اندرەي پروشكين دەگەن ورىستىڭ دارىنسىز ءبىر رەجيسسەرسىماعى «وردا» اتتى  فيلم ءتۇسىرىپتى. ونىسى كينو تۋىندى ەمەس، ءوزىنىڭ ساسىق پيعىلىن اشكەرەلەپ،  تۋا سالا تورايى مەگەجىنىنە ارتىلاتىن «تالپاق تاناۋدىڭ»  قورسىلداعان قورىمىندا قالىپ قويعان بىردەمە بولىپ شىققان. الگى يديوت «وردانى» تاريحي فاكتىلەرگە بوي ۇرماي اڭىزدىڭ جەلىسىمەن تۇسىرگەنىن ايتىپ كوكيتىن كورىنەدى. «سىنشىلارىم مەنى سىناعاندا وسى جاعىن ەسكەرسىن» دەپ جانە ءدوڭ ايبات كورسەتىپ قويىپتى وزىنشە. بۇل - جالپى سىنايتىن دا فيلمگە ۇقسامايدى، ءتىپتى، ءسوز شىعىنداپ بىردەمە دەۋدىڭ ءوزى كۇنا. ايتكەنمەندە قايتەمىز، تاسپاعا ءتۇسىپتى، اندا-مىندا كورسەتىلىپ جاتىر. استانا مەن الماتىنىڭ كينوتەاترلارىنان جۇرتتىڭ الدى كورە دە باستادى. ۇزاماي ۇلتتىق ارنادان، «حاباردان»، ول ەكەۋى بولماسا، وزگە دە بىقي-تىقي ارنالاردىڭ بىرىنەن شىعا كەلۋى مۇمكىن.  سوندىقتان ۇندەمەي قالا المايدى ەكەنبىز. نەگە؟ ويتكەنى فيلم مىنانداي سوراقىلىقپەن باستالادى.

اندرەي پروشكين دەگەن ورىستىڭ دارىنسىز ءبىر رەجيسسەرسىماعى «وردا» اتتى  فيلم ءتۇسىرىپتى. ونىسى كينو تۋىندى ەمەس، ءوزىنىڭ ساسىق پيعىلىن اشكەرەلەپ،  تۋا سالا تورايى مەگەجىنىنە ارتىلاتىن «تالپاق تاناۋدىڭ»  قورسىلداعان قورىمىندا قالىپ قويعان بىردەمە بولىپ شىققان. الگى يديوت «وردانى» تاريحي فاكتىلەرگە بوي ۇرماي اڭىزدىڭ جەلىسىمەن تۇسىرگەنىن ايتىپ كوكيتىن كورىنەدى. «سىنشىلارىم مەنى سىناعاندا وسى جاعىن ەسكەرسىن» دەپ جانە ءدوڭ ايبات كورسەتىپ قويىپتى وزىنشە. بۇل - جالپى سىنايتىن دا فيلمگە ۇقسامايدى، ءتىپتى، ءسوز شىعىنداپ بىردەمە دەۋدىڭ ءوزى كۇنا. ايتكەنمەندە قايتەمىز، تاسپاعا ءتۇسىپتى، اندا-مىندا كورسەتىلىپ جاتىر. استانا مەن الماتىنىڭ كينوتەاترلارىنان جۇرتتىڭ الدى كورە دە باستادى. ۇزاماي ۇلتتىق ارنادان، «حاباردان»، ول ەكەۋى بولماسا، وزگە دە بىقي-تىقي ارنالاردىڭ بىرىنەن شىعا كەلۋى مۇمكىن.  سوندىقتان ۇندەمەي قالا المايدى ەكەنبىز. نەگە؟ ويتكەنى فيلم مىنانداي سوراقىلىقپەن باستالادى.

«فيلم باستالماي جاتىپ، ءريمنىڭ ەلشىلەرىمەن سويلەسىپ تۇرعان حان-اعاسىن جانىبەك دەگەن ءبىر مەسقارىن، تاقىرباس بىرەۋ ءاي-ءشاي جوق، مويىنىنا ارقان سالىپ، تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ تاستايدى. ارتىنشا، جاڭا عانا ولتىرىلگەن بايعۇستىڭ ساۋساعىنان (قۇرىعاندا ورتاسىندا ءبىر اسىل تاسى بولسايشى!) قاڭىلتىردان دا جۇقا كۇمىس جۇزىگىن شەشىپ الىپ، استاۋدا سۋىپ قالعان ەتتى قوماعايلانا اساي باستايدى. «استاپىراللا!» - دەدىك. ال، مىنا قىلمىسقا كۋا بولعان حان اۋلەتى ءۇن-ءتۇنسىز تۋىسىنىڭ ءولىمىن قىزىقتاپ وتىرادى دا، ارتىنشا ءبارى جانىبەكتىڭ الدىنا تىزە بۇگىپ، ونى بيلەۋشىمىز دەپ مويىنداۋعا كوشەدى» (اقبەرەن ەلگەزەك. «التىنعا كۇيە جاعىلعان كۇن» http://www.ult.kz/kz/article/view?id=602).

«ءبىر كەزدە، كينوكارتينادا باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى - جانىبەكتىڭ اناسى تايدۋللا حانىم ساحناعا شىعادى. بەتىنە اپپاق وپا دالاپ جاعىپ العان ءتىرى ارۋاقتاي  كەمپىر الگى قىلمىس بولعان جەرگە كەلە قالادى. ءمان-جايدى ۇعىنعان سوڭ، جانىبەكتى قىلىشىمەن بەتىنەن ءتىلىپ (و زامان دا بۇ زامان!), حان قىلىپ سايلاپ تا تاستايدى. كەنەت جانىبەك حان ءوز اناسىن ەركەلەتە تاققا وتىرعىزادى دا، ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا باسىن سالىپ تۇرىپ: «اتتەڭ، انام بولماعانىڭدا عوي، ءوزىڭدى ءدال قازىر قاتىن قىلىپ الار ەدىم» - دەپ ماسەلەنى توتەسىنەن قويادى. وعان كارى اناسى كادىمگىدەي قىلمىڭداپ، توپاس بالاسى ىرجالاڭداپ، ءماز بولىپ، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى دەرسىڭ. جاعامىزدى ۇستادىق. جۇرەكتىڭ اينىعانى بىلاي تۇرسىن، بۇلاي ەشقاشان قورلانباعان شىعارمىن» (اقبەرەن ەلگەزەك. «التىنعا كۇيە جاعىلعان كۇن» http://www.ult.kz/kz/article/view?id=602) .

«اناسىن قاتىن قىلىپ الماققا اۋسارى اۋعان» قۇردىم (ۇلى ءباھادۇر بابالارىمىزعا ارۋاقتى ەسىم بولعان حان جانىبەك اتىنان ساداعا كەتسىن! ) پروشكيننىڭ «ورداسىندا» تۇمسىعىنا تۇتىك تىعىپ تاعىلىقپەن كوز جۇمادى. قاراڭىز:

«ءاز جانىبەك حان ورداسىنا ويىن-ساۋىق قويىپ جاتقان ءبىر سايقىمازاقتىڭ تەرىدەن جاسالعان سىبىزعى سەكىلدى بەردەڭەسىنە مۇرىنىن تىعىپ الىپ، ەلدى كۇلدىرەم دەپ تۇنشىعىپ ولەدى. اۋا جەتپەي، جەردە جانتالاسىپ جاتقان حانعا ەشكىم كومەككە كەلمەي، بيلەۋشىنى قورشاعان قاۋىم حاننىڭ مىنا قىلىعىن ويىن دەپ ۇعىنىپ، داراقىلانا كۇلە بەرەدى. حان ولگەنىن كورگەن بەردىبەك اتتى جاس بالا «ەندى مەنىڭ كەزەگىم» - دەگەندەي جان-جاعىنا جانارىنان وت شاشا قارايدى. مۇنىمەن، دەمەك، فيلم اۆتورلارى تاريح تولقىنىنا جاڭا حاننىڭ شىعۋى دەپ «وتە پاراساتتى» استار اڭعارتسا كەرەك... جاس بەردىبەك تايدۋللا حاتۋنعا ماعان باتا بەر دەپ سۇرايدى. تايدۋللا بولسا، قاپ-قارا اتقا قارعىپ ءمىنىپ، بوراپ تۇرعان دالاعا «مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن!» - دەپ جانۇشىرا شابا جونەلەدى. نەگە ەكەنىن ۇقسام، بۇيىرماسىن» (اقبەرەن ەلگەزەك. «التىنعا كۇيە جاعىلعان كۇن» http://www.ult.kz/kz/article/view?id=602) .

ايتپاقشى، ءفيلمنىڭ شارىقتاۋ ءبىر تۇسىندا «بالاسىنا قىلماڭداعان»  - تايدۋللا حاتۋن زاعيپ بولىپ قالادى. تايدۋللانى تالاسا ەمدەمەككە ۇمتىلعان باقسى-بالگەر، قۇشىناش-ديۋانا اتاۋلىنىڭ باسى وردانىڭ ىرگەسىندە دومالاپ، اقىرىندا جانارى سۋالعان مىسكىندى ماسكەۋگە ەلشى جىبەرىپ كەلتىرگەن ميتروپوليت الەكسەي جازادى.

ممم، دەپ قويىڭىز.  تايدۋللا سورلىنىڭ  ميتروپوليت الەكسەيدىڭ شيپالى قولى تيگەن سوڭ جارىق دۇنيەنى قايتا كورەتىندەي ءجونى بار سياقتى. ويتكەنى،  «وردانى» ويرانداپ باققان كينوكارتيناعا تاپسىرىس بەرگەن ورىس پراۆوسلاۆيالىق شىركەۋى مەن حريستيان اۋليەلەرىن دارىپتەۋگە ارنالعان كوركەم دۇنيەلەردى قارجىلاندىراتىن «پراۆوسلاۆنايا ەنتسيكلوپەديا»  ۇيىمى ەكەن. فيلمگە رەسەي مەمەلەكەتى 12 ميلليون اقش دوللارىن ءبولىپتى. حريستيان اۋليەلەرىن دارىپتەۋگە ارنالعان ءفيلمنىڭ ءجونى وسى دەسە كەرەك، رەجيسسەر ماسكەۋ كنيازدىگىن جاۋدان قورعاعان التىن وردا تۇسىنداعى اۋليە اكەي الەكسەي دەيتىندى اسپەتتەپ باعادى.

حوش، دەلىك...  ال، وسى شىنىمەن كينوتۋىندى ما؟ بولسا، كينونىڭ قاي جانرىنا جاتادى؟ كومەديا ما، فانتازيا ما؟ پروشكينگە سالساق، فانتازيا كورىنەدى. سولاي-اق بولسىن. الايدا،  كينوداعى فانتازيالىق كارتينالار  ادام قيالىنىڭ شەكسىزدىگىن ايگىلەپ، توسىن جايتتاردى تابان استىندا تابا بىلەتىندىگىمەن ەلىكتىرىپ، تىلسىم عاجايىپتاردىڭ ءوزىن شىنايلىققا جەتكىزىپ، كورەرمەندى باۋراپ الاتىن كوركەمدىگىمەن قىزىقتى  دۇنيە ەمەس پە؟ سوندا مىناۋ نە؟ بۇل ەشتەڭە دە ەمەس. بۇل - تۇركى حالقىن مازاق ەتۋدىڭ، قورلاۋدىڭ كەزەكتى ستسەناريى. باياعى ادەت. باياعى اياعىن جيمايتىن استامشىلىقتىڭ بۇگىندە اسقىنعان، جاڭا مىنەز تاپقان سوراقى ءتۇرى. ايتپەسە، اڭىز بەن تاريحقا قاتىستى تۇسىرلگەن ءفيلمنىڭ سول اڭىز بەن تاريحقا قاتىسى بار ۇرپاقتىڭ جۇرەگىن جارالاماسىن رەجيسسەر بىلمەدى دەيسىز بە؟ ەندى شالىق ۇرىپ، جىن سوققان بىرەۋ بولماسا، ءبىلۋى كەرەك. ابدەن بىلەدى. بىلە تۇرا وسىلاي ىستەيدى. ويتكەنى، بۇرىنعى التىن وردا مەملەكەتىن قۇرعان ەلدەردىڭ بۇگىندە باس كوتەرەرى كەم. تاتار-باشقۇرت بوداندا. موڭعول سىرتتا بەيحابار جاتىر. وزبەك وزىمەن ءوزى. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىن ارتىق» كورەدى. قىرعىزدىڭ ماناستى قايتا قولعا الۋعا ۋاقىتى جوق. كۇندە ەرەۋىل. نوعايلى ۇلىسى بىتىراپ، تاراپ كەتكەن.بىراق، قازاق بار!  داڭىقتى التىن وردانىڭ استانالارى ىرگە تەپكەن ۇلى دالادا قازاق دەيتىن پالە حالىق قايتادان بوي تۇزەپ كەلەدى. «بۇگىن بەتىن قايتارىپ، ساناسىن ۋلاپ ۇستاماساق ەرتەڭ كەش قالۋىمىز كادىك». وسىنى ويلاي سالىسىمەن ەتەك-جەڭى دالاقتاپ ورىس ساياساتكەرلەرى ەۋرازيالىق ورتاق پارلامەنت، كەدەندىك وداق ، ت.ب. دەگەنگە اۋىز سالسا، ميحالكوۆ، بودروۆ سياقتى رەسەيدىڭ قازىرگى كينويندۋسترياسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر   تۇركى تاريحىن كينوكارتينالارمەن كەلەمەجدەۋگە كىرىسكەن. ولاردىڭ قاتارىنا تاعى ءبىر كەمدارىن، شوۆينيستىك پيعىلى شيقاننىڭ اۋزىنداي الاۋلاعان پروشكين دەگەن بىرەۋ قوسىلىپتى. اپرىر-اي، ءا دەيمىز وسىندايدا، گولليۆۋدتىڭ فەنتەزەرلارى التىن وردا زامانىنداعى كنيازدىكتەر تۋرالى وسىنداي ءبىر ماسقارا فيلم تۇسىرسە، ورىستار قايتەر ەدى. قىرىلىپ قالماسا دا قىلعىنىپ ايقايلار ەدى. بۇۇ-نىڭ سارايىندا بۇزاۋباس باتەڭكەسىمەن ەدەندى توقپاقتاعان حرۋششەۆ اتالارىنىنىڭ سالتىنا سالىنىپ  شۋاش ساسىعان كەرزى ەتىكتەرىمەن جەر تەپكىلەپ، جىنىگىپ كەتەر ەدى.  كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭزشى، كوزى شۇڭىرەيىپ، جاعى سورايعان ميحالكوۆ ساموگوننىڭ بوشكەسىنە قامالىپ ويبايلاپ جاتىر.  بودورۆ اسىلىپ ولەرگە ارقان تاپپاي الاقتاپ ءجۇر، ۋداي ماس. قىز-قاتىنى ولگەن ءيتتىڭ باسىنداي ەمشەكتەرىن سالاقتاتىپ مۇجىقتاردىڭ بۇتىن ساۋىپ ءماز. قوي، بۇدان ارىگە بارمايىق. پروشكيندەردە جوق تەك بىزدە بار. قالا بەردى ءبۇتىن ءبىر ۇلتتى، ول ۇلتتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن مانسۇقتاپ، مازاق ەتۋ، بۇرا تارتىپ بۇرمالاۋ - تۇركى بالاسىنا جات نارسە. ونىڭ ۇستىنە ءبىز جاقسىنى جاقسى دەپ، اسىلدى جاسىقتان ايىرا بىلەتىن ۇلتتىڭ ۇرپاعىمىز. سوندىقتان دا شىعار، ورىس ادەبيەتىنە، ورىس كينوسىنا قۇرمەتىمىز ەرەكشە.

«وردانى» پروشكين فانتازيالىق كينوكارتينا اتاپتى. وتتايدى. وتتايدى دەۋىمىزگە سەبەپ - فانتازيا مەن كومەديانىڭ وزىق ۇلگىسى  ورىس كينوسىندا جەتىپ-ارتىلادى. بىراق، رەسەيدەگى ايگىلى رەجيسسەرلەردەن قالعان ىزگى ءداستۇر پروشكين بايقۇستىڭ بويىنا دارىماپتى. قايتەمىز. جانىمىز اشيدى. الگى بەيباقتىڭ دارىنسىزدىعىنا  ەمەس، ورىس كينوسىنىڭ  وسىنشالىقتى دەڭگەيگە قۇلدىراعانىنا، قۇردىمعا بەت العانىنا. «يۆان ۆاسيلەۆيچ مەنياەت پروفەسسيۋ»  ءفيلمىن تاسپالاپ، فانتازيا مەن كومەديانى قاتار ورگەنلەونيد گايداي سياقتى اقساقالى بار ورىس كينوسى پروشكين سەكىلدى سىلىمىتىكپەن اۋىز جالاسقان «پراۆوسلاۆنايا ەنتسيكلوپەديا» ۇيىمىنىڭ ۇيىعىنا باتىپ بارادى. وبال-اق.

پروشكين قۋ «وردانى» تاريحي دەرەكتەردىڭ ىزىنە تۇسپەي ەكرانعا الىپ شىقتىم» دەپ جاقاۋراتقانىمەن ءبىر سۇمدىقتى تاپ باسقان. ول سۇمدىق - «وردادا» جانارىمەن جان-جاعىنا وت شاشا قارايتىن بەردىبەك.

بەردىبەك - 1357 جىلى ۇلى حان جانىبەك ولگەننەن سوڭ مۇراگەرلىكپەن تاققا وتىرعان حان. جانىبەك حاننىڭ ۇلى. «نار مويىنى كەسىلىپ، بەردىبەك حان ولگەن جەر» دەيتىن ماقالدىڭ كەيىپكەرى وسى - بەردىبەك. بەردىبەك ءىشى تار، زالىم ادام بولعان دەيدى كونە كۇندەردىڭ كاۋاسى ەسكى تاريح. زالىم حان تاقتى توڭىرەگىندەگى تۋىستارىنان قىزعانىپ ءبارىن باۋداي تۇسىرەدى. ول تۋرالى «قازاق تريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى دەرەكتى تولعامىندا مۇحتار ماعۋين «بەردىبەكتەن سوڭ شىنىندا دا نار مويىنى كەسىلەدى، ياعني التىن وردانىڭ نەگىزىن سالعان باتۋ حاننىڭ تۇقىمى قۇريدى» دەپ جازادى (م. ماعاۋين. 11 توم، 14 بەت). «وردانى» باسىنىپ ويناقتاعان پروشكين التىن وردانىڭ ىرگەسىن شايقاعان قورقاۋ حان ارقىلى نە ايتقىسى كەلگەنىن تۇسىنەتىن شىعارمىز.  بىراق ءدال وسى فيلمگە قاتىستى ءبىز تۇسىنبەگەن ءبىر ءسوز بار. ول ءسوز - مەملەكەتتاريحىينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسوربۇركىتاياعاننىڭ ءسوزى. پروشكين ارۋاعىن قورلاعان جانىبەكتى قارالاۋدان اياعانىمىز دا ايانىپ قالماپتى. "اپتا.kz" ساراپتامالىق باعدارلاماسىنا بەرگەن سۇحباتىندا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بۇركىت اياعان بەتى بۇلك ەتپەستەن: «مەن "وردا" فيلمىنەن قاتتى ءبىر تاريحي اۋىتقۋ كورىپ وتىرعان جوقپىن. ول كەزدە ادامداردىڭ مادەنيەتى تومەن بولعانى راس. جانىبەك حاننىڭ وبرازى دۇرىس اشىلعان. ول ءبىر ءوزى ءالسىز، داڭققوي ادام بولعان سياقتى!» -- دەپ لاعەەەەپ وتىر. مەنىڭشە بولعانداوي-ساناسى بۇكىر بۇركىتتەر مەن ىركىتتىرگە 1991 جىلدان بەرى قارايعى تاريحقا ەشكىم تيمەسە، جەتەدى. باسقاسىنا باس قاتىرمايدى. سوندىقتان سايقىمازاق ساشا كوەننىڭ «بوراتىنان»  وزگە ول ءۇشىن نامىسقا شاباتىن دۇنيە جوق. «مەملەكەت تاريحىنا» جاۋاپتى ادام «بوراتتىڭ» «بورانىنا» عانا قالتىراماي وتكەن-كەتكەنىن تەگىس مەڭگەرىپ قاراي السا، «پروشكيننىڭ بۇل ءفيلمى قازاقستاندا كورسەتىلمەۋ كەرەك!» دەپ ماسەلەنى تىك كوتەرەر ەدى. ويتپەيدى. ويتە المايدى. ەندەشە، سونى ءبىز ايتايىق. مەمەلەكەتتىك حاتشىمىز بار، مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترىمىز بار ەلىمىزدەگى كينوتەتارلاردىڭ باسشىلارىنا پارمەن ەتىپ پروشكيننىڭ كوزىن ء(وزىن ەمەس، ارينە، ءفيلمىن) قۇرتۋ كەرەك. وسىلاي قارسىلىق تانىتپاساق ورىس ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ويرانىن سالا بەرەدى.

«Abai.kz»