باسى: «الاش پارتياسى ادىلدىككە جاق، جەبىرلەرگە جاۋ بولدى»

گولوششەكين بيلىكتە تۇرعان كەزدە ۇلت قايراتكەرلەرىنە قارسى باعىتتالعان ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ جوعارىدا اتالعان ەكى تولقىنى ءوتتى جانە ەكەۋى دە جاساندىلىق سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ماركس پەن ەنگەلستىڭ «كوممۋنيستىك پارتيا مانيفەسىندە» جازىلعان جۇمىسشىلاردا وتان بولمايتىنى جايىنداعى تۇجىرىم  بيلىكتەگى بولشەۆيكتەر سەكىلدى ويلايتىن قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى فيليپپ گولوششەكيننىڭ ساناسىنا دا بەكەم ۇيالاعان-تىن.  سوندىقتان دا ول وتانعا بولىنۋشىلىكتى مويىندامايتىن جۇمىسشى (پرولەتاريات) ديكتاتۋراسىنىڭ ۇلتقا بولىنۋشىلىكتى دە جوياتىنىنا كامىل سەنسە  كەرەك. سول سەبەپتى ءوزى، ياعني قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باس كورىكشىسى، سوۆەت وداعى كولەمىندە ورنىققان پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ كورىگىن كەڭ دالا توسىندە قىزدىرىپ، رەۆوليۋتسيالىق ءىس-شارالاردى  ورتالىق گۋبەرنيالارداعىداي ۇلگىمەن جۇزەگە اسىرعىسى كەلەدى، الايدا ونداي ارەكەتتەرىنە قازاقتىڭ ۇلت قايراتكەرلەرى  كەدەرگى كەلتىرۋدە. ەندەشە بۇدان بىلاي تيىمدىلىگى تومەن ۇگىت-ناسيحاتتى دوعارىپ، ولارعا ەندى رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارلى قارۋىن جۇمساۋ كەرەك. سول ارقىلى ماجبۇرلەۋ، جازالاۋ تاسىلدەرىن باتىل دا كەڭىنەن قولدانۋ قاجەتتىگى انىق. بۇل ءۇشىن ءوزى سەكىلدى ماسكەۋلىك ەميسسارلار دوڭگەلەنتىپ وتىرعان ارنايى قىزمەت جۇمىسىن ءتيىمدى پايدالانۋ ءلازىم. قۇپيا پوليتسيا قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناعالى ۇلت قايراتكەرلەرىن مۇقيات قاداعالاپ، باقىلاۋدا ۇستاپ ءجۇرۋدى مىندەتكە اينالدىرعان بولاتىن. ەندى گولوششەكين وعان جاڭا مىندەتتەر جۇكتەدى... ارحيۆ قۇجاتتارىنا كوز سالايىق...

بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ (وگپۋ) قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى (پپ) ماسكەۋگە جىبەرگەن جانە ماسكەۋدە ورتالىق وگپۋ جۇرگىزگەن تەرگەۋلەرمەن تولىقتىرىلعان «بايتۇرسىنوۆ احمەتتى، دۋلاتوۆ مىرجاقىپتى (مير ياكۋبتى) جانە 44 ادام ىشىندەگى باسقالاردى ايىپتاۋ جونىندەگى № 78754 ءىستى» قاراپ شىققان وگپۋ شىعىس ءبولىمى 2-بولىمشەسى باستىعىنىڭ كومەكشىسى پاۆلوۆ ايىپتاۋ قورىتىندىسىن جازىپ، 1930 جىلعى 12 ناۋرىزدا قولىن قويدى (قورىتىندىعا «كەلىسەمىن» دەپ وگپۋ شب باستىعىنىڭ كومەكشىسى سوبولەۆ، «بەكىتەمىن» دەپ وگپۋ شب باستىعى دىكوۆ قول قويعان). ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا الدىمەن قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ تاريحىنا نازار اۋدارىلعان. «اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قازاقستاندا «الاش» دەگەن اتپەن قازاق ينتەلليگەنتسياسىن بىرىكتىرگەن ۇلتشىل پارتيا پايدا بولدى» دەپ ءبىر ءتۇيىپ، «الاش» پارتياسى سەركەلەرىنىڭ باستاماسىمەن 1917 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جالپىقازاق سەزى شاقىرىلعانىن ايتقان. سوسىن سەزدىڭ «قازاقستان (كيركراي) اۆتونومياسىن جاريالاعانىن» جانە «الاش-وردا» دەپ اتالعان ۇكىمەتتى سايلاعانىن ەسكە العان. ودان ءارى الاشورداشىلاردىڭ ورىس اقگۆاردياشىلدارىمەن بىرلەسىپ cوۆەت وكىمەتىنە قارسى جاساعان ارەكەتتەرىنە شولۋ جاسالادى. «كولچاك پەن اقتار ۇكىمەتتەرىنىڭ تالقاندالۋى» الاشورداشىلاردى سوۆەت وكىمەتىمەن بەيبىت كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ماجبۇرلەدى، سوندا «ولارعا كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن كەشىرگەن امنيستيا قولدانىلدى» دەيدى. وسىلاردى تىزە كەلە، پاۆلوۆ: «وسى ساتتەن «الاش-وردا» ءوزىنىڭ پارتيالىق جانە ۇكىمەتتىك ۇيىم رەتىندەگى قىزمەتىن دوعاردى»، – دەپ حابارلايدى. سوسىن ايىپتاۋىنىڭ نەگىزگى بولىگىنە ءوتۋ ءۇشىن: «...بىراق كونتررەۆوليۋتسيالىق وزەگىن ساقتاپ قالدى دا ءوزىنىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتىن جالعاستىردى»، – دەگەن بايلامىن ايتىپ الادى.

سودان سوڭ ايىپتاۋشى «تاپتىم» دەپ تاقىرىپ قويىپ، مىنانداي دالەلدەرىن كەلتىرەدى: «انتيسوۆەتتىك قىزمەت»، قۇددى «بايتۇرسىنوۆ پەن ەرمەكوۆ 1921 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدە، سوندا جۇرگەن ۆاليدوۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن» شاقتان باستالعان. ولار «قۇپيا ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگى تۋرالى كەلىسكەن» كورىنەدى. ۇيىمنىڭ ورتالىعى رەتىندە ورىنبور تاڭداپ الىنىپتى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «ۇيىمعا بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، وماروۆ ەلدەس، بولعانباەۆ، ءادىلوۆ دىنمۇحامەد جانە باسقالار كىرگەن. 1921 جىلعى قىستىڭ سوڭىندا دۋلاتوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ ءحاليلدىڭ باستاماسى بويىنشا وسىنداي ۇيىم تاشكەنتتە قۇرىلدى. وسى ەكى ۇيىم ارنايى وكىلدەرى ارقىلى بۇحارادا جاسىرىن جاعدايدا جۇرگەن، ورتاازيالىق كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدى باسقاراتىن ۆاليدوۆپەن بايلانىسىپ تۇردى» دەلىنگەن.

«ۆاليدوۆ ۇيىمىنىڭ» باسشىلارىمەن بولعان كەلىسسوزدەن كەيىن، «الاش-وردا» ۇيىمىنىڭ وكىلى ءادىلوۆ فەرعانادا ارەكەت ەتىپ جۇرگەن «جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلىق شايكاسىنا» قۇددى «قازاق باسماشى جاساعىن قۇرۋ ماقساتىمەن» جىبەرىلىپتى.

زاكي ۆاليدوۆ پەن مۇستافا شوقاەۆ شەتەلگە قاشقاننان سوڭ «الاشورداشىلار» ءبىرىنشى كەزەكتە ولارمەن شەتەلگە وقۋعا جىبەرىلگەن جاستار ارقىلى قۇپيا بايلانىس ورناتقان ەكەن.

سوسىن سوۆەت وكىمەتىمەن اشىق كۇرەسۋ تاكتيكاسىن كەڭەس اپپاراتىنا (اسىرەسە ناركومپروس پەن باسپاسوزگە) جانە پارتياعا كىرىپ الۋ تاكتيكاسىنا اۋىستىرىپتى. «جاستاردىڭ باسىن اينالدىرۋ» سالاسىنا نەعۇرلىم كوبىرەك كوڭىل بولسە كەرەك. ماسكەۋدەگى جاسىرىن «القا» ادەبي ۇيىرمەسى ورىنبور، قىزىلوردا جانە تاشكەنتپەن بايلانىستا بولعان، ءوز يدەيالارىن قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى ناسيحاتتاۋعا ءمان بەرىپتى.

نە كەرەك، تەرگەۋ ماتەريالدارى بويىنشا ىسكە تارتىلعانداردىڭ: «1) 1921–22 جج. استىرتىن ۇيىم قۇرعانى; 2) شەكارادان تىس جۇرگەن ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتقانى; 3) كۇش دايىنداۋعا باعىتتالعان قىزمەتى (جاستاردىڭ باسىن اينالدىرۋ – «القا» ۇيىرمەسى، بايلارمەن بايلانىس ورناتۋ جانە ت.س.س); 4) سوۆەت وكىمەتىنە قارسى، ونى قۇلاتۋ ماقساتىمەن قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىندىق جاساۋعا قاتىسقان كونتررەۆوليۋتسيالىق ىستەرى دالەلدەندى» دەگەن ۇيعارىم جاسالعان ەكەن.

1927 جىلعى «اعىلشىن-سوۆەت قارىم-قاتىناسى بۇزىلعان» جانە 1928 جىلعى «قازاقستاندا باي مۇلكى تاركىلەنگەن ۋاقىتتان» باستاپ، ايىپتالىپ وتىرعان الاشورداشىلار «جاپپاي قازاق قوزعالىسىن كوتەرۋ ءۇشىن» قىرعا كەتۋگە دايىندالا باستاعان كورىنەدى. وسى ماقساتقا الاشورداشىلار الدىمەن «بايلاردىڭ قارۋلى شايكالارىن» پايدالانباق بولىپتى، «ولارعا دۋلاتوۆ قاجەت ساتتە باتىس قىتايدا جاسىرىنىپ قالۋعا مۇمكىن بولۋ ءۇشىن وكىمەتتەن الىسىراق، قىتاي شەكاراسىنا جاقىنىراق» ءجۇرۋدى تاپسىرىپتى.

«شايكا» باستىعىنا اينالعان «دۋلاتوۆ اسقار، 61 جاستا... ءوزىنىڭ ءىنىسى، كونتر-رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى دۋلاتوۆ مىرجاقىپپەن بايلانىستا بولعاندىقتان، قوستاناي وكرۋگى، ناۋىرزىم اۋدانىندا كونتررەۆوليۋتسيالىق بايلار توبىن قۇردى». ايىپتاۋشىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، قوستاناي وكرۋگىندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق ەرەۋىل «الاشورداشىلاردىڭ» تۋرا وسى دايىندىعىنىڭ سالدارى بولاتىن.

سونىمەن  بىرگە، ايىپتاۋ  قورىتىندىسىندا «الاشورداشىلاردىڭ باسقارۋشى توبى» اسقار دۋلاتوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل بايلار توبىمەن قاتار «الىستا جاتقان سارىسۋ اۋدانىنداعى ءادىلوۆتىڭ بانداسىنا ۇلكەن مىندەت ارتتى» دەپ كورسەتىلدى. قورىتىندىنىڭ «ءادىلوۆتىڭ بانداسى» دەپ اتالعان تاراۋىندا وعان سيپاتتاما بەرىلگەن.

«باندانىڭ» باسىندا «...ساياسي قاۋىپتى جانە قىلمىس جاساعان قىلمىسكەر تورتەۋ – بايسەيىت، مۇقىش، اسقار جانە ءابۋالى ادىلوۆتەر» تۇرعان ەكەن. بايلاردىڭ قوجالىقتارىن تاركىلەۋگە دايىندىق جۇرگىزىلگەن كەزەڭدە ادىلوۆتەر «سارىسۋ اۋدانىنىڭ بارلىق بانديتتىك ەلەمەنتتەرىن وزدەرىنىڭ ماڭىنا توپتاستىرىپ، كامپەسكەگە قارۋلى قارسىلىق كورسەتۋ ءۇشىن جيناۋعا تىرىسقان» كورىنەدى. بۇعان دالەل رەتىندە: «1928 جىلدىڭ جازىندا ولار جەكەلەگەن شايكالاردىڭ باستىقتارى كەنشىموۆ مادىبەك، توقمانباەۆ باقاي جانە ابدىكەەۆ بيتىمبايمەن جينالىس وتكىزدى» دەيدى. ولاردىڭ ءبارى بايسەيىت جانە مۇقىش ادىلوۆتەرمەن بىرگە «1922 جىلى ميليتسيونەرلەر جاساعىن قارۋسىزداندىرۋعا جانە جاساق باستىعى ابۋباكىروۆتى اتۋعا قاتىسقان» دەپ كورسەتىلگەن.

الايدا 1928 جىلعى تاركىلەۋ (كونفيسكاتسيا) ناۋقانىندا قايسىسىنىڭ جانە اتالعان «باندانىڭ» ناقتى نە ىستەگەنى، «باندا» مۇشەلەرى قازتسيك دەكرەتىن جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەن ۇكىمەتتىك كوميسسياعا نە بىرىگىپ، نە جەكەلەي قانداي قارسىلىق كورسەتتى – بۇلار  جونىندە ەشتەڭە ايتىلمايدى، ويتكەنى ناقتى ەشقانداي فاكت تابىلماعان بولسا كەرەك..

وسى «ايىپتاۋ قورىتىندىسى» بويىنشا 1930 جىلعى 4 ساۋىردە شىعارعان سسرو وگپۋ القاسىنىڭ ۇكىمىمەن اعايىندى ادىلوۆتەر ىشىنەن 28 جاسار مۇقىش (دىنشە، دىنمۇحامەد) ءادىلوۆ اتۋ جازاسىنا، ونىڭ ءىنىسى، 24 جاسار اسقار، اعالارى ابۋباكىر (37-دە), ءابۋالى (39-دا) ادىلوۆتەر جانە بايسەيىت-مۇقىش «بانداسىمەن» قاتىسى، ياكي بايلانىسى بولعان تۋىستارى، اۋىلداستارى مەن تانىستارى اكپار ىبىراەۆ، نۇرلان كارىباەۆ، اعابەك بايدۋللاەۆ، مۇحامەديا ارعىنباەۆ، ارتىقباي ءالين، مادىبەك كەنشىموۆ، ءتاجىباي قۇلمۇراتوۆ، بارلىعى 16 ادام، ءتۇرلى مەرزىمگە كەسىلدى.

بايقالىپ تۇرعانداي، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ العاشقى تولقىنىندا، تۇتقىنداردى ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە وگپۋ قوسىمشا تەرگەپ، ءتۇرلى جازالاۋ شاراسىن قولدانعان رەپرەسسياعا اعايىندى ءتورت ءادىلوۆ ىلىكتىرىلگەن. ولاردىڭ ءبارىنىڭ اعاسى – «ساياسي قاۋىپتى جانە قىلمىس جاساعان قىلمىسكەر تورتەۋدىڭ» ۇلكەنى بايسەيىت ءادىلوۆ جازالانۋشىلار تىزىمىندە جوق (ونىڭ ەسىمى 12 ناۋرىزداعى جازا سۇرالعان ايىپتالۋشىلار تىزىمىنە دە كىرمەگەن). نەگە؟ سەبەبى ول وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگى قۇرعان ارنايى جاساعىنىڭ ءوزىن قۋىپ كەلىپ، تۇتقىنداۋ وپەراتسياسىن جۇرگىزگەن كەزىندە وققا ۇشقان بولاتىن.

بايسەيىت ءادىلوۆتى قاماۋ ءۇشىن شۋ بويىنداعى قۇمعا اتتانعان قارۋلى جاساق قۇرامىندا ءجاسوسپىرىم باۋىرجان مومىشۇلى دا بار ەدى. بەرتىندە ول ءوزىنىڭ بيوگرافى جازۋشى مامىتبەك قالدىبايعا ايتقان ەستەلىگىندە قۇم ىشىنە تىگىلگەن جالعىز ءۇيدى جاساق قورشاۋعا الىپ، جاۋىنگەردىڭ ءبىرى سىرتتان وق اتقان كەزدە بايسەيىت ءادىلوۆتىڭ قازا تاپقانىن، سۇيەگىن تۇيەگە ارتىپ الىپ كەلە جاتقاندارىندا ونىڭ ءىنىسى دىنشە-مۇقىش ءادىلوۆتى قولعا تۇسىرگەن جاساقپەن كەزدەسىپ، اۋدان ورتالىعىنا ءبارى بىرگە بارعاندارىن ايتقان ەكەن.

ال «جارتىفەودالدار» وپەراتسياسىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ جەتەكشىسى چەكيست يليا شۋميلوۆ ءوزى باسقارعان گپۋ قارۋلى جاساعى دىنشەنى 1928 جىلعى 17 جەلتوقساندا تۇتقىنداعانىن سول وقيعا كەزىندە جاساعان اكتىسىندە اتاپ كورسەتكەن. دەمەك بايسەيىت تە سول كۇنى قازا بولعان. ال تەرگەۋ امالدارى بايسەيىتسىز جۇرگىزىلدى. تەرگەۋ ماتەريالدارىندا ونىڭ ءولىمى جايىندا ەشتەڭە ايتىلماعان، بىراق «قىلمىستىق ىستەرى» جايىندا دەرەكتەر بارشىلىق.

تەرگەۋ ماتەريالدارى بويىنشا «باندانى» بايسەيىت جانە دىنمۇحامەد ادىلوۆتەر (ەكەۋى دە العاشقى كازتسيك مۇشەلەرى) باسقارعان. بايسەيىت (اعايىندى جەتى جىگىتتىڭ ۇلكەنى)  1922/1923 جىل قىسىندا اقمولا ۇيەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتىنان سالىق جيناۋ جەلەۋىمەن شۋ بويىنداعى ەل ىشىنە كەلىپ، ءتۇرلى وزبىرلىق جاساۋ ارقىلى ءارى وزدەرىنىڭ امورالدىق قىلىقتارىمەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن توپتى زالالسىزداندىرۋشىلاردى باسقارعان. توپتىڭ باسشىسى مەن كومەكشىسىن بايسەيىتتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جۇرتشىلىق جينالىسى ءولىم جازاسىنا كەسكەن. كەزىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى بيلىك بۋىندارى سوت جۇيەسى ازىرگە قالىپتاسپاعان، تريبۋنالدار عانا بار داۋىردەگى حالىق شەشىمىنە تۇسىنىستىكپەن قاراپ، جاۋىپ تاستاعان وسى ءىس 1928 جىلى «ادىلوۆتەر بانداسى كونفيسكاتسياعا قارسىلىق كورسەتتى» دەگەن جاساندى جەلەۋمەن قايتا كوتەرىلەدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بايسەيىت 1928 جىلعى 17 جەلتوقساندا  ارتىنان ارنايى جاساق تۇتقىنداۋعا ىزدەپ بارعاندا ءۇي ىشىندە وققا ۇشادى. ءوزى قازا تاپقانمەن، مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما تەرگەۋشىلەرى ونى «الاشوردا مۇشەلەرىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمى» ارقا سۇيەگەن «ادىلوۆتەر بانداسىنىڭ» جەتەكشىسى دەپ، مارقۇمنىڭ سىرتىنان ايىپتايدى.

ەل-جۇرتى اراسىندا وتە بەدەلدى بولعان، بىراق كۇشتىنىڭ قۇقىمەن ويدان قيىستىرىلعان «بانديت» جانە «حالىق جاۋى» ساناتىنا جاتقىزىلعان بايسەيىت ءادىلوۆتىڭ سۇيەگىن جەرلەستەرى، چەكيستەردىڭ قاداعالاۋىمەن اسىعىس جەر قوينىنا بەرىلگەن ورىننان، 90 جىلدان كەيىن سارىسۋ اۋدانىنداعى ساۋداكەنت اۋىلىنا اكەلىپ جەرلەيدى. قازىرگى تاڭدا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بايسەيىت ءادىلوۆتى جازىقسىز جابىلعان ايىپتان اراشالاپ، تولىق اقتاۋ ماسەلەسىن شەشۋ سۇرانىپ تۇر.

جالعاسى بار...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz