبەبىن مالىمدەپ الىپ وتىرامىن! بۇل مايدان دا وزىڭىزدەن ۇلكەن باستىقتار دا بار شىعار، سولاي ەمەس پە؟ ارينە سولاي بولادى!
- نەمدى مالىمدەيسىڭ؟ - ءدۇيجاڭ ورنىنان شيراي تۇرەگەلدى.
- اناۋ وتىرعانداردىڭ بىرنەشەۋى بولماسا، كوپشىلىگى بۇزىق ەمەس. مىناۋ سياقتى سەبەپسىز جازالاپ، ءوزىڭىز بۇزىپ قويعانسىز. قازىر ەشقايسىسى ءتىلىڭىزدى المايتىن بولىپتى. سەبەپسىز بايلاساڭىز مەنى دە بۇزاسىز! سوندا مىنا جۇمىسىڭىزدى كىم ىستەيدى، كىم استىق جيىپ بەرەدى؟ قايتادان سۇرايىن، مىنا توقتى ءباسيتتى بوساتىڭىز! كەلە سالىپ، ەشقانداي قىلمىس وتكىزگەن ەمەس! احۋالىن تۇندە ءبىزدى ايداپ كەلگەن اسكەرلەردەن سۇراڭىز! بۇيتەتىن بولساڭىز، ءبىزدى ءتىلىمىزدى ۇقتىرا الاتىن ۇلتتىق اتىرەتكە كەتۋگە ءماجبۇر ەتەسىز!
- سەندە دە بىڭسى[6] بار سياقتى، ءا، كورەمىن ءالى!
ءدۇيجاڭ اتىرەت شتابىنا قاراي قايتا جونەلدى. مەن توقتى ءباسيتتىڭ قاتتى تاڭىلعان قولىن ءبىراز بوساتىپ بايلادىم. شاعىنىپ، وكسىپ-وكسىپ قالدى.
- مەنى اراشالايمىن دەپ ءوزىڭىز پالەگە ۇشىرايتىن بولدىڭىز!
- جوق، ەشتەڭە ىستەي المايدى، بار جايى بەلگىلى بولدى. جۇمىس ىستەي الاتىن ەش ادامى قالماپتى. اناۋ بەتتە وتىرعانداردىڭ ءبارى ساعان ۇقسايدى. قاتالدىق قىلسا، قالعان كەرەمەتىن ءبىز دە كورىپ الامىز!.. اياناتىن نەمىز قالدى!
ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بىرنەشەۋى بەتتەگىلەرگە جاقىنداپ بارىپ، سەمگەن بيداي تەرىپ جەپ وتىرعاندىقتارىن ايتىپ كەلدى. «شىرىگەن جۇگەرى ءۇنى ولتىرەدى، بيداي جاقسى، مىنا قامىس اراسىنداعى بيدايدىڭ باسى بار، بىزگە دە بەرىپ تۇرىڭدار!» دەپ سۇراپتى.
لي ءدۇيجاڭ اتىرەت شتابىنا بارماپتى، بەس مينۋتقا جەتپەي قايتا ورالدى. مەن قامىستى وزىنشە ورعان بولىپ وتىرا قالعانمىن. ءدۇيجاڭ توقتى باسيتتىڭ قاسىنا بارىپ، اياعىمەن ءتۇرتىپ قاراتتى.
- جازىلدىڭ با؟- دەپ سۇراي جىميدى.
- «ءالى ءولىپ بولمادىڭ با» دەپ سۇرا، عايار!- ءتىسىن شاقىرلاتا زەكىرگەن توقتىعا باجىرايا قالعان ءدۇيجاڭ، مەنىڭ اتىمدى شاقىردى.
- بيعابيلي، مۇندا كەل!... سەن وسى گرۋپپانىڭ زۋجاڭىسىڭ، مۇنان سوڭ سولاي بولادى! سەن باسقالارعا ىستەتەسىڭ، ءوزىڭ ىستەمەيسىڭ بولادى!
- اۋىرعاندارىن دوعدىرعا ەمدەتىپ تۇرماساڭىز، ارينە ىستە المايدى، مەن ىستەتە المايمىن!
- دوعدىردى سويلەسەمىز، قازىر سەن باسقارىپ تۇر!-دەي سالا قايتا جونەلگەن ءدۇيجاڭ، قايرىلا نۇسقاپ كەتتى. - انانى قازىرشە بوساتىپ قويساڭ ءوزىڭ بىلەدى، سەن جاۋاپ بەرەسىڭ!
توقتى ءباسيتتىڭ قول-اياعىن دەرەۋ شەشتىم دە وزىنە، شىندىعىندا وزىنە ەمەس، دۇيجاڭعا ەستىرتە ەسكەرتتىم.
- سەنى كولەڭكەگە اپارىپ جاتقىزامىز، تىنىش جاتاسىڭ، ءا؟ - بۇيرىق سوڭىنا بيدايى بار جەرگە وتىرعىزاتىنىمدى كۇبىرلەپ قوسىپ ەدىم، قىمىرلاي الماي جاتقان توقتى باسيت كۇلىمسىرەپ، كىشكەنە بالاشا تالپىندى. قولتىعىنا قولىم تيە بەرگەندە-اق ىرشىپ تۇرماق بولدى دا شىڭعىرىپ جىبەردى. ارعى قولتىعىنان ءبىر جىگىت سۇيەي قالدى كەلىپ. مەرتىكتىڭ قينالىسى تەرى بۇرق ەتە ءتۇستى. اشتىق ازابىنىڭ جاندى ۇمىتتىرىپ، مۇنشالىق ولەرمەن حالگە تۇسىرگەنىنە كوزىمنەن جاس شىعا قالىپ ەدى، توقتى باسيت جالت قاراپ، وكسىپ-وكسىپ قالدى. ءبىر-بىرىمىزگە قاراماي، ەندى ءۇنسىز جىلاستىق. قالىڭ قامىس ورتاسىنداعى ءبىر توپ بيدايعا جەتكىزىپ وتىرعىزىپ، بالداقتارىن قاسىنا قويدىم دا، دۇيجاڭعا سەزدىرمەي جەۋدى تاپسىرىپ قايتتىم.
ءوزدى-ءوز ورىپ جاتقان سولىمىزدان دا ءبىر-ءبىر اۋىزدى قامدايتىن ماساق تابىلا بەردى. كوك بيدايدىڭ كورىنگەن باسىن جۇلىپ ۋقالاپ-ۇرلەپ جىبەرىپ، كۇيسەي بەردىك. شەگىرتكەدەي ءتىستى عانا ەمەس، شاڭتاستاي دوڭگەلەيتىن قولى دا بار، ەڭ جۇت اپاتقا ءبىز دە اينالا قالدىق ءسويتىپ، باۋلانعان سونشالىق كوپ قامىستان قىرمانعا ءبىر ءتۇيىر بيداي تۇسىرمەۋگە مىندەتتەلگەن سياقتىمىز.
تويعاندىعىمىز، كەشكى قايتقاندا ساسىق مومىعا قاراماي قويعاندىعىمىزدان عانا ءبىلىندى. لي ءدۇيجاڭ، بولمەسىنە شاقىرىپ اپارىپ، شيكى بيداي جەۋشىلەردى قاتال شەكتەۋدى تاپسىردى ماعان: «كونە لاۋجياۋلاردى بۇل وزەكتەگى باستى بيدايعا جولاتپادىق. ولارعا شيكى بيداي جەيتىن دەرت پايدا بولعان، ءىش اۋرۋ سودان تارقالدى. سەندەر ۇيلەرىڭنەن «جاڭا كەلگەندىكتەن» بيداي جەمەيتىندىكتەرىڭە سەندىك. بىرەۋىنە جەگىزبەيسىڭ!... ەگەر قولىڭداعى لايجياۋلاردىڭ ۇلكەن دارەتتەرىنەن بيداي تابىلا قالسا، سەنى جازالايمىن، سولاي ەمەس پە؟ ارينە سولاي بولادى!» دەپ قاداعالاپ «تاربيەلەپ» شىعاردى.
كوك بيدايدىڭ بار اۋرۋىمىزعا تۇگەل ەم بولعانىن ەرتەڭىنە-اق ءبىلىپ، جادىراسىپ قالدىق. «دۇنيەدەگى ەڭ قۋاتتى-قارىمدى تاعام» وسى ەكەن. كۇن سايىن قۇنىعا تۇستىك. كۇنجارامىزدى ءدۇيجاڭ كورىپ قويماسىن دەپ مىسىقشا مۇقياتتاپ كومۋ ارتىعىراق جۇمىس سياقتى كورىنگەنىمەن ونىڭ ەسەسىنە وت جاعىپ تاماق ىستەمەي، اۋرەلەنىپ ىدىس-اياق جۋماي، تاۋىقشىلاپ جەردەن تەرىپ قانا جەپ جۇرە بەرۋ، قانداي راحات. اسا جۇدەپ كەتكەن توقتى ءباسيتتىڭ دە بۋىنى بەكىپ، اجارلانا ءتۇستى. سوندا دا زامبىلمەن كوتەرىپ اپارىپ، ورىستەتىپ جايىپ قايتىپ جۇردىك. بىرنەشە كۇندە قوس بالداقپەن ەرىپ جۇرە الاتىن بولعانىنا لي ءدۇيجاڭ جىميا قارادى. موينىنا وراعىن اسىپ بەرىپ، بيداي ورۋعا بۇيىردى. «ەڭبەك ىستەمەسەڭ تاماق بەرىلمەيدى، سولاي ەمەس پە، ارينە سولاي بولادى»- دەپ جۇپ-جۇمساق قانا ەسكەرتتى. "دوكتورعا كورسەت، اۋرۋىم جوق بولسا تاماق بەرمە، سولاي بولادى"- دەپ توقتى كەسەتتى.
ءدۇيجاڭ دالادا جايىلىپ جاتقان ەكى ءجۇز لايجياۋىنا قاراۋدى دا قويىپ، كەشكە دەيىن ءبىزدى ايلاندىراتىن بولدى. بارلىق جۇمىسىن بىزگە ىستەتىپ الماق ءتارىزى بار. قامىستى ءبولىپ بەرىپ، بۇگىن بىتىرەسىڭدەر دەگەندى شىعاردى. اراسىنداعى ماساق بيدايى تاۋسىلعان قامىستى شالعىلاپ-شاپقىلاپ تاستاپ ىرىزدىققا تەز جەتۋ ءۇشىن العا ۇمتىلا بەرەتىن جىگىتتەرىمىزدەن داندەپ قالىپتى. جىڭعىل شىبىقتان ماعان دا بىرەۋىن اكەلىپ بەرىپ، ارتتا قالعانىن قۋزاۋعا بۇيىردى.
- بۇلارعا تاياق ىستەتسەڭىز، وتىرىپ الادى!- دەپ مەن كوپشىلىككە ادەيىلەپ ەستىرتە جاۋاپ قايتاردىم. - بۇلار دا قورقۋدى بىلمەيتىن بولىپ كەتكەن، اناۋ وتىرعاندار سياقتى جانىنان كەشكەن لاۋجياۋلار!... ەي اعايىندار، دەدىم سونسوڭ جىگىتتەرىمە كوز قىسا قاراپ. - مىنا تاياققا قاراڭدار!- شىبىقتى ىسقىرتا سەرمەپ، بىلەپ-بىلەپ جىبەردىم. - الدىعا ءتۇسىپ ورىپ بارا جاتقان اناۋ ەكەۋىنە جەتە الاسىڭدار ما، ءيا، لي ءدۇيجاڭ ماعان ۇستاتقان مىنا تاياقتى جەيسىڭدەر مە؟
- «ءبىز وگىز ەمەس!»، «كۇشىمىز جەتىسىنشە عانا ىستەيمىز، اۋىرىپ ءجۇرمىز!»، «ىستەگەن سايىن زورلاپ ىستەتە بەرمەك ەكاندا!»، «ەي بەعىرازدار، سونشا اسىعىپ ورىپ قايدا بارماقسىڭدار!»- دەپ جارىسا داۋرىققان كوپشىلىك قاساقانا ماعان دا زەكىرىپ جىبەردى. - «ءافاندىم، ءسىز تاستاڭىز تاياقتى، ۇرسا ءوزى ۇرسىن!»
- مىنە سولاي بولادى!- دەپ شىبىقتى ءدۇيجاڭنىڭ ءوز الدىنا تاستاي سالدىم دا ءوز ورنىما بارىپ وراعىمدى ۇستاپ وتىرا قالدىم. تاعى دا جىميا سويلەدى ءدۇيجاڭ.
- وسى جازدىق جيىن-تەرىم بىتىسىمەن باعالاۋ جۇرگىزەمىز. كىم جاقسى ىستەسە سونىڭ قالپاعىن الىپ قويا بەرەمىز. كىم جامان ىستەپ، جاقسى ىستەگەن بەلسەندىلەرگە جاڭاعىداي سوققى بەرسە، جازالايمىز! ۇقتىڭدار ما، سولاي بولادى. انە، اناۋ ەكەۋى وسىلاي ىستەي بەرسە، ءسوزسىز، ۇيلەرىنە كەتەدى!
لي ءدۇيجاڭ وسى التىن ءسوزىن بىتىرە سالا ماڭايىمىزدى ايلانا سۇمەڭدەپ، كۇنجارامىزدى ىزدەي جونەلدى. قامىس دەستەلەر مەن باۋلاردىڭ اراسىن، استىن ءتىنتتى. ەشتەڭە تابا الماي الىستاپ، كەز قۇيرىقشا ايلانا بەردى.
- ەي بەعرازدار، ءبىزدىڭ قۇلاعىمىز ءبىر بولسا، اناۋ وتىرعان «مايمىلداردىڭ» قۇلاعى قىرىق،- دەدى توقتى باسيت. الدىعا ءتۇسىپ وزا ورعاندارعا تۇيىلە زەكىدى. - جاقسى ىستەگەندەردى قويا بەرسە، ولار وتىرىپ الىپ، وزدەرىنە-وزدەرى قاستىق ىستەي مە، مىنا اشارشىلىقتا بەكەر قينالماي جاندارىڭدى باعىڭدار!...
ءدۇيجاڭ قايتا ورالعانشا جەيتىندەرىمىزدى جەپ، سويلەيتىنىمىزدى وسىلاي سويلەپ الامىز دا ول جاقىنداي بەرگەندە قامىس ءتۇبىن وزىنشە مىقتاپ ۇستاپ وتىرا قالامىز. جۇزىنە قاراماي ەكىدەن-ۇشتەن تىقىرلاتىپ قىرقا بەرسەك، كوپ تۇرماي ماسادان قاشىپ، قىراتقا شىعىپ كەتەدى. ءبىز ورنىمىزدان تۇرا سالا قامىستى شاپقىلاپ تاستاپ ماساققا جەتەمىز دە جىم بولا قالامىز. جىم بولا قالۋىمىز، دەمالۋ ەمەس، ارينە اۋىز جۇمىسىنىڭ باستالعانى.
تالاپ ەتكەن دارىگەرىمىز جيىرما نەشە كۇن وتكەندە ارەڭ جەتتى، ءوزىمىزدىڭ ءلاتيپا. جاياۋ دوحتور بولىپ، قاشپاي-پىسپاي اتىرەت ارالاۋ سەنىمىنە ەندى يە بولىپتى دا ءبىرىنشى اتىرەت اتالعان بىزگە الدىمەن جەتىپتى. «وڭەيىپ قالىپسىز، جۇدەمەپسىز» دەپ ماعان قول بەرىپ، قۋانىش ءبىلدىردى دە جيعان-تەرگەن ءتاۋىر تابلەتكالارىن مەنىڭ جانقالتاما تىقتى. «باشقا اتىرەتلاردا ءولىم-ءجىتىم كوپ ەكان. ءىش اۋرۋ، اشارشىلىق!... ءسىزدىڭ ىنىلەرىڭىز گانا جاقسى تۇرىپتى. ماعان وزدەرى ىزدەپ بارىپ، سىزگە سالەم ايتتى. «قايتكەندە دە ءوز دەنە قۋاتىن ساقتاسىن» دەدى. مايدان شتابىنا ەڭ جاقىن، ءتورتىنشى اتىرەتتە ەكان!»- ءلاتيپا وكپە-جۇرەگىمدى تەكسەرىپ جاتىپ، وسىنى عانا ايتا الدى. توقتى ءباسيتتىڭ قۇيرىعىنان ەكى ۋكولدى قاتار ۇرىپ، بەلىنە جاپسىرما ءدارى بەردى. دەمالىس قاعاز بەرۋ قۇقىعى جوق ەكەن.
سول ەمنەن ەكى-اق كۇندە جازىلعان توقتى باسيت ءۇشىنشى كۇنى قامىستى تاقىرلاپ ورعان ورىسىمەن ءدۇيجاڭدى رازى ەتتى دە ەل جاتىسىمەن عايىپ بولىپ، تاڭ اتقاندا بىزبەن بىرگە «وياندى». سەمىز قويدىڭ قاقتاعان توستىگى بوساپ قالعان قوبديىمنان كورىنگەندە كوزىم جارق ەتە ءتۇستى.
- سەن اكەلگەنسىڭ عوي؟
- مىنالارعا بىلدىرمە، تەكسەرسە ايتىپ قويادى!
- قايدان تاپتىڭ؟
- توعامنىڭ ار جاعىنان قوي ماڭىراعانىن انەۋ كۇنى ەستىگەنمىن.
- جەكەنىڭ قويى ەمەس پە، سەمىز كورىنەدى؟
- قازىر جەكە مەنشىكتە لاق تا جوق، ۇكىمەتتىكى، ءبىز دە ۇكىمەتتىكى!... بۇگىن كەشتە جەر تونار قازىپ وت جاعىپ، سوعان كومىپ كەلەمىن. پىسىپ دايىن تۇرادى!...
سول كۇنى تۇستەن كەيىن تۇستىكتى قامىس اراسىندا جاسىرىپ جەپ، بالقىپ وتىرعانىمدا اتىمدى اتاپ شاقىرعان بوگدە ۇيعىر داۋىسى ەستىلدى. ءىشىمدى جارىپ تەكسەرمەسە سەزدىرە قويماسپىن دەگەن بەكىممەن جىميا شىقتىم.
- بيعابىل دەگەن زيالى سەنبىسىڭ؟- دەپ سۇرادى، قالىڭ قىرما ساقالدى اقسۇر ۇيعىر كادر. ءتۇرى تانىستاۋ سياقتى. قاي مەكەمەدە، نە قىزمەت ىستەگەنىمە دەيىن سۇراپ، انىقتاپ العان سوڭ عانا ايتتى جۇمىسىن. - سەن، ءبىزدىڭ ءتورتىنشى اتىرەتكە بولىنگەنسىڭ. سەنى اكەتۋگە كەلدىم. ۇيعىر-قازاق زيالىلاردىڭ بارلىعى بىزدە. قازىر جۇك-تاعىڭدى الىپ ماعان ەر!
مەن جۇگىمنىڭ كوپتىگىن ايتىپ، كەيىن سول جاققا جۇرەتىن اربا مەن جەتىپ الۋدى ءوتىنىپ ەدىم، كونبەدى. زىندانىمىزعا دەيىن ەرىپ كەلگەن توقتى باسيت جۇگىمدى كوتەرىسىپ جەتكىزىپ قايتۋدى لي دۇيجاڭعا جالبارىنىپ ءوتىنىپ ايتىپ ەدى. ول، جۇمىس مايدانىنا ءوزىن قايتا قۋدى.
- قاپ، امال جوق، سىزگە بۇيىرماپتى!- دەپ كۇبىرلەدى قيماس ۇرىم. كوزىنىڭ جاسىن ءبىر سىعىپ تاستاپ، جۇرە سويلەدى. - ءتىرى بولساق ءالى-اق كورىسەرمىز. ءومىر بويى ۇمىتپاسپىن!...
دۇنيەلىگىمدى ارقاما دا، الدىما دا، يىعىما دا تاڭىپ، ەكى بوقشانى ەكى قولىما كوتەرە جونەلدىم ىزادان. ءمات سوپى گانسى بۇل قايراتىما قارقىلداپ كۇلە قۋاندى.
- «بيعابىل» اتالعان ءافاندى ءسىز ەكانسىز دا!- دەدى يەنگە شىققان سوڭ. - بۇرىننان بىلەتىنمىن، قازىر تاني الماي قالىپپىن! - كوڭىلىمدى وسىلاي كوتەرمەلەسە دە، ءزىل بولىپ بورباسقا باتىرىپ بارا جاتقان اۋىر جۇگىمنەن ءبىرازىن ۆەلەسيپەتىنە بوكتەرۋ ءجونىن ويلاي قويماعان ءتارىزدى. ەرىكسىز ءوتىنىش ايتىپ ەدىم، «كونە تانىس» ءوزىنىڭ ءپرينتسيپىن ايتتى. - سەن لاۋجياۋسىڭ بيعابىل ءافاندى. ونىڭ ۇستىنە وڭشى، جەرلىك ۇلتشىل، تاعى-تاعى نەمەنە، قوعامىمىزداعى بار قالپاق سەندە!... ال، مەن دەكتاتۋرا كادرىمىن. ونىڭ ۇستىنە جاي كادر عانا ەمەس، توتە ءتالىم-تاربيە بەرەتىن گۋانجياۋ[7] كادرىڭ مەنمىن. سەنىڭ جۇگىڭدى كوتەرىسۋ، پرينتسيپىمىزگە مۇلدە قايشى، ءتۇسىندىڭ بە؟
- ءتۇسىندىم!- دەدىم كۇلىپ جىبەرىپ. - ولاي بولسا، وسى جولدا ءولىپ قالسام، «تاربيەلەي» الماي قالارسىز، دەمالىپ-دەمالىپ جۇرۋىمە رۇقسات ەتىڭىز!...
دانىشپان تەرگەۋشىم، ەشكىم كورمەيتىن، كورسە دە جامان ءىس دەمەيتىن يەن دالاداعى راحىم-شاپاتتا وسى «ءپرينتسيپتىڭ» قانشالىق اكە قۇنى، نەكە كەگى بارىن وزدەرىڭىزدەن باسقا ادام بالاسى بىلمەسە كەرەك. ەگەر «پرينتسيپ» دەگەن كوكىرەكتى سىرەپ قاتىپ قالعان سىرەسپە دەرت بولسا، اشىعىن ايتىڭىزدارشى، ايىقتىرۋشى مەن-اق بولايىن! بەيتانىس جەردەگى بەيتانىس قويدىڭ توستىگىن ويىپ جەپ قويعان ماعان، كوزتانىس سىزدەردىڭ كوكىرەكتى ەمدەۋدىڭ نەسى قيىن. توستىكتەرىڭىزدى توسقالداعىمەن قارسىلداتىپ سىپىرىپ السام، كەرنەپ تۇرعان دەرتتەرىڭىزدىڭ ءوزى-اق بارسىلداپ اتىلىپ شىعا بەرمەس پە! ونداي ساۋاپتى وپەراتسيا دا نە قىلمىس بولماق!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ءجۇندجىباي - (ماۋ (حانزۋشا) ءجۇن دەگەن ءسوز.) - ماۋزىدۇڭدى اتاعانى.
[2] ساكەڭ - سوۆەت وداعى.
[3] ابىزتاي (تاتارشا) - ۇستاز ايەل، ۇستازدىڭ ىقپالدى بىلگىر حانىمى.
[4] ني ءسۇي (قىتايشا) - سەن كىم. ء(سۇي - كىم.)
[5] زاعىرا (ۇيعىرشا) - جۇگەرى، اق كاۋلەن ۇندارىنان تاندىردا پىسىرىلعان كۇلشە نان.
[6] بىڭسى (حانزۋشا) - ونەر، حيكمەت.
[7] گۋانجياۋ (حانزۋشا) - باسقارىپ تاربيەلەۋ.
