باسى: «الاش پارتياسى ادىلدىككە جاق، جەبىرلەرگە جاۋ بولدى»

جالعاسى: گولوششەكين جانە رەپرەسسيانىڭ ەكى تولقىنى

قازاقستانداعى ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ تىلگە تيەك ەتىلگەن العاشقى تولقىنى 1928 جىلعى كۇزگە سالىم، قازاتكومنىڭ ايگىلى دەكرەتىنە سايكەس «جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلكىن كامپەسكەلەۋ» ناۋقانى قىزعان تۇستا باستالعان-تىن. ەميسسار ف. گولوششەكين تاركىلەۋ ۇدەرىسىنە «كەدەرگى كەلتىرۋگە نيەتتەنگەن» ۇلتشىلدار ۇياسىن تالقانداۋ وپەراتسياسىن جۇرگىزۋدى قۇپيا قىزمەت مەكەمەسىنە تاپسىرعان.

كوكىرەگىندە ساۋلەسى بار-اۋ دەگەندەردىڭ بارشاسىن باقىلاۋىندا ۇستاپ، قيلى مالىمەتتەر جيىپ وتىرعان «چەكيستەر» ايالداماي ىسكە كىرىسكەن-ءتىن. العاشقى تۇتقىنداۋلار بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىنىڭ سوڭىنا قاراي جۇرگىزىلدى. 1928 جىلدىڭ قارا كۇزىندە، اۋەلى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى حالەل عابباسوۆ، سوسىن ۇلت تەاترىنىڭ ديرەكتورلىعىنان كەيىن جۇمىسسىز جۇرگەن دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جانە ونىڭ باۋىرلارى مەن اۋىلداستارى تۇتقىندالدى. ودان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەتسافا يۋسۋپوۆ، سوسىن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى احمەت بايتۇرسىنوۆ، شىمكەنت پەداگوگيكا تەحنيكۋمىنىڭ وقىتۋشىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، اقىن ماعجان جۇماباەۆ، ادەبيەتشى ءابدىراحمان ءبايدىلدين، باسقا دا ازاماتتار قاماۋعا الىندى.

قىزىلوردادا، الماتىدا ءبىراز تەرگەلگەننەن كەيىن، 1929 جىلدىڭ ورتاسىنان وتە جاساندى ايىپتار تاعىلعان 44 ازاماتتىڭ ءىسى ماسكەۋگە جونەلتىلدى. تۇتقىنداردىڭ وزدەرى دە سول جىلدىڭ كۇزىندە بىرنەشە توپ بوپ  ماسكەۋ تۇرمەلەرىنە جەتكىزىلدى. سوندا قوسىمشا تەرگەۋلەر جۇرگىزىلىپ، 1930 جىلعى 4 ساۋىردە وگپۋ القاسىنىڭ ۇكىمى شىعارىلدى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ون ءبىر ازامات اتۋ جازاسىنا، قالعاندارى ءتۇرلى مەرزىمگە لاگەرلەرگە جىبەرۋگە ۇيعارىلدى. سولاردىڭ ىشتەرىنەن تورتەۋى (مادەنيەت قايراتكەرى د. ءادىلوۆ، جازۋشى ج. ايماۋىتوۆ، ادەبيەتشى ءا. ءبايدىلدين، جۋرناليست ا. يۋسۋپوۆ) ەكى اپتادان ءسال وتە، 21 ساۋىردە اتىپ تاستالدى.

بۇل شەشىمنىڭ باس تاپسىرىس بەرۋشى ف. گولوششەكيندى قاناعاتتاندىرىپ ءام قاناتتاندىرعانى سونداي، سول جىلى قازاقستاننىڭ ون جىلدىعىنا ارناپ وتكىزىلگەن سالتاناتتى جينالىستا احمەت بايتۇرسىنوۆ باسىندا تۇرعان الاشورداشىلاردىڭ «جويىلعان ۇلتشىلدىق ۇيىمى» جونىندە ماساتتانا حابارلاپ،  مۇحامەدجان تىنىشباەۆ باستاعان تاعى ءبىر ۇلتشىلدار ۇيىمى جويىلۋ الدىندا تۇر دەپ مالىمدەدى. وسىلاي رەسپۋبليكا پارتاكتيۆىنە «رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارلى قارۋى» قۇدىرەتىن پاش ەتتى.

الايدا ۇزاماي، 1931 جىلعى 8 قاڭتاردا، وگپۋ القاسى 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى ۇكىمىن قايتا قاراپ، جازانىڭ جوعارعى شاراسى بەرىلگەندەردىڭ (ۇكىمنىڭ قايتا قارالۋ ناتيجەسىن توسپاي، قانداي سەبەپپەن ەكەنى بەلگىسىز، شۇعىل اتىپ تاستالعان تورتەۋدەن باسقا) بىرقاتارىن اتىلۋدان قۇتقارىپ، ون جىل لاگەرگە ايداۋمەن الماستىردى.

بالكىم كىندىك جازالاۋشى مەكەمەنىڭ وسى شەشىمى، الدە باسقا دا اۋىزشا پىكىرى اسەرىن تيگىزگەن شىعار، قازاقستاندىق چەكيستەر 1931 جىلعى 29 قازاندا قۇپيا قىزمەت اباقتىسىندا وتكەن جىلدان بەرى جاتقان 18 تۇتقىندى تەرگەۋ «№ 2370 ءىس بويىنشا سوتقا بەرۋگە جەتكىلىكتى دەرەك بولماعاندىقتان» توقتاتىلاتىنى جايىندا قاۋلى الدى. ءسويتىپ قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سادىق وتەگەنوۆ، ءازىمحان كەنەسارين، سەرىكباي اقاەۆ، الدابەك مانگەلدين، يسا قاشقىنباەۆ، دالەل سارسەنوۆ جانە سولاردىڭ قاتارىنداعى تاعى ون ءبىر «ۇلتشىل» ايىپتالۋشىنى تەرگەۋ «ءىس بويىنشا جينالعان دالەلدىڭ جەتىمسىزدىگىنە بايلانىستى» دوعارىلىپ، ءبارى تۇرمەدەن شىعارىلدى دا، قولدارىنا قاماۋدا ۇستاعان مەرزىمدەرىن كورسەتكەن انىقتاما بەرىلدى.

سوسىن  «ءىس بويىنشا جەتكىلىكتى دالەل جينالعان» ءالىمحان ەرمەكوۆ، مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ باستاعان 20 ادامعا قوزعالعان № 2370 ءىستىڭ «ءۇش نەگىزگى تەرگەۋ تومى، 9 توم قوسالقى ىستەر جانە 40 دانا فوتوسۋرەت» 1931 جىلعى 21 جەلتوقساندا ماسكەۋدىڭ قاراۋىنا، ياعني وگپۋ القاسىنىڭ 1930 جىلعى العاشقى تولقىندى رەپرەسسيالاعانداي شارا  قولدانۋى ءۇشىن جىبەرىلدى. (مۇنىڭ الدىندا، 1931 جىلعى 11 جەلتوقساندا، «وگپۋ القاسى جانىنداعى ەرەكشە كەڭەسكە» م. تىنىشپاەۆ پەن باسقالاردى ايىپتايتىن № 2370 ءىس بويىنشا 3 توم جانە سولارمەن بايلانىستىرىلعان ىستەر، بارلىعى 12 توم جولدانعان بولاتىن).

«بۇرىن «الاش-وردا» قۇرامىندا جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىمدا بولعان... قازاق  ۇلتشىلدارى توبىنا اشىلعان  № 2370 ءىس بويىنشا» 44 بەتتىك ايىپتاۋ قورىتىندىسى جاسالعان-دى. ونىڭ «تاريحي انىقتاما» دەپ اتالعان العاشقى تاراۋى «فەۆرال رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ۇلتشىل «الاش» پارتياسى قۇرامىنا كىرگەن، «الاش-وردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولعان، ءسويتىپ ورىستىڭ اقگۆاردياشىل كازاكتارىمەن جانە گەنەرال كولچاكتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميالارىمەن بىرگە سوۆەت وكىمەتىنە قارسى اشىق كۇرەسكەن، سودان سوڭ  ك-ر ارميالار مەن ۇكىمەتتەر تاس-تالقان بولعاننان كەيىن امنيستيا جاسالعان قازاقتىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق ينتەلليگەن-تسياسىنىڭ وكىلدەرى كونتررەۆوليۋتسيالىق كىندىگىن ساقتاپ قالدى دا، وزدەرىنىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتىن جالعاستىرا بەردى» دەگەن تۇجىرىمدى سويلەممەن باستالعان.

ودان ءارى «بۇرىنعى الاشورداشى ەرمەكوۆ ءالىمحان 1921 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدە بولىپ، (قازۇلتشىلداردىڭ استىرتىن ك-ر ۇيىمى تۋرالى ءىس بويىنشا 1930 ج. وگپۋ القاسى سوتتاعان) كورنەكتى ۇلتشىل بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن استىرتىن ك-ر ۇيىم قۇرۋ تۋرالى كەلىسكەن» دەيدى. ۇيىمنىڭ ورتالىعى رەتىندە ورىنبور قالاسى تاڭدالعانىن، كوپ ۇزاماي دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن وگپۋ القاسى سوتتاعان دۋلاتوۆ مىرجاقىپ وسى ۇيىمنىڭ تاشكەنتتىك فيليالىن قۇرعانىن ايتادى.

ىشىندە مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ تە بار ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ 1922 جىلى اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىققا كومەك بەرۋدى ۇيىمداستىرعانىن، سول ءىس بارىسىندا ۇيىمعا جاڭا مۇشەلەر تارتقانىن، 1923 جىلى بولعان 12-ءشى پارتسەزگە ۇلت ماسەلەسى جونىندە تالاپتار ازىرلەگەنىن، قازاقستانداعى 2-ءشى سوۆەتتەر سەزىندە تەك قازاق دەلەگاتتارمەن جەكە ءماجىلىس وتكىزىپ، «وتارشىلدىقتىڭ ءورشۋى جانە ونىمەن كۇرەس تۇرلەرىن» تالقىلاعانىن بايان ەتكەن.

باسماشىلىق جويىلعاننان كەيىن ۇيىم تارقادى، بىراق ونىڭ مۇشەلەرى ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىن ۇزبەي، «پارتيا مەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ ماقساتىن بۇرمالاۋ ماقساتىمەن» سوۆەت جانە پارتيا اپپاراتتارىنا كىرىپ الۋعا ۇمتىلدى دەپ، «دالەلدەر» كەلتىرگەن...

ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ «ۇلتشىلدىق كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەت» دەپ اتالعان ەكىنشى تاراۋىنداعى العاشقى تارماقتا ۇيىمنىڭ جەر ماسەلەسىندە «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ اگرارلىق بولىگىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقانى ايتىلادى. ياعني ولار «ءبىرىنشى كەزەكتە جەرمەن جالپى تۋزەمدىك حالىقتى، الەۋمەتتىك قاباتتارعا شەكتەمەستەن، جەردى رۋ بولىپ پايدالانۋ شارتىمەن قامتاماسىز ەتۋدى» كوزدەگەن. «بۇل جۇمىستى ۇلتشىلدار مەن ك-ر ۇيىم مۇشەلەرىنەن تىسقارى اسا كورنەكتى ۇلتشىل، جەر حالكوماتىنىڭ قىزمەتكەرى مۇرزين مۇقتار جۇرگىزگەن» دەگەن ءتۇيىنى بار.

«1928 جىلعى باي مۇلىكتەرىن كامپەسكەلەۋ جونىندەگى ناۋقانعا قارسى ارەكەت» دەپ اتالعان تارماقتا استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرىنىڭ «ەڭبەك شارۋاشىلىعىن انىقتايتىن مال سانىنىڭ شەكتەۋلى نورماسىن كوبەيتۋگە، ءسويتىپ جويىلۋعا ءتيىس باي شارۋاشىلىقتارىنىڭ سانىن قىسقارتۋعا تىرىسقانىن» كورسەتكەن.

«شارۋاشىلىقتاردى ۇجىمداستىرۋ جونىندەگى ناۋقاندى بۇرمالاۋ» تارماعىندا ولاردىڭ ۇجىمشارلاردى ماقۇلداماعان كوزقاراستارى ايتىلعان. «ەت ازىرلەۋ» تارماعىندا ايىپتالۋشىلار ەت دايىنداۋعا بەرىلگەن تاپسىرمانى بولشەۆيكتەردىڭ «وتارشىلدىق» ساياساتىنىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ ەسەپتەدى دەيدى. «مادەنيەت مايدانى» اتتى تارماقتا ۇيىم   مۇشەلەرىنىڭ وقۋشى جاستاردى ۇلتشىلدىق رۋحتا تاربيەلەگەنى اشكەرەلەنەدى. «باندالارعا» ارنالعان تارماقتا 1930 جىلى رەپرەسسيالانعان ادىلوۆتەر ءىسىن تاعى تالداپ كورسەتىپ، جەر-جەردەگى باندالاردىڭ باس كوتەرۋلەرىنە بۇرىنعى ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ قاتىسىن اشكەرەلەيدى دە، ودان ءارى تۇتقىندارعا جەكە-جەكە ايىپ تاعادى...

بىراق سسرو بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسى (وگپۋ) قازاق مەملەكەتىندەگى ديكتاتور (سىرداريا گۋبكومىنىڭ توراعاسى ىدىرىس مۇستانباەۆتىڭ باعاسى) گولوششەكيننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن، تاپ سولاي بولار-اۋ دەپ ەشقاشان كۇتپەگەن مىنەز كورسەتتى. ءىس ەكى ايدان كەيىن «وسى 20 ايىپتالۋشى ۇستىنەن  قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزىلسىن نەمەسە ءبارى دە بوساتىلسىن» دەگەن ۇسىنىسپەن قازاقستانداعى وكىلدىككە كەرى قايتارىللى.

ول ازداي، «وگپۋ-ءدىڭ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگىن قاداعالاۋ جونىندەگى  قسسر پروكۋرورى ستولبوۆا جولداسقا سسرو جوعارعى سوتىنىڭ پروكۋرورىنان» قۇپيا تۇردە 1932 جىلعى 8 ناۋرىزدا شۇعىل حات كەلدى. وندا «قك-ءتىڭ (قىلمىستىق كودەكستىڭ) 58/7, 11, 59/3 بابتارى بويىنشا ايىپتالعان ەرمەكوۆ ءالىمحاندى، دوسمۇحامەدوۆتەردى، وماروۆتى، اقپاەۆتاردى جانە باسقالاردى، بارلىعى 20 ادامدى، وگپۋ القاسىنا ءمانى بويىنشا قاراۋ ءۇشىن» قازاقستانداعى وگپۋ-ءدىڭ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى  جولداعان ءىستىڭ وسى 1932 جىلعى اقپاننىڭ اياعىندا  كەرى قايتارىلعانى حابارلانا وتىرىپ، سول ءىس بويىنشا جاسالعان ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا پروكۋرور ستولبوۆانىڭ كەلىسىم بەرگەنى  تۋرالى قورىتىندىسى بار ەكەنى، سول سەبەپتى ونىڭ وزىنە تىكەلەي حات جازىلىپ وتىرعانى  ەسكەرتىلىپتى.

قازاقستانداعى وگپۋ-ءدىڭ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى  «تەرگەۋدى ءبىر جارىم جىل بويى جۇرگىزگەنىنە قاراماستان»، جۇمىسىن ساپاسىز قورىتقانى سسرو جوعارعى سوتى پروكۋرورىنىڭ وسى حاتىندا اتاپ ايتىلدى. ءسويتىپ ورتالىققا جىبەرىلگەن № 2370 ءىستى تەكسەرىپ قاراۋ ونى ءمان-ماعىناسى جونىنەن وگپۋ القاسىندا تىڭداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتىپتى.

مۇنداي قورىتىندى جاساۋعا ەكى ءتۇرلى سەبەپ بولعان. بىرىنشىدەن، ايىپتالۋشىلاردىڭ «قازاقستانداعى ساياسي بانديتيزمگە قاتىسى، ولاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە جەتەكشىلىك ءرولى دالەلدەنبەگەن». سونىمەن بىرگە «ايىپتالۋشىلار جانە ورتالىق ۇيىم مەن ناقتى بانديتتىك جاساقتار اراسىنداعى بايلانىس» بۋىندارى ايقىندالماعان. ەكىنشىدەن، ايىپتاۋ قورىتىندىسى نەگىزىنەن ايىپتالۋشىلاردىڭ «1918–22-ءشى جىلدارعى كونتررەۆوليۋتسيالىق وتكەنىنە» سۇيەنگەن. ال ىستە جيناقتالعان سوڭعى جىلدار ماتەريالدارى، پروكۋروردىڭ ويىنشا، ولاردىڭ وتكەندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن جاڭعىرتۋىن تانىتاتىنداي ەشقانداي ناقتى كورسەتۋ بەرمەيدى، ولار، مىقتاعاندا، «ۇلتشىلدىق كوزقاراستار مىنەزدەمەسى رەتىندە عانا» قاراستىرىلا الادى.

سوندىقتان ماسكەۋلىك پروكۋرور: «وسى ءىس بويىنشا تەرگەۋدىڭ قاناعاتتانعىسىز جۇرگىزىلگەنىنە ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارا وتىرىپ، ونى وتە قىسقا مەرزىمدە اياقتاۋ ءۇشىن ءوزىڭىز تىكەلەي باقىلاۋعا الىپ،  قاجەت شارا قولدانۋدى ۇسىنامىن»، –  دەپ قاتاڭ تۇيگەن.

سونىمەن بىرگە الماتىلىق ارىپتەسىنە: «قىلمىستىق ىسكە تارتىلعاندار-دىڭ ءبىرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، شال جانە مۇلدەم اۋرۋ اقپاەۆ جاقىپتىڭ ارىزىن وسىمەن ءبىر مەزگىلدە جىبەرە وتىرىپ، وعان جانە باسقا ايىپتالۋشىلارعا دا قولدانىلعان الدىن كەسۋ شاراسىن (ياعني تۇرمەگە قاماپ قويۋلارىن – ب.ق.) قايتا قاراۋدى ۇسىنامىن» دەپ تاعى ءبىر ۇسىنىس ايتىپتى. سولاردىڭ ورىندالۋىنان حاباردار ەتۋدى سۇراپ، حاتىنا ج. اقپاەۆتىڭ 9 بەتتىك ارىزىن قوسا تىركەگەن.

حاتقا 1932 جىلعى 21 ناۋرىزدا الماتىلىق لاۋازىمدىلاردىڭ بۇرىشتامالارى سوعىلىپ، سوڭىنا قىزىل سيامەن «پوليت. سكاندال» دەگەن ءسوز ءتۇسىرىلىپتى.

بۇل شىنىندا دا «ساياسي ماسقارالىق، ماسقاراپازدىق جانجالعا» ۇشىراۋدىڭ تاپ ءوزى ەدى. گولوششەكين، شاماسى، ءوزىنىڭ اسا ماڭىزدى تاپسىرماسىن قۇپيا قىزمەتتىڭ وسىنشا ورالىمسىز ورىنداعانىنا كۇيىپ-پىسسە كەرەك. ارينە،  ول وگپۋ وكىلدىگىنىڭ باسشىلارىمەن دە، ماسكەۋدەگى بۇعان  قاتىسى بار ورتالىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن دە ءتيىستى اڭگىمەلەر جۇرگىزدى.

ناتيجەسىندە سوۆەت وداعىنىڭ وگپۋ القاسى جانىنداعى ايرىقشا ۋاكىل ۆلاديمير فەلدمان مەن وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە وكىلدىكتىڭ قۇپيا-وپەراتيۆتىك باسقارماسىنىڭ باستىعى سەرگەي ناۋموۆيچ ميرونوۆ (شىن اتى-ءجونى – ميرون (مەەر) يوسيفوۆيچ كورول) الماتىدان 1932 جىلعى 4 ساۋىردە ماسكەۋدەگى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى يۆان اكۋلوۆقا مىنانداي جەدەلحات جىبەردى: «ماسكەۋ. وگپۋ. اكۋلوۆقا. ۇلتشىلدار ءىسى بويىندا قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزۋ ناقتى ناتيجە بەرمەيدى. ولاردى بوستاندىققا جىبەرۋ قازاق ۇلتشىل ەلەمەنتىن بەلسەندىلەندىرىپ جىبەرەدى ءۇتىر ولكە باسشىلىعىنا جانە وگپۋ ورگاندارىنا شابۋىلداردىڭ جاڭا تولقىنىن تۋعىزادى. وسىعان جانە ولكەنىڭ ساياسي جاعدايىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ايىپتالۋشىلاردى قازاقستان شەگىنەن تىسقارى جاقتارعا جەر اۋدارۋ ماقساتىمەن ءىستى وگپۋ القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسىندا قاراۋعا سانكتسيا بەرۋىڭىزدى وتىنەمىز. شۇعىل جاۋاپ توسامىز».

الايدا وڭ جاۋاپقا شۇعىل قول جەتكىزە الماعاندىقتان، گولوششەكين الماتىعا كەلگەن ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى، پارتيا الدىندا بەدەلى زور بايىرعى كوممۋنيست ارون ءسولتستى قاتىستىرىپ، چەكيستەرمەن ماڭىزدى ءماجىلىس وتكىزەدى دە، ءوز ويىن ماقۇلداتقان شەشىم شىعارتادى.

ارتىنشا، 1932 جىلعى 20 ساۋىردە، وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى ۆاسيلي كارۋتسكي «سولتس، فەلدمان، گولوششەكين قاتىسقان كەڭەستىڭ شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ رەتىمەن» الماتىدان ماسكەۋگە، وگپۋ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ي. اكۋلوۆقا ارنايى جەدەلحات جولدايدى. بۇل تەلەگراممادا «ولكەدەگى ساياسي احۋالدى، ۇلتشىلدار ءىسى بويىنشا تۇتقىندالعانداردىڭ ءبارىن بەتالدى بوساتا سالۋدىڭ زياندىلىعىن   ويلاي وتىرىپ»، تولىق وكىلەتتى وكىل كارۋتسكي اتالعان ماجىلىستە كەلىسىلگەن شارانى ايىپتالۋشىلارعا ءوز تاراپتارىنان قولدانۋ ءۇشىن كىندىك باسقارمادان رۇقسات سۇراعان ەكەن. «وگپۋ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگىنىڭ مىنا شەشىمىنە سانكتسيا بەرۋدى وتىنەمىن» دەپ، № 2370 ىستە قوزعالعان 20 ادامعا قازاقستانداعى وكىلدىك تاراپىنان قولدانىلماق شارالاردى  ءۇش توپقا جىكتەپ جازىپتى.

بىرىنشىدەن، «ورتا ازيا مەن باتىس ءسىبىر رەسپۋبليكالارىندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىپ، كونتسلاگەرگە قاماۋ شاراسى قازاقستان شەگىنەن تىس جاققا بەس جىلعا (الدىن الا تۇتقىندالعان مەرزىمىن ەسەپكە الىپ)  جەر اۋدارۋمەن الماستىرىلسىن» دەپ ۇيعارىلعان 15 ادامدىق ۇلكەن توپ (تىنىشپاەۆ مۇحامەدجان، مۇڭايتپاسوۆ ءابدىراحمان، كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەد، كۇدەرين جۇماحان، دوسمۇحامەدوۆ حالەل، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشا، قادىرباەۆ سەيدازىم، ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن، اقپاەۆ جاقىپ، قوجامقۇلوۆ ءناشىر، وماروۆ ءاشىم، بۇرالقيەۆ مۇستافا، تىلەۋلين جۇماعالي، اقپاەۆ ابدۋلحاميت، مۇرزين مۇحتار) ءتىزىمىن بەرگەن.

ەكىنشىدەن، «وماروۆ ءۋاليحان، سۇلەەۆ ءبىلال، ىسقاقوۆ دانيال الدىن الا قامالعان ۋاقىتىن ەسەپكە الىپ، ءبىرجولاتا بوساتىلسىن» دەپ كورسەتىپتى.

ۇشىنشىدەن، «ەرمەكوۆ ءالىمحان، اۋەزوۆ مۇحتار كونتسلاگەرگە شارتتى قاماۋدى قولدانىپ، نەمەسە يدەولوگيالىق تۇرعىدا قارۋسىزدانىپ دەكلاراتسيا جاريا ەتكەندىكتەرىن، ءوز كىناسىن مويىنداعاندىقتارىن جانە ادال قىزمەت ەتۋگە مىندەتتەمە العاندىقتارىن ەسەپكە الىپ»، قاماۋدان بوساتىلسىن دەگەن كورىنەدى.

وكىلدىكتىڭ ۇكىمىمەن جەر اۋدارىلاتىندار جىبەرىلەتىن اۋدانداردى اتاپ ايتۋدى ماسكەۋدەن وتىنە وتىرىپ، ولاردىڭ شىعىس ءسىبىر، ورتالىق قاراتوپىراقتى وبلىس، باسقا دا ىشكى اۋداندار بولعانىن قالايتىندارىن دا ايتىپتى. ايىپتالعانداردىڭ «ارقايسىسىنا جەكە-جەكە سانكتسيا بەرۋ ماسەلەسى گولوششەكين جولداسپەن كەلىسىلدى» دەپ حابارلاي كەلە، وسىلارعا قاتىستى كىندىك مەكەمەنىڭ شەشىمى جايىندا وزدەرىنە شۇعىل تەلەگرافپەن حابارلاۋدى سۇراپتى.

كوپ ۇزاماي ماسكەۋدەن «بارلىق تۇتقىندالعاندارعا قاتىستى بەلگىلەنگەن شارالارمەن كەلىسەتىندىكتەرىن» ايتقان جەدەلحات كەلدى. «جەر اۋدارىلاتىن ورىن – تسچو (ورتالىق قاراتوپىراقتى وبلىس)» دەپ كورسەتىلدى. 1932 جىلعى 10 ساۋىردە اكۋلوۆ تا: «قارسىلىق جوق» دەپ حابارلادى. الماتىداعى تولىق وكىلەتتى وكىل كارۋتسكي قىزمەتكەرلەرىنە: «ايالداماستان ۇشتىكتىڭ قاۋلىسى راسىمدەلسىن»، «ەكى كۇندىك مەرزىمدە جۇزەگە اسىرىلسىن»، «تسچو-عا ەرەكشە حات، دەربەس مەموراندۋم جازىلسىن» دەگەن تاپسىرمالار بەردى.

1932 جىلعى 30 ساۋىردە قازاقستانداعى وگپۋ ءتو (پپ) ۇشتىگى وتىرىسىنىڭ جوعارىدا اتالعان 15 تۇتقىندى «بەس جىلعا كونتسلاگەرگە قاماۋ، جازانى سول مەرزىمگە تسچو-عا جەر اۋدارۋمەن الماستىرۋ»، قالعان بەسەۋىن تۇرمەدەن بوساتۋ جايىنداعى قاۋلىسى شىقتى.

ۇلت قايراتكەرلەرىن بۇل جولعى جازالاۋ شاراسى گولوششەكيننىڭ العاشقى كوزدەگەنىندەي بولماعانمەن ء(تىپتى 18 «ۇلتشىل» تۇرمەدەن سوتقا جەتكىزىلمەي بوساتىلسا دا), ۇلتتىق مۇددەنى ويلايتىن قايراتكەرلەردى بەلگىلى دارەجەدە اۋىزدىقتاپ، جۇرتشىلىقتى ۇدايى ۇرەي شەڭبەرىندە ۇستاپ تۇرۋعا ەداۋىر قىزمەت ەتتى...

جالعاسى بار...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz