ايدوس سارىم، «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ساياساتتانۋشى:

ايدوس سارىم، «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ساياساتتانۋشى:

- ايدوس اعا، قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق پوتەن­تسيالىن قالىپتاستىرا الدى ما؟ ۇلتتىق يدەيا جولىندا قانداي قادامعا بارا الىپ جاتىر؟ يدەولوگيامىزدىڭ كوشىن توقتاتپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- قازىر قوعام «قازاق قانداي ۇلت؟»، «ۇلت­تىڭ بولاشاعى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن سىندى ساۋالدارعا جاۋاپ قاراستىرا باستادى. ءۇش قازاقتىڭ باسى قوسىلعان جەردە ءتۇرلى كلۋبتار قۇرىلىپ جاتقانى قازاق ۇلتىنىڭ ويانعانىنىڭ بەلگىسى. سونىمەن بىرگە قازاق ءوزىنىڭ مەتافيزيكاسىن، رۋحاني كەڭىستىگىن، ەكزيستەنتسياسىن ىزدەۋدە. ءار قازاقتى «ءبىز كىمبىز؟» «قايدا بارا جاتىرمىز» دەگەن سۇراق­تار مازالاۋى ۇلت رەتىندە بەلگىلى ءبىر دارە­جەگە كوتەرىلگەنىمىزدى ايعاقتايدى. مۇنداي اڭگىمەلەر ءتۇبى ءبىر جەردى جارىپ شىعادى. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇلت ءوزىنىڭ ينتەل­لەكتۋالدى-زەردەلىك پوتەنتسيالىن جۇدەت­پەۋگە تىرىسادى. ول ءۇشىن تاۋەلسىز مەملەكەت، تاۋەلسىز ۇلت ەكەنىمىزدى وزىمىزگە، سونىمەن بىرگە باسقالارعا ۇعىندىرىپ، ءاردايىم ەسكە سالىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ازعانتاي قيىندىق­تارعا بولا اقىرزاماندى ءتوندىرىپ، جاسۋعا، جاسقانۋعا بولمايدى. قازىر ۇلتتىق يدەولو­گيانى قالىپتاستىرۋداعى باستى پروبلەما قازاق ءتىلى دە ەمەس. باستى ماسەلە - «ءبىز قانداي ۇلتپىز» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋ. سوندىق­تان دا ءۇش ادامنىڭ باسى قوسىلعان جەردە قاي ۇلتپىز، ۇلتتىڭ ءتىلى قالاي دامۋى ءتيىس، مادە­نيەتى، تاريحى بۇعان قالاي قىزمەت ەتۋى كەرەك دەگەن سەكىلدى ءىرى ماسەلەلەرگە اتتىڭ باسىن تىرەي بەرۋ كەرەك. ءىرى ماسەلەدەن تاي­قىپ، پايداسى جوق مايدا-شۇيدە «شىڭعىس حان قازاق پا، جوق پا؟» دەگەن داۋعا ارالاسا بەر­سەك، ۇلتتىق يدەيادان الشاق كەتەمىز.

- جال­پى، الاشورداشىلار يدەياسى بۇگىنگى قازاق يدەياسىمەن قابىسا الا ما؟ ءتىپتى ءبىز­دىڭ ايتۋلى پارتيالارىمىزدىڭ ءبىرى الاش پارتياسىنىڭ مۇراگەرىمىز دەپ قال­عانى بار...

- بۇل ماسەلەگە دە كەلەيىك. قازاقستاندا قازىر ەكى بىردەي ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىرىنشىسى - ستيحيالى تۇردە ءوزى­نىڭ تاريحي، تابيعي ۇردىستەرىنە ساي دامىپ، نارى­عىن، پارقىن، ساپاسىن، سانىن ارتتىرىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق ۇلتى. بۇل توپقا ءسىز بەن ءبىز كىرەمىز. ءوزىمىزدىڭ ورتاق اڭگىمەمىز، باسپا­سوزى­مىز، اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىز بار. 1972 جىلى كپسس-ءتىڭ سەزىندە برەجنەۆ: «پاتشا زاما­نىنداعى، ودان بۇرىن دا شيەلەنىسكەن ۇلتتىق پروبلەمالاردى تۇبەگەيلى شەشتىك، ونىڭ ورنىنا «كەڭەس حالقى» دەگەن ۇلت پايدا بولدى» دەپ ماقتانعان بولاتىن. اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، بۇل پىكىردىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. بىزدە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەكىنشى ۇلت، سول «كەڭەس حالقىنىڭ» كوشىرمەسى ىسپەتتى «قازاق­ستاندىق ۇلت» دەگەن ۇعىم. رۋحى، ءتىلى، مادە­نيەتى، ادەتى، ءداستۇرى جوق «قازاقستاندىق ۇلت» ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەندەردى تۇسىنە الماي­مىن. ءبىزدى ەرەكشەلەندىرەتىن، وزگەدەن ءبولىپ الاتىن ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى، سالتىمىز بەن تاريحىمىزدى قايدا قويامىز؟ تاريحي جولى­مىزعا كوز سالىڭىزشى... قاسىم حانداردىڭ زامانىنان بەرى كوشپەلى حالىقتاردى بىرىك­تىرۋ يدەياسى - الاش يدەياسى بوي كوتەردى. ەندى ودان باس تارتۋعا حاقىمىز جوق. التىن وردا­نىڭ ماقساتى دا، شىڭعىس حان حاندىعىنىڭ مۇددەسى دە كۇللى كوشپەلى جۇرتتىڭ باسىن ءبىر جاعادان شىعارتاتىن يمپەريالىق يدەيا ەدى. وسى يدەيانىڭ نەگىزىندە الاش يدەياسى بوي كوتەردى. مۇنىڭ استارىندا جاڭارعان تۇركى­شىلدىك يدەياسى جاتىر. كەيبىر الاش­تانۋشى اعا­لارىمىز - الاشورداشىلار وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قابىلداعان ستراتە­گيالىق باعدارلامالاردى اكتۋالدى دەپ ويلايدى. 1917 جىلعى باعدارلامانى وسى كۇنمەن سا­باق­تاستىرعىسى كەلەدى. مەنىڭشە، بۇل دا دۇرىس ەمەس. يدەيالار ارقاشان دامىپ وتىرا­دى. الاش يدەياسىنىڭ باستى ماقساتى - قازاق ۇلتىن ازات ەتۋ. وسىنى نەگىزگە الساق، قاتە­لەسپەيمىز. ال قالعان يدەيانىڭ جەرگە، تىلگە، دىنگە قاتىستى قۇرامداس بولىكتەرى زامانعا ساي دامۋى كەرەك. 1917 جىلعى الاش زيالى­لارى بە­كىت­كەن باعدارلاما سول كەزدەگى ءبىلىم دەڭ­گەيى، تۇسىنىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، في­لو­سو­فيالىق ويلاۋدىڭ كەمەلدەنگەن ۇلگىسى دەپ تۇسىنگەن ءجون. ارادا ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. قانشاما جاڭالىق، وزگەرىس بولدى. اباي ءاربىر بۋىن ءۇشىن وزىنشە اباي بولادى. بۇگىن­گىنىڭ وقىرمانى ابايدى 40-70 جىلدىڭ ءتۇسىن­ىگىمەن قابىلداي المايدى. الاش يدەيا­سىنا دا سولاي ءتۇيسىنۋ كەرەك. ءبىر جاعىنان قاراساق، الاش يدەياسى ءسوزسىز تۇپكىلىكتى، تىڭ­عىلىقتى ءتۇر­دە قازاق ۇلتىنىڭ يدەياسى، ەكىنشى جاعىنان، تۇركىشىلدىك يدەياسى دەپ تۇسىنەمىز. قازاق حح عاسىردا گەنوتسيدتى كورىپ، اشتىقتىڭ كەسىرىنەن 60-70 پايىزعا قىرىلىپ قالدى. وسىنداي تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان ەل ەشكىمگە اڭگىر­تاياق ويناتا المايدى.

- ەلىمىزدە 130-عا تارتا ەتنوس بار. ۇلت­تىق يدەيا جايلى ءسوز قوزعاعاندا، «قازاق پەن ەلىمىزدەگى ەتنوستاردىڭ يدەيا­سىن ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك پە؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايتىن سەكىلدى...

- تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتتىق ەكەن دەپ، وزگە ەتنوستارعا تىزە باتىرساق، ءوز تاريحى­مىز­دى تۇسىنبەگەنىمىز، ودان ساباق الماعانىمىز بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ اعايىندارىمىز قازاق يدەياسىن تەك قازاق حالقىنىڭ يدەياسى دەپ بىلەدى. بۇل دۇرىس ەمەس. قازىر ساياساتكەر­لەر ايتىپ جۇرگەن ەلىمىزدەگى 130 ەتنوستىڭ ءبا­رى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى، قازاق ۇلتىنىڭ قۇ­رامداس بولىگى. ولار مۇنى مويىنداماي وتىرسا، بۇل ءبىزدىڭ كىنامىز. قازاقستاننىڭ زاڭىن سىيلايتىن، كونستيتۋتسياسىنا باعىنا­تىن، ونىڭ مىندەتتەرىن مۇلتىكسىز اتقاراتىن، سالىعىن تولەيتىن، مەملەكەتتىڭ ءتىلىن، مادە­نيەتىن، تاريحىن قۇرمەتتەپ، قوعام مەن مەم­لەكەت جۇكتەپ وتىرعان مورالدىك، زاڭدىق نور­مالاردى ورىندايتىن، قازاق اسكەرى سا­پىندا بورىشىن وتەگەن، كەز كەلگەن ازامات­تى قازاق دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. چەمپيوندارىمىز مايا مانەزا دا، ۆينوكۋروۆ تا - قازاق. تەگى ورىستەكتى، كورەيتەكتى، ءدىن تۇرعىدان العاندا، حريستيانتەكتى قازاق بولۋى مۇمكىن. قازاقى كەڭپەيىلدىككە ساي ساياسات جۇرگىزىپ، فيلوسو­فيالىق وي تۇجىرىمداساق، ارمانىمىز ورىن­دالىپ، ۇلتتىق يدەيامىز ءوز تۇعىرىنا قونا­دى. ويتكەنى ۋاقىت تا، تاريح تا ءبىزدىڭ مۇددە­مىز­دى قولدايدى. ورەمىز جەتپەگەن جەردە كۇش قولدانىپ، قازاقتىڭ اڭگىمەسىنە وزگە ەتنوس­تاردى ارالاستىرماۋعا نەگىز جوق. قازاق­ستاندا تۇرىپ جاتقان 17 ملن حالىق پەن شەت­ەلدەگى 5 ملن قانداسىمىزدىڭ ءبارى، ياعني 22 ملن قازاق بار. ەلىمىزدەگى دياسپورالار ءتۇبى قازاق ۇلتىنا قوسىلۋى ءتيىس. كورشى قىتاي مەن رەسەيدى قاراڭىزشى. ۇساق ۇلتتاردى وزدەرىنە ءسىڭىرىپ، اسسيميلياتسيالاپ بارادى. ەرتە مە، كەش پە ءدال سول سەكىلدى ەلىمىزدەگى قازاقتان وزگە ەتنوستار ۇلت، حالىق رەتىندەگى نەگىزىن ساق­تاپ قالا المايدى.

- كەڭەستىك كەزەڭ قازاق ۇلتى جۇتىلىپ كەتۋگە بەيىم ۇلت ەكەنىن كورسەتتى. از بول­ما­عاندا «قارا ورىس» بولۋدىڭ الدىندا قالدىق. وسى مىسالدان كەيىن قازاق ءبىر ۇلتتىڭ قۇرامىنا ەنىپ، ءوز بولمىسىن جو­عال­تىپ الماسا، وزگەلەردى ءسىڭىرىپ، قازاقى­لاندىرىپ جىبەرەدى دەگەنگە سەنبەيتىن سەكىلدىمىن.

- قازاق ۇلتى باسقا ۇلتقا ءسىڭىسىپ، جويى­لىپ كەتەدى دەگەنگە مەن دە سەنبەيمىن.

- اعا، «قازاق ۇلتى تاريح ساحناسىنان سىزىلىپ كەتەدى» دەپ وتىرعانىم جوق. قازىر قىتايداعى قانداستارىمىز قانشا سالت-سانانى ساقتادى دەگەنىمىزبەن، قى­تاي­لانا باستادى عوي.

- ول راس.

- تۇركياداعى قازاقتار مەن قازاق­ستان­داعى قازاقتى سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

- مۇنىڭ ءبارى شىندىق. الەمدەگى كەز كەلگەن قانداسىمىز قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق ءما­دە­نيەتىنىڭ، قازاق ءبىلىمىنىڭ وتىنىڭ مازداپ جانار وشاعى قازاقستان ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ودان باسقا جەردە قازاق ءتىلىنىڭ سالتانات قۇرۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق ءتىلى الەمدىك ءتىل بولا المايدى. ونىڭ ارتىندا 100 ميلليون­داعان حالىق تۇرعان جوق. بۇگىندە قازاقستاندا ورتاشا ەسەپپەن 10 مىڭ شەشەن بار دەلىك. سول 10 مىڭ شەشەننىڭ ءتىلىن 17 ميلليون حا­لىق ۇيرەنبەيدى عوي. ەگەر وسى كورسەتكىش كەرى­سىنشە بولسا، شەشەن ءتىلىن امالسىز ۇيرەنگەن بولار ەدىك. اسسيميلياتسيا دەگەنىمىزدى كۇشتىنىڭ السىزگە جاسايتىن تەپكىسى دەپ بىلەمىز. مۇنىڭ مادەنيەتتى، وركەنيەتتى جولىن اككۋلتۋراتسيا دەگەن تەرميننەن ىزدەگىم كەلەدى. ازاماتتاردى سانالى تۇردە قازاقىلاندىرۋعا اكەلۋ. مەم­لەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارى ءبىلۋى كەرەك دەپ زاڭمەن مىندەتتەيىكشى. مەم­لەكەتتىك قىزمەتكە بارعىسى كەلەتىن بار­لىق ازامات ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىن بەس ساۋسا­عىن­داي ءبىلىپ الار ەدى. قازاق كوشىنىڭ ارقا­سىندا ەلىمىزدەگى قازاق ۇلتىنىڭ سانى 70 پا­يىزعا جەتىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق وتە جاس ۇلت. ەلىمىزدەگى سلاۆيان تەكتەس ەتنوستاردىڭ ورتا جاسى 47-50-گە تاياپ قالسا، قازاقتاردىڭ ورتا جاسى - 26-27 جاس. سونىمەن قاتار قازاق­تىڭ سانى ءار جىلدا كەمى 1-1,5 پايىزعا ارتىپ كەلە­دى. ەلىمىزدەن جىل سايىن 70-80 مىڭ ورىس وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارۋ­دا. ولاردىڭ دەنى جاستار ەكەنىن دە ەسكەرىڭىز. ءبىر قىزىعى سول جاستاردىڭ كوپ بولىگى وزدەرى­نىڭ تاريحي وتانىنا ەمەس، اقش-قا، كاناداعا جانە باسقا دا ەۋروپاداعى دا­مى­عان ەلدەرگە كەتىپ جاتىر. قازىر رەسەي الەم­دى، ءتىپتى ءوزىنىڭ قانداسىن قىزىقتىرىپ وتىرعان جوق.

- ەندى وسى ويىڭىزدى «قازاقستان شەت­ەلدەگى قانداسىن قىزىقتىرا الاتىن ەلگە اينالدى ما؟» دەگەن ساۋالمەن سا­باقتاپ كورسەك...

- وكىنىشكە قاراي، ءبىز دە قانداستا­رى­مىزدىڭ ارمانداعان ەلىنە اينالا العان جوق­پىز. كوشى-قون ماسەلەسىندەگى جەمقور­لىق، ەكى كۇننىڭ بىرىندە ورالماندارعا ءبولىن­گەن قارجىنىڭ ۇپتەلىپ كەتۋى، سالىنىپ جاتقان ۇيلەردىڭ ساپاسىزدىعى جايلى ەستيمىز. «جا­زۋ­شىلار وداعى» نەمەسە «دۇنيەجۇزى قازاق­تارىنىڭ قاۋىمداستىعى» سەكىلدى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ما­ڭىزى بار «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنا كە­شەندى تۇردە قوعامدىق باقىلاۋ جاساۋ قاجەت ەدى. قازىر وتانىنا اسىعا جەتكەن اعايىن ورىس ءتىلىن بىلمەسە، قاتارعا قوسىلا المايتىن جاعدايدا قالىپ وتىر. ءبىزدىڭ «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قا­راپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزگەنىمىز ءجون سياقتى. «قان­شا قانداسىمىز تاريحي وتانىنا كوشۋ­گە دا­يىن، قانشا قازاق جاعدايى قيىنداسا كوشۋى مۇمكىن» دەگەن سىندى ساۋالدارعا جاۋاپ بە­رەتىن ناقتى دەرەك جوق. مەنىڭشە، قازاق باس­پا­سوزى كوتەرىپ جۇرگەن «قازاق كارتاسى»، «قا­زاق پاسپورتى» دەگەن ماسەلەنى قولعا الۋ كەرەك. ون جىلدىققا ەلىمىزگە كوشىپ كەلەم دەگەن ازاماتتارعا تولقۇجاتىن راسىمدەۋ، ءتۇرلى باعدارلاماعا، كۆوتاعا ءىلىنۋ ءۇشىن ەڭ بولماعاندا سۋرەتى ىلىنگەن، ءمورى بار قۇجات بەرەيىك. ول رەسمي كۇشى جوق، قوعامدىق تۇر­عىداعى قۇجات بولسىن. سول قۇجات ارقىلى الداعى ون جىلدىقتا قانشا اعايىن ەلگە كەلەتىنىن ءبىلىپ وتىرار ەدىك. وسىنى ءتۇسىندىرۋ جاعىن زيالى قا­ۋىم­عا مىندەتتەۋ كەرەك سەكىلدى. وكىنىشتىسى، قا­زىر بىزدە زيالى دەيتىن جازۋشى اعالارىمىز ءبىر-بىرىمەن قىرىق پىشاق بولىپ، ايقاسىپ ءجۇر. جۋىردا وداق­تىڭ جيىلىسىنا بارىپ، التى-جەتى ساعات وتىرىپ، «وقىرمان» دەگەن ءسوزدى ەستي الماي كەتتىم.

- وداق دەپ قالدىڭىز عوي. كەڭەستىك كەزەڭدە جازۋشىلارىمىز بەلگىلى ءبىر ءدا­رە­جەدە ساياسي ويىنداردىڭ كوزىرىنە اي­نالۋشى ەدى. قازىر ساياساتىمىز ءبىر بولەك، وقىرمانىمىز ءبىر بولەك، جازۋ­شى­مىز ءبىر بولەك ءجۇر. وسىنى جويۋ ءۇشىن جازۋ­شى­لاردى ساياساتقا ارالاستىرۋ كەرەك پە؟

- جازۋشىلار وداعىنداعى جيىلىستان كەيىن بايقاعانىم، ءبىزدىڭ جازۋشىلار ءالى كەڭەستىك كەزەڭدى ساعىنىپ جۇرگەن سياقتى. كەڭەستەر وداعى نە ءۇشىن قازاق جازۋشىسىنىڭ جاعدايىن جاسادى؟ ول داۋىردە وتارلاپ جات­قان ەلدىڭ زيالىسىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىپ وتىرۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان جازۋشىلارعا پانسيونات سالىپ بەردى، قالاماقى بەردى، ءۇي بەردى. تاۋەلسىزدىك دەگەن - جاۋاپكەرشىلىك دە­گەن ءسوز. مەملەكەتتەن ەشتەڭە كۇتپەي، ءوزىڭ ءۇشىن ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ. مەن كەشە ەكى تەرمين شىعاردىم. ونىڭ بىرەۋى - «قالاماقىماقتىق» دەگەن ءسوز. جازۋشىلار «قالاماقى» دەپ ەتەگىن جاسقا تولتىرعانشا، جۇرت وقيتىن رومان جاز­سىن. قوعام ءوزى ءىلىپ اكەتىپ، كىتاپ دۇكەندە­رىنەن ساتىپ الماسا، ماعان كەلىڭىز. جالپى، جازۋشىلاردىڭ ءبىرلى-جارىمى بولماسا، ءبارىنىڭ جاعدايى جامان دەپ ايتا المايمىن. ءبىز قا­لام­گەرلەردىڭ مىقتىلىعىن ءسوز ەتەمىز دە، ولاردىڭ سۇرانىسىن، نارىعىن ايتپاي­مىز. مەنىڭ ويىمشا، جازۋشىلار سەزىندە «كىم توراعا بولادى؟» دەگەننەن بۇرىن، «قازاق وقىرمانى قانداي رومانمەن قاۋىش­تى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋعا اسىعۋىمىز كە­رەك ەدى. وسىعان دەيىن قولىنا قالام ۇستاعان­نىڭ ءبارى شىعارماشىلىعىنا اۋىل قازاعى­نىڭ ءومىرىن ارقاۋ ەتتى. ولار قالاداعى ءتىر­شىلىكتى قۇبىجىق ەتىپ سۋرەتتەدى. بۇعان سەبەپ - قازاقتاردىڭ قالانى جاۋلاي الما­عانى ەدى. كەڭەس كەزىندە قالاعا كەلىپ قونىس­تانۋدىڭ ءوزى پروبلەما بولدى. الماتىنىڭ 8 پايىزىن، وسكەمەننىڭ 3-اق پايىزىن قازاق­تار قۇرادى. قازىر جاعداي وزگەرىپ، الماتى­نىڭ 70 پا­يىزى قازاقى­لاندى. ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسى ءجۇرىپ جا­تىر. وسى ساتتە بىزگە قازاق­تىڭ قا­لا­لىق مادە­نيەتىن ناسيحات­تايتىن ادە­بيەت قاجەت. ءبىزدىڭ اعالارىمىز قالالىق مادە­نيەتتى ناسي­حات­تايتىن شىعارما جازۋعا اسىعار ەمەس.

- وسى ارقىلى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ادەبيەتتى دە ساياسيلاندىرۋ كەرەك دەيسىز عوي.

- ساياسيلاندىرعان وسى ەكەن دەپ، ولاردى ساراي اقىنى ەتىپ، بيلىكتى ماقتاتىپ قويۋعا بولمايدى. بۇل - قوعام قاجەت­تىلى­گىنەن تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەردى ادە­بيەت ارقىلى، كينو ارقىلى حالىقتىڭ سانا­سىنا ءسىڭىرۋ دەگەن ءسوز. ساياساتتىڭ كوكەسى - وسى. ساياساتتىڭ باستى ءمىن­دەتى جول سالۋ ەمەس، قۇندىلىقتاردى قالىپ­تاس­تىرۋ. ءبىز تاۋەل­سىزدىك العان 20 جىل بەدە­رىندە قانداي وب­راز، قانداي كەيىپكەر بەي­نەلەپ ۇلگەردىك؟ بۇل سۇراققا كەڭەس كەزەڭىندە جازىلعان ادەبيەت بار عوي دەپ جاۋاپ بەرەسىز. ول باس­قا فورماتسياعا، باسقا نارىققا، باسقا ەكو­نوميكاعا نەگىزدەلگەن باسقا زاماننىڭ ادەبيەتى، باسقا ءداۋىردىڭ كەيىپكەرلەرى.

- ءوزىڭىز شىعارعان ەكىنشى تەرميندى ۇمىت قالدىردىڭىز...

- جازۋشىلار اقىلمان بولۋى كەرەك. اقىل مەن اقىرزاماندى بىرىكتىرىپ، قالام­گەرلەرگە «اقىرمان» دەگەن اتاۋ بەردىم. ولار ءبىر جاعىنان اقىلىن ايتسا، ەكىنشى جاعىنان اقىرزاماندى ءتوندىرىپ ءجۇر. اي­ماقتا جۇرگەن ءبىراز اكىمقارانى بىلەمىن. اكىم­شىلىككە جازۋ­شى كەلدى دەسە، شەنەۋ­نىكتەر «تاعى دا كەلگەن بە؟» دەپ كىجىنەتىن دارە­جەگە جەتكەن. كۇندەلىكتى شەنەۋنىكتىڭ الدىندا الاقان جا­يىپ تيىن سۇراپ جۇرسەڭ، سەنى كىم سىيلايدى؟ كىم سەنىمەن ساناسادى؟ قازىر ءورىستىلدى ورتاعا دا، قازاقتىلدى قوعام­عا دا ءسوزى وتەتىن بەس قا­لام­گەرىمىز جوق. مىڭ­داعان ادام الاڭعا شىق­سا، باسۋ ايتار كىمىڭ بار؟ «جىگىتتەر، قو­يىڭدار، سەندەرمەن دە، بيلىكپەن دە كەلىسەيىك. اي­نالىپ كەل­گەندە، بۇل - ءبىزدىڭ مەملەكەت، اناۋ تۇرعان ءوزى­مىزدىڭ ۇلتتىق پوليتسيامىز، قازاق پەن قازاق قى­رىل­ماسىن، قازاقتىڭ قانى توگىلمەسىن» دەي­تىن­دەي زيالى قالدى ما؟ ون­داي زيالى قال­ماسا، قازىردەن باستاپ ناسي­حا­تىنا كىرىسەيىك. حالىققا دا، بيلىككە دە ءسوزى وتەتىن قادىرلى ازاماتتاردى تاربيەلەپ شىعا­رالىق. ولار­دى ساياساتقا ارالاستىرمايىق، پارتيالارعا مۇشە­لىككە شاقىرمايىق. ولار ۇلتتىڭ ءىشىن­دە ۇلتتىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ ءجۇرسىن. ەگەر وسىلاي جاساي الساق، بۇل ساياساتىمىزدىڭ جەمىسىن بولا­شاقتا كورەر ەدىك.

- ينتەرنەت پاراقشالارىنان تالاي داۋدىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. جالپى، ءسىز جەكە باسىڭىز عالامتور ارقىلى قوعامعا قانداي قوزعاۋ سالا الدىڭىز؟

- قازاق عالامتورىن دامىتۋ - مەنىڭ نان تاۋىپ جۇرگەن سالام. از-ماز سايت قۇردىم، ءبىراز سايتتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولدىم. مىسالى، مۇرات ابەنوۆتاردەن سۇراڭىز، «ۆيكيپەديانىڭ» قوزعاۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدىم. بۇل بولاشاقتا ماقتانىپ ايتاتىن اڭگىمەمنىڭ جەلىسى بولادى دەپ ويلايمىن. كۇنىنە الەۋمەتتىك جەلىگە ءبىر ءسوز بولسىن جازىپ قويامىن. بۇل دا بولسا كىشىگىرىم ەڭبەك دەپ بىلەمىن. ءار قازاقتىڭ ۇيىنە ابىلايدىڭ نە كەنەسارىنىڭ سۋرەتىمەن قاتار، «سەن قازاق ءۇشىن نە جاسادىڭ؟» دەگەن پلاكات ءىلىپ قويعىم كەلەدى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ سابىرى، پاراساتى وتكەن بۋىنعا جەتپەگەنىمەن، رۋحى اسقاق. جانى جاسىماعان. جاس ۇرپاقتى كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان ۇرەيمەن قورقىتىپ الساق، ۇلكەن تراگەديا بولادى. وتكەن بۋىننىڭ ساناسىن، كەلبەتىن، پسيحولوگياسىن، ويلاۋ جۇيەسىن اشتىق وزگەرتىپ جىبەردى. ولاردى اشتىقتان قۇتقارعانىمىزبەن، رۋحاني اشتىقتان اراشالاپ الۋ قيىن. ول ۇرپاقتىڭ ساناسىندا «باستىققا قارسى شىقپا، مەن كىشكەنتاي عانا قۇلمىن، شىبىنمىن» دەگەن پسيحولوگيا بار. ءار قازاق قازىر ينتەرنەت ارقىلى يا باسقا جولدارمەن «مەملەكەت دەگەن - مەنمىن. مەن مەملەكەت ءۇشىن ەمەس، مەملەكەت مەن ءۇشىن، قازاق ءۇشىن، قازاقشا سويلەۋىم، ويلاۋىم ءۇشىن جارالعان. اكىمدەر مەن مينيسترلەر - ءبىزدىڭ جالعا العان مەنەد­جەرلەرىمىز» دەگەن پسيحولوگيانى وياتۋعا جۇمىس جاساۋى كەرەك.

- جالپى، ءبىزدىڭ سانامىزدى وتار­شىلدىقتان قۇتقارۋ قاجەت سەكىلدى...

- لاتىن ارپىنە كوشۋ كەرەك. جيىرما­سىنشى عاسىردىڭ وزىندە ءالىپبيىمىزدى ءۇش رەت اۋىستىردىق. ودان قىرىلىپ، جويىلىپ قالعانىمىز جوق. مەملەكەتتىك ەرىك-جىگەر بولسا، لاتىن ارپىنە كوشۋ قيىن ەمەس. ءار نارسەنىڭ قۇنى، تولەمى بولادى. جەتپىستى ەڭسەرگەن اعايىننىڭ ءارىپ تۇسىنبەي قالۋى تراگەديا ەمەس. ولار كورەرىن كورىپ، وقىرىن وقىپ تاستاعان. قازاق امان بولسا، نەمەرەلەرى امان بولسا، رۋحاني، مادەني كەڭىستىكتەن قالىپ قالمايدى. وسى جىلدان باستاپ لاتىن ارپىنە كوشسەك، كەلەر ۇرپاق باسقا ەلدىڭ ءتىلىن، الىپپەسىن تۇسىنبەيتىن ەدى. وسى ارقىلى رۋحاني تۇرعىدان ازاتتىققا قول جەتكىزەر ەدىك. قازاق­تىڭ لاتىنعا كوشۋى - ىشكى پروبلەمامىز. وزگەلەرگە جالتاقتاۋدىڭ قاجەتى شامالى. لاتىنعا كوشسەك، سىرتقى ساياسي كۇشتەر كەلەسى ۇرپاقتىڭ تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلاتىنىن كورىپ وتىر. ءبىز دەكولونيزاتسيالانىپ، وتارلىق سانادان ايىعىپ كەلەمىز. سويتە تۇرا، ءمىر­جاقىپتىڭ «ويان، قازاعىنىڭ» پارقىن دۇرىس باعالاماي، «ەل ويانعاندا، مەن دە ويانارمىن» دەپ ءجۇرمىز. ۇلت ۇلت رەتىندە ويانبايدى. بۇل ءاربىر قازاققا جەكەلەي ايتىلعان ءسوز. ءار ادام جەكە تۇلعا رەتىندە ۇيقىدان تۇرادى. مىسالى، يزرايل قوعامىن قاراڭىزشى. جوق جەردەن مەملەكەت قۇرىپ، ءتىلىن قالىپ­تاس­تىردى. وياندى. قۇندى­لىق اتاۋلى سۇرانىستان پايدا بولادى. يزرايلگە ساياسي كۇشتەر افريكا، ارگەن­تينادان جەر الىپ بەرمەك بولعان. ولار الدىعا ماقسات قويىپ، اراب­تاردىڭ قولاس­تىندا قالعان وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنان جەر ساتىپ الىپ، مەملەكەت ىرگەسىن قالادى. ادامدى جاسىتاتىن يديش تىلىنەن باس تارتىپ، ءوز ءتاۋرات نەگىزىندە ءوز تىلدەرىن دۇنيەگە كەل­تىردى. مۇنىڭ قاسىندا، قۇدايعا شۇكىر، بىزدە ءبارى بار.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

الاشقا ايتار داتىم...

ءتۇبى ءبارىن ۇلتتىق يسلامعا نەگىزدەلگەن جاڭاشىل مادەنيەت جەڭىپ شىعادى. ۇلت، ءدىن، جاڭاشىل مادەنيەتتى بىرىكتىرە العان كۇش قازاقستاندى بيلەيدى. گەوساياساتتا «ءوزىنىڭ گەوگرافياسىن بىلگەن ادام سىرتقى ساياساتىن ايقىن تۇسىنەدى» دەگەن ۇعىم بار. باعىت-باعدارىمىزدى ءبىلۋ ءۇشىن سوعان ساي ۇلتتىق سيمۆوليكامىزدى جاساۋىمىز قاجەت. مىسالى، ابىلقايىر كوشەسى اقتوبەدە بار دا، الماتىدا جوق. بۇل - جەرشىلدىككە باستايتىن ءۇردىس. وسىعان جول بەرمەي، ۇلتتىق قۇندىلىق دارەجەسىندە تۇلعالاردى دارىپتەي ءبىلۋىمىز قاجەت. ەكىنشى ماسەلە - ۇلتتىق ديزاين. ول دا جاڭارىپ، جاڭا مادەنيەتپەن استاسىپ جاتقانى ءجون. ۇلتتىڭ اياسىنان شىققان قۇندىلىق ماڭگى بولادى. ءبىزدىڭ مەملەكەتكە تاعار ايىبىمىز - قوعام قاجەتتىلىگىن وتەيتىن قۇندىلىقتى قالىپتاستىرا العان جوق. قۇندىلىق جوق بولعان سوڭ، مەملەكەتتىك تاپسىرىس رەتىندە ميللياردتاپ اقشا توكسەڭ دە، قۇمعا سىڭگەن تامشىداي جوق بولىپ كەتەدى. بىزدەگى ءبىلىم، رۋحانيات سالاسىنىڭ اقساپ جاتقانى «قانداي مەملەكەتپىز، ماقساتىمىز نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپتىڭ جوقتىعىنان. فريدمان دەگەن ەكونوميست: «وڭ وزگەرىستەر توق زاماندا ەمەس، قيىن قىستاۋ كەزەڭدە بولادى»، - دەيدى. تىعىرىققا تىرەلگەن كەز - وزگەرىس اتاۋلىنىڭ باسى. ساياسي ەركىندىگى جوق ەلدە ەشقانداي يننوۆاتسيا، ەشقانداي مودەرنيزاتسيا بولمايدى. قازاق دەگەن ءسوز ەركىن، ازات دەگەن ءسوزدىڭ ءسينونيمى. ءبىز وسى قازاقتىققا لايىق بولۋىمىز كەرەك. ارقايسىمىز جەكە تۇلعا رەتىندە «قازاق - ازات» دەگەن ۇعىمدى ناسيحاتتايىق. ازات بولايىق. سوندا عانا ۇلت تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلادى.

اۆتور: قانات ابىلقايىر

«الاش ايناسى» گازەتى