ي بۋدەت توگدا موي رودنوي ساماركاند
گورد ي پرەكراسەن سۆويم تسارستۆەننىم ۆيدوم،
                                                                                 ي زنامەنيت بۋدەت دو سامىح دالنيح ستران
پوتومۋ، چتو زدەس بۋدەت موي تسارسكي دۆورەتس.

       كريستوفور مارلوۋ: يز كنيگي «تامەرلان ۆەليكي».
                                                           انگليسكي پوەت، پەرەۆودچيك ي دراماتۋرگ.

ءامىر تەمىر مىسىر ەلىندەگى ماملۇك - قىپشاقتار بيلىگىن جانە انكارا تۇبىندە ءبايازيدتى جەڭگەن سوڭ، وراسان كۇش-قۋاتقا يە بولدى. ءسويتىپ، جاڭادان پايدا بولعان، يمپەريا ورتالىعى كونە سامارقاند قالاسىنىڭ (يمپەرسكي ساماركاند) الدىندا تەك قانا كىشى ازياداعى، كەزىندە دەشتى قىپشاق دالاسىنان بارعان، قىپشاقتار قۇرعان ۇلى قاعانات تۇر ەدى. وسى ايگىلى قالانى استاناسىنا اينالدىرعان ورتا ازيالىق بارىستىڭ ەندىگى ماقساتى، الدىندا تۇرعان وسى مەملەكەتتى قالايدا جاۋلاپ الىپ جانە ونى ءوز يەلىگىنە اينالدىرۋ بولاتىن. دەگەنمەن، ءامىر تەمىر اسكەرى بۇلاردى دا كوپ ۇزاتپاي تالقانداپ، بۇكىل كىشى ازيا اۋماعىن وزىنە قوسىپ الدى. سونىمەن، ازيا كەڭىستىگىندە تەمىرلانعا قارسى كەلەتىن جانە ونىمەن مايدانعا شىعىپ، سوعىسا الاتىن مەملەكەت قالماعان ەدى. 1396 جىلدىڭ (تىشقان جىلى) جازىندا، وراسان زور ولجامەن جانە قولعا تۇسكەن قالىڭ تۇتقىندارمەن ەلگە قايتادى. زارافشان اتىرابى بۇرىن-سوڭدى جورىق جولى اكەلگەن، مۇنداي بايلىقتى كورمەگەن-ءدى.

ءامىر تەمىردىڭ ەندىگى جالعىز باقتالاسى جانە جاۋى بولىپ سانالاتىن، ەۋرازيا كەڭىستىگىنە ورنالاسقان التىن وردا يمپەرياسى عانا قالعان ەدى. ارينە، وسى ۇلى قاعاناتقا، ءوز ۋاقىتىندا ءبىر رەت جورىق جاساپ، ەدىلدىڭ بويىندا ونى قيراتا جەڭگەن بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل جورىقتا كاۆكاز اۋماعىن جانە سلاۆيان ەلدەرى  مەن ەۋروپانىڭ شىعىس بولىگىن ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعان كوشپەلى قىپشاق يمپەرياسى ونشالىقتى السىرەي قويماعان بولاتىن.

وسى ارادا ءبىز وقىرماندارىمىزعا مىنانى ەسكەرتكىمىز كەلەدى:

قازىرگى عىلىمي ەڭبەكتەردە بۇرىندار ايتىلىپ جانە جازىلىپ كەلگەن  (كوبىنە كەڭەس داۋىرىندەگى) «موڭعول» ءسوزىن، قازىرگى ۋاقىتتا  «موعول» ەكەندىگىن جانە  «تاتارلار» نە بولماسا « تاتار» ءسوزىن، كەزىندە دالا قىپشاقتارىنا قاراتىلىپ ايتىلعان ايىرىقشا تەرمين ەكەندىگىن، بۇل كۇندەرى امەريكا، ورىس  جانە كارى قۇرلىق عالىمدارى ءوز جازبالارىندا  ارنايى كەلتىرىپ جانە ناقتىلاپ كەلەدى. ارينە، مۇنى، كەزىندەگى كەتكەن قاتەلىكتى تۇزەتۋ دەپ تۇسىنەيىك. سونداي-اق، ءبىزدىڭ وسى ارادا  تاعى ءبىر ايتارىمىز، بۇگىنگى وزبەكستان اۋماعىن مەكەندەپ كەلە جاتقان، اسىرەسە بۋحار، قوقاند، حيۋا جانە ۇرگەنش ماڭىنا توپتاسىپ قونىس تەپكەن  جانە  قازىرگى كۇندەرى وزبەك بولىپ جازىلعان تاجىك-سارتتاردىڭ ءامىر تەمىر يمپەرياسىنا ەشقانداي قاتىسى جوق. ورتا ازيالىق بۇل ۇلى قاعانات (ورتالىعى سامارقاند بولسا دا)  تازا قىپشاق ەلىنىڭ مەملەكەتى. ءبىز وسى كۇنگە دەيىن وقىعان، زەرتتەگەن جاڭا زاماننىڭ  كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردە وسىلاي جازىلادى جانە تۇسىندىرىلەدى.

الايدا، ءبىز شەگىنىس جاساپ، بۇكىل ازيا قۇرلىعىن (تەك قىتاي عانا قالعان بولاتىن) قاراماعىنا العان، جاڭادان پايدا بولعان ورتا ازيالىق يمپەريانىڭ ورتالىعى بولىپ تاڭدالعان ايگىلى، ۇلى قالا سامارقاند تۋرالى عانا ءسوز وربىتەيىك.

...كاراۆانى دوستاۆليالي ۆ ساماركاند ۆەليكولەپنىە شەلكا پريكاسپيسكيح پروۆينتسي، پروسلاۆلەننىە بريلليانتى، زولوتىە ي سەرەبرياننىە يزدەليا ي پرودۋكتسي يندي ي كيتايا، كوتورىە پريبىۆالي يۋجنىم مورسكيم پۋتەم ۆ ورمۋز، ي وتسيۋدا شلي ك سەۆەرۋ ۆەربليۋجيمي كاراۆانامي. منوگو تكانەي، ستەكلا ي مەتالليچەسكيح يزدەلي پريبىۆالو يز سيري ي مالوي ازي.  

سونىمەن قاتار، گيندۋكۋش تاۋلارى ارقىلى ءۇندىستاننان ءار ءتۇرلى جاڭعاقتار، تاماققا پايدالاناتىن كوپتەگەن دامدەۋىشتەر، جۇپار ءيىستى گۇلدەردىڭ تۇرلەرى دامىلسىز  كەلىپ جاتتى. بۇعان قوسا، وزدەرىنە تاياۋ ورنالاسقان دەشتى قىپشاق دالاسىنان سامارقاندقا،  تەرىدەن جانە جۇننەن توقىلعان بۇيىمدار ۇزدىكسىز جەتكىزىلىپ تۇردى. كەزىندە، وسى قۇرلىق ارالىق الىپ يمپەريانىڭ  ورتالىعى سامارقاندتا  ءبىراز ۋاقىت تۇرعان يسپان ەلشىسى جانە جىلناماشىسى كلاۆيحونىڭ ايتۋىنشا، «ءار ورامدا (كۆارتال) ورىن تەپكەن بازارلاردا قىتاي فارفورىن جانە جىبەك ماتالارىن (تە، چتو ياۆليايۋتسيا لۋچشيمي، بەز ۆىشيۆكي) ءجيى كورۋگە بولاتىن ەدى.  سونداي-اق، بۇل ارادان شارتاراپ ەلدەرىنەن ساۋدا-ساتتىقپەن كەلگەن كوپتەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءاردايىم كورۋگە بولاتىن»، - دەيدى. تاعى ايتارىمىز، وسى يسپان ەلشىسى، ءامىر تەمىردىڭ وزگە ەلدەردەن ءوزىنىڭ مەملەكەتىنە جول تارتقان ساۋداگەرلەرگە قولايلى جاعداي جاساعانىن ايتادى. ول جازبالارىندا بىلاي دەيدى: «ون (تيمۋر) سچيتاەت جەلاتەلنىمي ينوستراننىح كۋپتسوۆ ي دارۋەت يم بلاگوپرياتنىە ۋسلوۆيا ي بەزوپاسنوست پو ۆسەم ەگو ۆلادەنيام… ەسلي كاكوي – ليبو كۋپەتس بۋدەت وگرابلەن گدە – ليبو ۆ ەگو زەملياح، ۆسيا سترانا، گدە ون بىل وگرابلەن دولجنا ۋپلاتيت ەمۋ ۆدۆوينە تو، چتو ون پوتەريال، ي دولجنا پرەدوستاۆيت تيمۋرۋ ۆ پياتيكراتنوم رازمەرە سۋممۋ و كوتوروي يدەت رەچ». وسى ارقىلى، ورتا ازيالىق بارىستىڭ ءوزى قۇرعان  مەملەكەتتىڭ وركەندەپ -  وسۋىنە جانە ونىڭ ورتالىعى سامارقاند قالاسىنىڭ دامۋىنا، گۇلدەنۋىنە ايىرىقشا كوڭىل بولگەندىگىن اڭعاراسىن.

سول زامانداردا ءومىر سۇرگەن ارحيەپيسكوپ دجون ءوزىنىڭ جازبالارىندا ءامىر تەمىردىڭ وزىنە قاراستى قالالار مەن ەلدى مەكەندەرگە سالىق سالۋى جونىندە بىلاي دەيدى: «سو ۆسەح ەگو گورودوۆ ي سەل تيمۋر برال دەسياتۋيۋ چاست ۆ ۆيدە نالوگوۆ ي چەتۆەرت ارەندنوي پلاتى ۆسەح ۆيدوۆ. ەتو داۆالو ەمۋ ۆوزموجنوست سودەرجات ەگو بەسچيسلەننىح كوننىح لۋچنيكوۆ ي پەشيح سولدات». ءامىردىڭ وزگە بيلەۋشىلەرگە قاراعانداعى، تاعى ءبىر اسا ەرەكشەلىگى، قۇرعان مەملەكەتىنىڭ جان-جاقتى دامۋىنا وتە ۇلكەن ءمان بەرگەن. جاۋلاپ العان شارتاراپ ەلدەرى مەن حاندىقتاردان جانە سۇلتاندىقتاردان قولىنان ءىس كەلەتىن شەبەرلەر مەن ساۋلەتشىلەردى، قۇرىلىسشىلاردى، ۇستالاردى، سۋرەتشىلەردى، عالىمداردى جانە ساۋاتى جوعارى ادامداردى، سونداي-اق، ءدىني قىزمەتشىلەردى يمپەريا اۋماعىنا جيناقتاپ، ولاردىڭ ايتارلىقتاي جاعدايىن جاساپ، شەبەرحانالارىن اشىپ، تىرشىلىگىنە جانە  تۇرمىسىنا كەرەكتى قۇرال-جابدىقتارمەن، ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن ۇنەمى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. بۇل وزگە جۇرتتان كەلگەن دارىندى، قابىلەتتى ادامداردان، سامارقاند جانە زارافشان اڭعارىنىڭ تۇرعىندارى كەرەمەتتەي كوبەيىپ، قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە سانى بىرنەشە ەسەگە كوتەرىلدى.  كەيىننەن، وسى ادامداردىڭ بارلىعى، قالا مەن  مەملەكەت اۋماعىندا ءومىر بويىنا قالىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن ارالاسىپ، ءسىڭىسىپ كەتتى.

سامارقاندتىڭ تاعى ءبىر تىلگە تيەك ەتەر اسا ەرەكشەلىگى، ونىڭ كوك جەلەككە، مالىنا ورانعاندىعى. ءتىپتى، قالانى قورشاعان قورعاننىڭ ءىشى دە جاپ - جاسىل بولىپ ءاردايىم كورىنەتىن. مۇندا، قالىڭ كولەنكەلى شىنار اعاشتارى، اق تەرەكتەر جانە سان الۋان جەمىس-جيدەك اعاشتارى ۇيلەردىڭ، شايحانالاردىڭ، كەرۋەن سارايلاردىڭ ۇستىنەن بۇركەپ، ادەمى جاراسىپ، قالا تۇرعىندارى مەن كەلىپ-كەتۋشى قوناقتاردىڭ جانە  ساۋدا-ساتتىقپەن جۇرگەن ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىن ۇنەمى كوتەرىپ تۇراتىن. ال، قالانىڭ ءوزى كلاۆيحو ايتقانداي: « بىل وكرۋجەن لەسوم دەرەۆەۆ». سونداي-اق، زارافشان القابى الەمدەگى ءتورت جۇماقتىڭ ءبىرى سانالاتىن. وعان قوسا، يمپەريا ورتالىعى سانالاتىن بۇل قالاداعى ۇيلەرگە قىش قۇبىرلارمەن سۋ تارتىلعان. ءار ورامدا تۇرعىندار سۋعا جۋىناتىن مونشالار ءجيى كەزدەسەتىن.

ءتىپتى، كەزىندە دالا قىپشاعى شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاپ العان تۇسىنىڭ وزىندە دە، ايگىلى شاھار ءوزىنىڭ بولمىسىن جوعالتقان ەمەس. ونى سول ۋاقىتتاعى قىتاي موناحى چان-چۋن ءوز جازباسىندا بىلاي دەيدى: «... پوۆسيۋدۋ فرۋكتوۆىە سادى، روششي، تسۆەتوچنىە سادى، اكۆەدۋكي، بەگۋششيە رودنيكي، كرۋگلىە ۆودوەمى ۆ بەسپرەرىۆنوي پوسلەدوۆاتەلنوستي. زامەچاتەلنوە مەستو: اربۋزوۆ زدەس ستولكو جە، سكولكو لوشاديننىح گولوۆ... پوۆسيۋدۋ وزەرا، تەرراسى، باشني ي پالاتى...داجە كيتايسكيە سادى نە موگۋت سراۆنيتسيا س ساماركاندسكيمي». ارينە، ءامىر تەمىر ورتا ازيالىق بۇل قالانى تەگىن تاڭداپ العان جوق. يمپەريا ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن سامارقاندتىڭ اينالاسىنا، كەڭ كولەمدە قۇرىلىس جۇرگىزىپ، ءوزى باعىندىرعان شارتاراپ ەلدەرىنىڭ، اسىرەسە مۇسىلمان جۇرتىنىڭ، ونىڭ قالالارىنىڭ:  باعدات، دامشىق (داماسك), قايىر (كاير), شيراز جانە سۋلتانيا،  دەپ اتاۋلارىن بەردى. بيلىك يەسىنىڭ تاعى ءبىر قالپىنا كەلتىرگەن ۇلكەن ءىسى، ەجەلگى كوك سارايدى كەرەمەتتەي قىلىپ، ورگىزىپ شىعارعاندىعى. الەمگە ايگىلى وسى مەملەكەت اۋماعىندا ءامىردىڭ جەتەكشىلىگىمەن، سان مىڭ ديقانداردىڭ كۇشىمەن، جىل سايىن ەگىن ەگىلىپ، استىق جينالدى. «حلەبا پوۆسيۋدۋ ۆدوۆول ي ريس موجنو كۋپيت زا دەشەۆكۋ ليۋبوگو كوليچەستۆا»، - دەيدى ەلشى كلاۆيحو.

ءسويتىپ، كەزىندەگى كوشپەلى ەلدىڭ بالاسى، ءوزىنىڭ تەك قانا جاۋلاپ الۋشى عانا ەمەس، رەتى كەلسە، قالا سالدىرىپ، ەگىن ەكتىرىپ، عىلىم مەن بىلىممەن اينالىسا الاتىندىعىن كورسەتتى.  وسى ارقىلى وركەنيەتكە ۇمتىلعان،  جاسامپاز پاتشا ەكەندىگىن دە تانىتا ءبىلدى.

ايگىلى،  ءامىر تەمىردىڭ كوشپەلى ەلدىڭ بالاسى ەكەندىگىن تەكە قانا امەريكالىق عالىم حيلدا حۋكحەم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ءبىراز عالىم، جازۋشىلار دا ءوز ەڭبەكتەرىندە كورسەتىپ كەلەدى.

وسى ورايدا، مىنا زەرتتەۋشىنىڭ جازعاندارىن مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتسەك دەيمىز.

كورنەكتى جازۋشى جانە تانىمال عالىم ر.حراپاچەۆسكيدىڭ «ۆوەننايا دەرجاۆا چينگيسحانا» اتتى كىتابىندا، شىڭعىس حان تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «... تاكيم وبرازوم ماۆەرانناحر ستال چاستيۋ ەدينوي يازىچەسكوي ادمينيستراتسي، پروستيراۆشەيسيا وت سەۆەرنوگو كيتايا دو پەرسي، كوتورايا وسنوۆانا نا ستەپنىح زاكوناح ي وبىچياح ي كوتورايا دەيستۆوۆالا وت يمەني ۆەليكوگو حانا موگولوۆ (بۇل ەڭبەكتىڭ قاي تاراۋىندا دا  تەك قانا  «موعول» دەپ جازىلعان، «مونعول» ەمەس). چەتىرە كيپچاكسكيح يمپەري دولجنى بىلي ۆنەزاپنو ۆوزنيكنۋت وت زاۆوەۆاني چينگيزا ي ەگو رودا. ودنا يز نيح سوستويالا يز ماۆەرانناحرا ي سوسەدنيح تەرريتوري. زدەس ۆ چەتىرنادتساتوم ستولەتي روديلسيا تيمۋر، كوچەۆنيك, ۆوجد، كوتورىي ناسلەدوۆال ۆوەننىي تالانت، ەسلي نە كروۆ، چينگيزا، ي چەستوليۋبيۆىە ۋسترەملەنيا گوسپودستۆوۆات ناد ۆسەمي چەتىرميا ستەپنىمي كيپچاكسكيمي يمپەريامي.».

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz