قوستاناي وبلىسىنىڭ اۋماعىندا 1920-1950 جىلدار كەزەڭىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامدار تۋرالى اقپاراتقا نازار اۋدارساق (وبلىستىق سوتتىڭ مالىمەتى بويىنشا), قۋعىن – سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ جالپى سانى-1061; اقتالعان تۇلعالار سانى – 1061; اقتالعاندار قاتارىنان اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەر سانى – 458 ەكەن. قانشاما جازىقسىز جاپا شەككەندەر، قۇربان بولعاندار؟ جانىڭ سىزدايدى، جۇرەگىڭ اۋىرادى. سول ىستەردىڭ كەيبىرىمەن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

الدىمىزدا قالىڭ دا ەمەس، جۇقا دا ەمەس، وتىز جەتىنشى جىلعى زوبالاڭنىڭ ايعاعىنداي ءىس قاعازدارى جاتىر. ءبىر عانا ىستە جىتىقارا اۋدانى بويىنشا سوتتالعان، جازىقىز جاپا شەگىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن وننان استام ادامنىڭ تاعدىرى بار. ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك جونىندەگى باس باسقارماسىنىڭ  تەرگەۋشىلەرىنىڭ تەرگەۋ حاتتامالارىنداعى سۇراقتار ەگىز قوزىداي ءبىر بىرىنەن اينىمايدى.

نكۆد-نىڭ تەرگەۋشىلەرىنڭ نەگىزگى ايىپتاۋلارى سول كەزدەگى زاڭنىڭ 22,28-ءشى باپتارى بويىنشا ءدىني ناسيحاتقا قاتىستى، 23 بابى بويىنشا كولەكتيۆتەندىرۋگە قارسى ۇگىت جۇرگىزدى، 27 باپ بويىنشا كولحوزدان شىعىپ كەتتى، مالدى قىردى، 32 جانە 36 باپتار بويىنشا سوۆەت ۇكىمەتىن جاماندادى، سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ سايلاۋىن وتكىزۋگە بوگەت جاسادى دەگەنگە قۇرىلعان ەكەن.

1937 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا «حالىق جاۋى» دەپ تانىلعان بەس كىسىنى تۇتقىنعا الۋعا جەرگىلىكتى نكۆد ورگاندارى وردەر بەرەدى. ولار:

1. مۋستافينوۆ دارحان (شىن اتى-ءجونى مۋستافين نۇرحان) 1887 ج. تۋعان،

2. بەكچەنتاەۆ سەيتجان (شىن اتى-ءجونى بەكشەنتاەۆ سەيىتجان) 1874 ج. تۋعان.

3. جيەنقۇلوۆ ءشارىپ، 69 جاستا، بالالارىمەن بىرگە تۇرادى.

4. يسمۋحامەدوۆ قارعاش 1898 ج. تۋعان.

5. يسمۋحامەدوۆا اعايشا 1886 ج. تۋعان.

بۇلاردىڭ بارلىعى دا شالا ساۋاتتى دەپ كورسەتىلگەن. قارعاش دەگەن كىسى تۋرالى ساۋاتسىز دەپ جازىپتى. ول باي بولعان، ساۋداگەر بولعان،  داۋىس بەرۋ قۇقى جوق، كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى ءۇشىن 1931 جىلى جەتى جىلعا سوتتالعان دەگەن انىقتاما قوسا تىركەلىپتى.

ءبىر قىزىعى ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا الدىندا شالا ساۋاتتى دەپ كورسەتىلەن نۇرحان مۋستافيندى ساۋاتتى دەپ جازىپتى.

كوپتەگەن قازاقتاردىڭ قاندى قىرعىنعا ۇشىراۋىنا ءوز اۋىلداستارى، جەرلەستەرى سەبەپ بولعان جايلار كوپ ەكەن. ¥قك مۇراعاتىندا ساقتالعان № 02754 ىستەگى قۇجاتتارعا نازار اۋدارساق، قوستاناي وبلىستىك ۋنكۆد ۇشتىگىنىڭ 1938 جىلدىڭ 13 اكپانىنداعى قاۋلىسى بويىنشا جىتىقارا اۋدانىنىڭ زابەلوۆكا سەلوسىنىڭ تۇرعىنى نۇرحان مۇستافين اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

ۇكىم 1938 جىلدىڭ 16 اقپانىندا ورىندالعان. ءدال وسى كۇنى بەلگىلى اقىن، جىتىقارا كالاسىنىڭ تۇرعىنى سەيىتجان بەكشەنتايۇلىنا دا «جىتىقارا-التىن» پريسكىسىندە ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەن باي-مولدالار توبىنىڭ مۇشەسى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، وعان دا وسىنداي ۇكىم كەسىلگەن. ءسۇيتىپ، العاشقىسى ءوز ەلىندە دارحان اۋليە دەگەن اتقا يە بولعان، كەيىنگىسى ارقالى اقىن بولعان قوس ازامات ءبىر ۋاقىتتا ۇستالىپ، ءبىر  مەزگىلدە كازا تاپقان.

اتالعان ەكى ارىس 1990 جىلى 22 تامىزدا اقتالدى. نۇرحان مۇستافيننىڭ سول كەزدەگى ومىرباياندىق دەرەكتەرىندە ونىڭ 55 جاستاعى مۇديحا جانە 45 جاستاعى ايناكۇل دەگەن ەكى ايەلى بولعانى، قىزدارى كاماش بەس جاستا، كاليما ءبىر جاستا ەكەنى كورسەتىلىپتى. دارحان اۋليەنىڭ اينامكۇل (ايناكۇل ەمەس) دەگەن ايەلى بولعانىن زابەلوۆكا اۋىلىندا تۇرعان  ءبىزدىڭ انامىز دا ايتىپ وتىراتىن. ول كىسى ءبىراز عۇمىر جاسادى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قوستاناي وبلىستىق باسقارماسىندا № 02754 مۇراعات (ارحيۆ) ماتەريالدارىندا   ساقتالعان ىسىندە سەيىتجان اقىننىڭ اراب تاڭباسىمەن ءوزى قول قويعان ومىرباياندىق دەرەكتەرى جانە بەرگەن جاۋابى دا تىگۋلى. وندا اقىن 1874 جىلى (تۋعان-تۋىستارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، 1875 جىلى تۋعان) وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى قىزىلوردا) وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىندا ءۇشىنشى اۋىلدا تۋعانى، پارتيادا بولماعانى، ورتا شارۋادان شىققانى اتاپ كورسەتىلگەن. 1937 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىندا تولتىرىلعان انكەتادا ونىڭ ايەلىنىڭ ەسىمى ايجان، تىگىنشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىنى، ال قىزى زيبانىڭ توعىز جاستا ەكەنى ايتىلعان.

اقىننىڭ تۇتقىنعا الىنار الدىنداعى تۇرعان جەرى جىتىقارا قالاسى (قۇجاتتا جىتىقارا پريسكىسى دەپ كورسەتىلگەن), № 5 ۋچاسكە، 8 مارت كوشەسى، 353-ءشى ءۇي دەپ اتاپ جازىلعان. جاۋاپ الۋ حاتتاماسىنداعى (پروتوكولداعى) اقىن لەبىزىن سوزبە-ءسوز بەرەتىن بولساق، وندا اقىن: «بۇرىنعى پاتشا مەملەكەتىنە قارسى ولەڭ جازعانىم راس. ءوزىم ورتا شارۋا قاتارىنا جاتامىن»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن. بىراق، نكۆد «ۇشتىگىنىڭ» ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «سەيىتجان اقىن باي بالاسى، قاراقۇمدا ارەكەت ەتكەن باندىلار قيمىلىنا بەلسەنە قاتىسۋشى، تۇتقىندالعانعا دەيىن ەش جەردە جۇمىس ىستەمەگەن، ءدىني عۇرىپتاردى ورىنداۋ ارقىلى كۇنكورىس جاساعان، كاپيتاليستىك قۇرىلىستى دارىپتەپ، ءدىني ناسيحات جۇرگىزگەن، سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ولەڭدەر شىعارىپ، ونى دومبىراعا قوسىپ، ەل ىشىندە ورىنداعان»، – دەپ ايىپتالعان.

جىتىقارا پوسەلكەلىك سوۆەتىنىڭ 1903 ج. 2 جەلتوقسان كۇنى بەرگەن انىقتاماسىندا  سەيىتجان بۇرىن باي بولعان جانە بانديت بولعان دەپ جازىلىپتى. تاعى ءبىر شالا ساۋاتتى كۋا سەيىتجان دارحان جانە نۇرمۇحامبەت تاسبولاتوۆ مولدالارمەن تىعىز بايلانىستا بولدى دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل ارادا ونىڭ ايتىپ وتىرعانى نۇرحان مۋستافين. ونى حالىق اراسىندا دارحان اۋليە دەپ اتاپ كەتكەنى بەلگىلى.

1937 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا سەيىتجان بەكشەنتايۇلىن (قۇجاتتا بەكچەنتاەۆ دەپ جازىلعان) حالىق جاۋى ەسەبىندە ون جىلعا سوتتايدى. الايدا، ارادا جارتى اي دا وتپەي جاتىپ ارسىزدار سول قۇرامدا اتالعان ءىستى قايتا قاراپ، 1938 جىلعى 13 اقپانداعى شەشىم بويىنشا اقىندى اتۋ جازاسىنا كەسەدى. ۇكىم 1938 جىلدىڭ 16 اقپانىندا ورىندالعان. اقىننىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى مالىمەت جوق.

تەرگەۋشىلەردىڭ ءماجىلىس-حاتتارىندا (پروتوكول) حالىق جاۋى دەپ تانىلعانداردىىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى جانە جازانىڭ ورىندالعانى كورسەتىلسە دە، ولاردىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى مۇلدە جازىلماعان. ول ارناۋلى گرافادا «بەلگىسىز» دەپ كورسەتىلگەن. ارينە، ولاردىڭ اتىلعان ورنى دا، جەرلەنگەن جەرى دە ايىپتاۋشىلارعا دا، جازانى ورىنداعان جەندەتتەرگە دە بەلگىلى،  تەك ونى قۇپيا ساقتاعان.

ءبىر عاجابى، ىستە تىركەلگەن وسى «ساۋاتسىز» جانە «شالا ساۋاتتى» دەپ تانىلعان كىسىلەر جالا جابۋ ارىزدارىن جازعاندار، تەرگەۋشىگە كۋا ەسەبىندە جاۋاپ بەرگەندەر اراسىندا دا ساۋاتتى ادامدار جوقتىڭ قاسى.

مىسالى، ماماندىعى جۇرگىزۋشى ا.ا. (1905 ج. تۋعان) تەرگەۋشىنىڭ «ءشارىپ جيەنقۇلوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى تۋرالى نە بىلەسىز!» دەگەن ساۋالعا شالا ساۋاتتى كۋا: «ونىڭ اكەسى جيەنقۇل باي ءارى يشان بولدى. ءشارىپ كامپەسكەگە ىلىنگەن جوق، ونى ءىنىسى جيەنقۇلوۆ شايزادا اراشالاپ قالدى. ءشارىپ جىتىقارا پريسكىسىندە بالالارى كارىم جانە عالىممەن بىرگە تۇرادى. ولار سوۆەت ۇكىمەتىن جەك كورەدى، سوۆەت ۇكىمەتىنڭ جاۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءشارىپ 1925-1926 جىلدارى جالدامالى جۇمىسشىلار ۇستادى»  - دەپ جاۋاپ بەرىپ، ءشارىپتىڭ باۋىرلارى جيەنقۇلوۆ زاينوللا جانە جيەنقۇلوۆ شايزادا دا ۇكىمەتكە قارسى دەيدى. تاعى ءبىر كۋا ي.ج.(1905 ج تۋعان) ءوزى شالا ساۋاتتى بولسا دا وقىعان شايزادا تۋرالى «ول گۋرەۆ قالاسىندا پروكۋرور بولىپ قىزمەت اتقاردى، بايدىڭ جانە يشاننىڭ بالاسى رەتىندە پارتيادان شىعارىلعان» دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرەدى.

جىتىقارا اۋدانىنداعى التىنشى اۋىلدىڭ تۇرعىنى، 1896 ج. تۋعان، بۋگحالتەر بولىپ قىزمەت اتقارعان ب.و. (بۇل دا شالا ساۋاتتى) سەيىتجان اقىنمەن قاتار ءشارىپ باي مەن ونىڭ باۋىرى زاينوللاعا ايىپ تاعادى.  «باي مەنەن مولدانى قويداي قۋ قامشىمەن» دەگەن زامان ەلدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن قويداي كوگەندەپ، اتارىن اتىپ، امان قالعانىن تۇرمەگە تىعادى،

ق.ل. دەگەن تاعى ءبىر ساۋاتسىز جۇمىسشى يسمۋحامەدوۆا اعايشاعا بايلانىستى  سسسر جوعارعى سوۆەتى سايلاۋىنا قارسى ۇگىت جۇرگىزدى دەگەندى جازىپتى. 1891 ج. تۋعان شالا ساۋاتتى كەدەي ج.ك. بولسا دارحان اۋليە مولدا نۇرمۇحامبەت تاسبولاتوۆپەن بىرگە مەشىت سالۋعا قارجى جينادى، تاسبولاتوۆ ۋفا قالاسىنا ءدىني باسقارماعا ارنايى بارىپ رۇقسات تا الىپ كەلدى، الايدا، جەرگىلىكتى ورگاندار وعان رۇقسات ەتپەدى. سودان كەيىن دارحان ءوزى تاعى دا ۋفاعا باردى، سول قالاداعى ءدىني باسقارما ورتالىعىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى، سونىمەن بىرگە ولار ءشارىپ بايمەن ارالاسىپ تۇرادى. دارحان بولسا قايتقان كىسىلەردىڭ جانازاسىن شىعارادى، قۇران وقيدى دەپ ايىپ تاعادى. قارجى قاشان، كىمنەن جينالدى، قانشا جينالدى دەگەن ايعاقتار جوق.

ەندى ءبىر ساۋاتتى كۋا، 1901 ج. تۋعان، مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەگەن و.ە. ەرلى-زايىپتى قارعاش پەن اعايشا مەشىت سالۋعا اقشا جينادى دەپ كورسەتەدى. ونىڭ دا ناقتى دالەلى جوق.

ءدىنسىز قوعامداعى ايىپتاۋلاردىڭ ءتۇرى وسىنداي بولعاندا، كۋاعا تارتىلىپ جاۋاپ بەرگەندەردىڭ سيقى مىنانداي ەكەنىن كورگەندە قىنجىلماسقا امال جوق. احمەت باپيتۇرسىنۇلىنىڭ :

قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس، دارعا اسقانى، اتقانى،
ماعان قيىن وسىلاردىڭ بəرىنەن
ءوز اۋلىڭنىڭ يتتەرى ءۇرىپ- قاپقانى... – دەگەن جولدار ەرىكسىز ويعا ورالادى.

№ 473 ىسكە كوز سالساق، مەڭدىقارا اۋدانىنىڭ تۋماسى، اۋدانعا باتپاققارادان كوشىپ كەلگەنگە دەيىن اۋىلىندا  مولدا بولعان مۇحامبەت مۋرزين تۋرالى اقپارات تا وسى ىستە تىگۋلى. ول مۇناي قويمۆسىنلا كۇزەتشى بولعان ەكەن. تەرگەۋشىنىڭ ساۋالدارىنا ءتىلماش ارقىلى جاۋاپ بەرگەن. اۋدارماشى مۇحامەدوۆ دەگەن كىسى بولعان.

مولدانىڭ راقيما ەسىمدى ايەلى، بالكە دەگەن اناسى، مۇقىش دەگەن ۇلى جانە اعيفا دەگەن قىزى بولعان. باتپاققارا اۋدانىنا قاراستى جاڭاتالاپ اۋىلىنىڭ تۋماسى كەيىن اقسۋات اۋىلىنا قوڭىس اۋدارعان. وعان قارسى كۋالىك بەرگەندەر ونىڭ تورعايدان كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە قاشىپ كەتكەنىن، 1929 جىلدان بەرى ءدىني راسىمدەر اتقارۋمەن اينالىسقانىن ايتىپتى. سولارلىڭ ءبىرى سوۆەت وداعىنا قارسى ۇگىت جۇرگىزدى، ەرتەڭ نان بولمايدى، مال قالمايدى، اشتان قىرىلاسىڭ دەدى دەسە، ەكىنشى ءبىر كولحوزشى ول قازاق بالالارىن شوقىندىردى (كرەستيل) دەيدى.  مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعان مولدا تۋالى ساۋاتسىز كۋانىڭ ايتقانىنا تەرگەۋشى ەشتەڭە دەمەگەن. شاماسى، مۇسىلمان مەن حريستياننىڭ ايىرماسىن ءوزى دە بىلمەگەن.

ايىپتالۋشى بولسا تاعىلعان ايىپتىڭ ەشقايسىسىن دا مويىنداماعان. ول بەرگەن جاۋابىندا بۇرىن مولدا بولعانىم راس، بىراق، مەڭدىقارا اۋدانىنا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن ءدىني راسىمدەردى مۇلدە ورىنداعان جوقپىن دەيدى. وسى جاۋاپتان دا كىم ساۋاتتى، كىم ساۋاتسىز ەكەنىن بايقايمىز.

ەندى ءبىر تاڭ قالاتىن جاي – مولداعا قارسى قوزعالعان ءىس 1937 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا باستالعان دا، سول جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا اياقتالعان، ياعني، تەرگەۋشىلەر ونىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ جاتپاستان اينالدىرعان ءبىر اپتانىڭ ىشىندە  «حالىق جاۋى» دەگەن شەشىم شىعارعان. نە دەگەن اسىعىستىق؟! الدە «حالىق جاۋى» سانىن كوبەيتىپ، جوسپاردى ورىنداۋ ناۋقانى ما؟ وسىنداي ساياسي ناۋقان بارلىق مولدالارعا قولدانىلعان سەكىلدى.

اۋەلى ون جىلعا سوتتالعان مۋرزين تۋرالى شەشىمدى قوستاناي ۋنكۆد-ى قايتا قاراپ، 1938 جىلى 31 قاڭتاردا  اتۋ جازاسىن كەسەدى. مارقۇم 1989 جىلى قاڭتار ايىندا سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ  پرەزيديۋمىنىڭ «وتىزىنشى-قىرقىنشى جىلدارداعى جانە ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى كەزەڭدە ورىن العان رەپرەسسيا قۇرباندارىنا بايلانىستى ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى قوسىمشا شارالار تۋرالى» قاۋلىسى شىققاننان كەيىن عانا اقتالادى.

وسى ىستەردىڭ بارلىعىندا دا «قۇپيا» دەگەن بەلگى بار. مارقۇمداردىڭ قازا تاپقانىنا دا سەكسەن بەس جىل ءوتىپتى.  ەندى قۇپيانى ساقتاۋدىڭ قانشا قاجەتى بار. ونى الىپ تاستاپ، جالعان كۋالاردىڭ ەسىمىن ەلگە ايىلەسەك قانا شىندىق سالتانات قۇرادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اقتى اق، قارانى قارا دەمەكشى، كىم بولسا دا ءوز زامانىندا قانداي قىزمەت جاساسا دا، ولاردىڭ ءادىل باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك. باي-كەدەي دەپ بولىنگەندە، «كەدەيدىڭ ءسوزىن سويلەيىك، بايلاردىڭ بارلىعى ونباعان» دەگەن پيعىلدان، سوۆەت وداعى تۇسىندا ەل باسقارعانداردىڭ بارلىعى قياناتشىل دەگەن ويدان دا ارىلۋ كەرەك سەكىلدى. ول ءۇشىن وسى كۇنى قوشەلەر، مەكتەپتەرگە ەسىمدەرى بەرىلگەن كىسىلەردىڭ ەڭبەگىن تۇگەندەگەننىڭ دە ايىبى جوق. ايتپەسە  اتالاستارى مەن رۋلاستارىنىڭ، اۋىلداستارىنىڭ  جىرىن جىرلاعانداردىڭ ءسوزى ءوتىپ كەتىپ جۇرگەنىن كۇندە كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. ءبىر عاجابى، كەشەگى اشتىق، قاستىق جىلدارىندا قىزمەت ەتكەن الدەبىر «قايراتكەرسىماقتارعا» دا كوشە اتتارى بەرىلە باستادى.

ۆيكيپەديادا وتىز التىنشى جىلى تامىز-قاراشا ايلارىندا قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان، 1936—1937 جىلدارى قوستاناي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان بايداقوۆ  باقىتجان (1898—1938) دەگەن كىسىنى سوۆەت، پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى دەپ اتاپ كورسەتىپتى. سول سۇراپىل جىلدارى حالىققا ەمەس، قانىپەزەر ۇكىمەتكە قىزمەت ەتكەن ادامداردى قايراتكەر دەپ تانيمىز با، الدە قىلمىسكەر دەپ جاريالايمىز با؟!

2014 جىلدىڭ 15 تامىزىندا «تۇركىستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «جاسىنداي اعىپ وتكەن» دەگەن ماقالادا تارازدىق  مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساعىندىق وردابەكوۆ 1938 جىلدىڭ 28 اقپانى كۇنى   40 ادامعا «حالىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلىپ، ماسكەۋلىك كوشپەلى سوتتىڭ ۇكىمىمەن (نكۆد-ءنىڭ ۇشتىگىمەن) اتىلعان قازاق ينتەللەگەنتسياسىنىڭ سول كەزدەگى قايماقتارى قاتارىندا ب.بايداقوۆتى دا اتايدى.

كەدەي وتباسىندا تاربيەلەنگەن، شەشەسىنەن ءۇش جاسىندا جەتىم قالعان كىسىنىڭ تاعدىرى ونى سولاقاي ساياساتتىڭ تەرىس جولىنا سالىپ جىبەرگەنى راس. 1926 جىلدان ۆكپ(ب) مۇشەسى بولعان ب.بايداقوۆ 1918 جىلى اقتوبە مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ شىققاننان كەيىن اۋىل مۇعالىمى بولادى.سودان كەيىن اۋداندىق دايىنداۋ كەڭسەسى ساياسي ۇيىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،تەمىر ۋەزدىك ەڭبەك، ساقتىق كاسساسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كازكرايسويۋزدىڭ ساياسي ءبولىمى مەڭگەرۋشىلىگىنەن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورال اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، باتىس قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى. باسقا دا پارتيا-سوۆەت قىزمەتىن اتقارادى. 1928 جىلدارى بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنا بەلسەنە ارالاسادى، ودان كەيىن تەمىر جانە ىرعىز اۋداندارىندا  كوللەكتيۆتەندىرۋگە قارسى شىققان كوتەرىلىسشىلەردى باسىپ-جانشۋعا قاتىسادى.

حالىقتى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى نكۆد-نىڭ اسا قۇپيا № 00447 جارلىعىنا وراي قسرو ىشكى ىستەرىنىڭ حالىق كوميسارياتى 1937 جىلدىڭ 13 شىلدەسىندە شىعارعان № 00447 جارلىعىندا: «جۇرگىزىلگەن تەكسەرىسكە سايكەس كەڭەس وداعىنا قارسى ادامدار، بۇرىنعى بيلىكتەگى ازاماتتار، ەرتەرەكتە رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار جانە لاگەرلەر مەن يتجەككەنگە ايدالعانداردىڭ كوبى اۋىلداردا (دەرەۆنيا) تۇرىپ جاتىر. سونداي-اق اۋىلداردا ءدىندارلار مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ساياسي ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى دە شوعىرلانعان. وسى اتالعانداردىڭ ءبىرازى قالاعا كەلىپ ءوندىرىس ۇيىمدارىنا، كولىك پەن قۇرىلىس سالاسىنا كىرىپ كەتتى. ولاردىڭ بارلىعى دا حالىق جاۋلارى. ۇكىمەتىمىزگە قارسى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ۇيىمدارى الدىندا بۇلاردىڭ كوزىن جويىپ، جۇمىسشى تاپتى قورعاۋ تۋرالى ماسەلە تۇر. كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى كەلەتىندەردى ءبىرجولاتا قۇرتۋ كەرەك. سوندىقتان 1937 جىلدىڭ 5 تامىزىنان باستاپ بارلىق رەسپۋبليكالاردا، وبلىستار مەن ايماقتاردا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى باسكەسەرلەردى ۇستاپ، كوزدەرىن جويۋعا بۇيىرامىن» دەگەن بۇيرىق دايىندالعان. 1937 جىلعى رەپرەسسيالاۋ تۋرالى بۇيرىقتى «ruskline» سايتىنان الىپ  «نامىس پورتالى (اۋدارعان رۇستەم نۇركەن. namys.kz) رەپرەسسيا 19372015-12-18جاريالادى.

بۇيرىقتا حالىق جاۋلارى ەكى توپقا ءبولىنىپ، ءبىرىنشى توپتاعىلار  دەرەۋ تۇتقىندالىپ، ۇشتىكتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا اتىلۋعا ءتيىستى اسا قاۋىپتىلەر قاتارىنا جاتقىزىلعان. ال ەكىنشى توپتاعىلار اسا قاۋىپتى ەمەس، بىراق قارسىلىق كوزقاراسى بار ەلەمەنتتەر رەتىندە سوتتالىپ، 8-10 جىل اراسىندا تۇرمەگە قامالسىن دەگەن نۇسقاۋ بەرىلگەن. نكۆد-نىڭ اۋداندىق جانە وبلىستىق بولىمشەلەرىنىڭ ەسەبى بويىنشا رەپرەسسيالانۋى ءتيىس ادامدار سانى قوستاناي وبلىسى بويىنشا ءبىرىنشى توپتا 150, ەكىنشى توپتا 450 دەپ كورسەتىلگەن.

كسرو ىشكى ىستەرىنىڭ حالىق كوميسارياتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ باس كوميسارى ن. ەجوۆ قول قويعان قۇجاتتىڭ نەگىزىندە قوستاناي وبلىسىنداعى ۇشتىكتىڭ قۇرامى توراعا — پاۆلوۆ،
مۇشەلەرى كۋزنەتسوۆ، بايداقوۆ بولىپ بەكىتىلگەن.حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ وپەراتسياسى 1937 جىلدىڭ 5 تامىزىندا باستالىپ، ءتورت  ايدىڭ ىشىندە اياقتالۋىنا قاراعاندا، جازالانعان 600 ادامنىڭ تاعدىرىنا بايداقوۆ تىكەلەي ارالاسقان.

قوستاناي وبلىستىق مۇراعاتىڭدا ساقتالعان ر-125 قورىنداعى 2 جازباداعى 14 ىستە باقىتجان بايداقوۆقا 57 جانە 58 باپتار بويىنشا ايىپ تاعىلعانى كورسەتىلگەن.

بايداقوۆتان جاۋاپ العان زەلەنتسوۆ دەگەن تەرگەۋشىنىڭ «ءسىزدى انتيسوۆەتتىك ۇلتتىق ۇيىمعا كىم تارتى؟» دەگەن ساۋالعا ول: «مەنى وتىز بەسىنشى جىلى قۇلىمبەتوۆ تارتقان بولاتىن. ودان كەيىن جاندوسوۆپەن، مولداجانوۆپەن، تورەعوجينمەن، ورازوۆپەن، جامانمۇرىنوۆپەن، جۇرگەنوۆپەن بايلانىس جاساپ تۇردىم» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ول وسى ۇيىمعا جىتىقارا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى قۇدايبەرگەنوۆتى، مەڭدىقارا اۋداندىق كوميتەتى حاتشىسى بۇقارباەۆتى، وباعان اۋداندىق كوميتەتى حاتشىسى ۇمىتباەۆتى جانە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى حاتشىسى امەتوۆتى تارتقانىن ايتىپتى. بۇلاردان باسقا دا ونداعان كىسىنىڭ اتى-ءجونى ايتىلادى.

ارينە، بايداقوۆ ولاردىڭ اتى-ءجونىن ءوز بەتىمەن ايتىپ وتىر دەۋگە سەنۋ دە قيىن. ويتكەنى حاتتامادعى «مەنىڭ ايتۋىممەن جازىلدى جانە وقىپ شىقتىم» دەگەن سويلەم دە، تەرگەۋ حاتتاماسى دا ماشينكەگە باسىلعان، الايدا، وندا نە تەرگەۋشىنىڭ، نە ايىپتالۋشىىڭ قولدارى قويىلماعان،

1937 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا (كۇنى كورسەتىلمەگەن) ۋنكۆد ءتورتىنشى ءبولىمىنىڭ باستىعى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ لەيتەنانتى ۆەلوزەروۆتىڭ  قىلمىسكەرگە قارسى شارا قولدانۋ  جانە ونى ايىپتاۋ تۋرالى قاۋلىلارىندا بايداقوۆتىڭ ۇلتتىق ۇيىم قۇرۋعا قاتىسقانى تولىق دالەلدەنگەنى، سوندىقتان ونى 17 قىركۇيەكتە تۇتقىنعا الۋ كەرەكتىگى جازىلعان.

باقىتجان بايداقوۆ 1937 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندە وزىنە ءوزى قول سالادى. سول كەزدە ۋنكۆد تەرگەۋشىسى: «وبنارۋجەن ۆو دۆورە سوبستۆەننوگو دوما، ۆ كامەننوم ساراە، كرىتوم جەستيۋ، نا زەمليانوم پولۋ پريۆالەننىم ك ستەنكە دەرەۆياننوگو كۋرياتنيكا لەجال نا پراۆوم بوكۋ پرەدسەداتەل وبليسپولكوما توۆ. بايداكوۆ س تياجەلوي رانوي يز وگنەسترەلنوگو ورۋجيا ۆ پراۆوي ۆيسوچنوي ستورونە گولوۆى. وكولو نەگو ۆبليزي لەجالو دۆۋستۆولنوە 20-گو كاليبرا رۋجە س ودنيم زارياجەننىم ي درۋگيم ۆىسترەلەننىم پاترونوم… سەرايا پروسترەلەننايا كەپكا، وسەننەە وكروۆاۆلەننوە كوجانوە كوريچنەۆوگو تسۆەتا پالتو … يزياتى... مى زاستالي توۆ. بايداكوۆا لەجاۆشيم نا بوكۋ ۆ كۋرياتنيكە پري دۆورە پري سيلنوم كروۆوتەچەني يز گولوۆى پوسلە سامورانەنيا. نيكاكيح پرەدسمەرتنىح زاپيسوك يلي جە پيسەم نە وبنارۋجەنو»، - دەپ بولعان جايدى تولىق بايانداپ جازادى. كىم بىلەدى، ول وتكەن ىسكە وكىنىپ، وزىنە ءوزى قول سالدى ما، الدە، جازالاناتىنىن ءبىلىپ، ومىردەن قينالماي كەتۋدىڭ جولىن ىزدەدى مە، ول جاعى ءبىر اللاعا عانا ايان.

1937 جىلدىڭ 10 قاراشاسىندا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ  ءىىى پلەنۋمى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتنىڭ بۇرىنعى توراعاسىن كونتررەۆوليۋتسيونەر-ۇلتشىلداردىڭ وبلىستىق ۇيىمىنىڭ فيليالىنا باسشىلىق جاسادى دەگەن ايىپپەن پلەنۋم مۇشەسى قۇرامىنان شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى.

كەزىندە جوعارىدان كەلەتىن بۇيرىقتى ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان باقىتجان بايداقوۆ تا قۇربان بولعاندار قاتارىندا اتالىپ، ەلۋ سەگىزىنشى جىلى كوپپەن بىرگە اقتالدى. بىراق، جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ونى كەشىرە قويار ما ەكەن؟ كۇنى كەشە الماتىدا جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ءوز باۋىرلارىنا قورلىق كورسەتكەندەر، جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىندا قارۋسىز حالىققا وق اتقاندار دا بۇيرىقتى ورىندادىق دەپ اقتالۋى مۇمكىن. الايدا، سول بۇيرىقتى ورىنداي المايمىن دەسە عانا ولار حالىقتىڭ قارعىسىنا قالماس ەدى، العىسىن الار ەدى.

قوستاناي قالاسىنداعى جاستار كوشەسى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وزگەرتىلىپ، گەنەرال تاۋتان ارىستانبەكوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى.ول تۋرالى دا ەنتسيكلوپەديادا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دەپ جازىلعان. بۇل كىسى كگب جۇيەسىندە ەڭ العاش گەنەرال-مايور اتاعىن العان ادام ەكەن. سوندىقتان دا قازىرگى كنب ارداگەرلەرى ونىڭ ەسىمىن كوشەگە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان.

ەنتسيكلوپەديادا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاق جاستارىنىڭ دەموكراتيالىق كەڭەسى ۇيىمىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى تاۋتان ارىستانبەكوۆ قازىرگى قوستاناي وبلىسىندا (بۇرىنعى تورعاي وبلىسى قوستاناي ۋەزى وباعان بولىسى) تۋعان. «بىرلىك» قوعامىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسقان. 1917 جىلدىڭ اياعىندا س.سەيفۋلليننىڭ ىقپالىمەن ت.ارىستانبەكوۆ، ج.سادۋاقاسوۆ، ءا.دوسوۆ، ح.جۇسىپبەكوۆ «بىرلىك» قوعامىنان ءبولىنىپ شىعىپ، «قازاق جاستارىنىڭ دەموكراتيالىق كەڭەسى» اتتى ۇيىم قۇرعان. جاڭا ۇيىمنىڭ توراعالىعىنا تاۋتان ارىستانبەكوۆ سايلانادى. 1918 جىلى كوكتەمدە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزگەنى ءۇشىن اباقتىعا قامالادى.

1918-1923 جىلدارى قوستاناي وڭىرىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. 1921 جىلى قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ ءىى سەزىنە قاتىسىپ، قازاق اكسر-ءى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولادى. كەيىن قوستاناي وكرۋگتىك پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى، وكرۋگتىك حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1927-1928 جىلدار ارالىعىندا قازاق اكسر  زاڭ حالىق كوميسسارياتىنىڭ پروكۋرورى، سىرداريا گۋبەرنيالىق سوتىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1937 جىلى س.سەيفۋلليننىڭ جاقىن ادامى رەتىندە ون جىلعا سوتتالادى. 1947 جىلى مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالعانىمەن، 1948 جىلى قايتادان كراسنويار ولكەسىنە جەر اۋدارىلادى. 1957 جىلى تولىق اقتالعان.

قوستاناي وبلىستىق ءارحيۆىنىڭ 125 قورىنداعى 2-ءشى جازبادا 37 ىستە باتپاققارا اۋدانىنداعى 10 اۋىلدىڭ تۇرعىنى. 1896 جىلى تۋعان قاباق توقبولاتوۆتى ايىپتاۋ تۋرالى جازىلعان. 1937 جىلى ونىنشى مامىر كۇنى وبلىس پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسى كوكەنامانوۆ اتالعان ىسكە شولۋ جاساعاندا ايىپتاۋشىلار توقبولاتوۆ قاباق، تيىشباەۆ وتەعۇل، جۇسىپباەۆ تورباي 1918 جىلعى ازامات سوعىسى جىلدارىندا الاشوردا كوسەمىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ باسشىلىق ەتكەن الاش وتريادىندا بولعانىن، امانكەلدى مەن ابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ  اسكەرىنە قارسى سوعىسىپ، ا.يمانوۆتى تۇتقىنعا العانىن جانە امانكەلدىنى اتۋعا قاتىسقانىن جازىپتى. ولاردىڭ قىزىل ارميانىڭ جەڭىسىنەن كەيىن دە اشكەرەلەنبەگەنىن كورسەتكەن پروكۋرور وسىعان وراي قوسىمشا جاۋاپ الۋعا ءتيىستى بىرنەشە كىسىنىڭ ەسىمىن اتايدى. ال  ماۋسىم ايىندا سول كەزدە امانكەلدى  اۋدانىندا نكۆد باستىعى بولعان ارىستانبەكوۆ تەرگەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ تۋرالى قاۋلى شىعارادى. بۇل قاۋلىدا توقبولاتوۆتىڭ امانكەلدىنى اتۋعا قاتىسقانى، ال 1930 جىلدان باستاپ اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى قىزمەتىن اتقارعانى، بايلارمەن بايلانىس ورناتقانى، ونىڭ جازالانباۋىنا سول كەزدەگى امانكەلدى ۆكپ(ب) اۋداندىق كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى حاتشىسى يزمايلوۆتىڭ كىنالى ەكەندىگى ايتىلىپتى. امانكەلدى اۋدانىندا حالىق سوتى بولىپ قىزمەت ەتكەن  سادىق داستانوۆ، سول اۋداندا ساۋدا بولىمىندە جۇمىس ىستەگەن شىنداي ورازباەۆ، باي ساۋداگەر بولىپ ەسەپتەلگەن  قاپان شاپاقوۆ، مەملەكەتتىك بانكتىڭ باستىعى ناعاشىباي ءجۇسىپوۆ، اۋدان تۇرعىندارى سىزدىق قايىروۆ، دوسماعامبەت ورازالين سەكىلدى ازاماتتاردى دا 58 ستاتيا بويىنشا ايىپتاپ، قوستاناي تۇرمەسىنە جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان.

مەن وبلىستىق وناماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولاتىنمىن. ۇسىنىستى تالقىلاۋ كەزىندە ءوز ويىمدى اشىق ايتتىم، «گەنەرالدىڭ جاقسى ادام ەكەنىنە داۋ جوق، الايدا، ول كىسى، مارقۇمعا قارا جەر حابار بەرمەسىن، وتىز جەتىنشى جىلى نكۆد باستىعى بولىپ قىزمەت جاساعان ەكەن،  سول كەزدەگى قىلمىستارعا قاتىسى بولۋى دا مۇمكىن عوي» دەگەن ءۋاج ايتتىم. مەنى قولداۋشىلار دا از بولعان جوق. ءسۇيتىپ ۇسىنىس وتپەي قالدى، بىراق، ارادا بىرەر اي وتكەندە وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ ماجىلىسىندە (مەنى قاتىستىرماي)  اتالعان كوميسسيا مۇشەلىگىنەن شىعارىپ تاستادى دا، الگى داۋلى ماسەلەنى قايتا داۋىسقا سالىپ، بەلدەن باسىپ دەگەندەي، كوشە اتاۋىن وزگەرتىپ تىندى.

ارينە، سول تۇستا كۇشتىك قۇرىلىمداردا قىزمەت اتقارعان كىسىلەردى بۇيرىقتى ورىنداۋشى دەپ اقتاۋشىلار تابىلار. دەگەنمەن ولاردى قايراتكەر رەتىندە قابىلداۋ اقىلعا سىيىمسىز.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz